χάρτης
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΟΓΟΥ & ΤΕΧΝΗΣ

διαβάστε σήμερα:

Δίχως να έχει ειπωθεί η πρώτη συλλαβή

χάρτης
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΟΓΟΥ & ΤΕΧΝΗΣ

#57

{ Δοκίμιο }

Αυτός ο «φλογερός πυρσός»: Περί μετάφρασης ή ο Σαίξπηρ της Λένιας Ζαφειροπούλου

Υπάρχει το κείμενο, ο λόγος και ο λόγος του: η ενδιάθετη στάση του δημιουργού απέναντί του από τη σύλληψη μέχρι την πραγμάτωσή του (λόγος), και ο λόγος, η γλώσσα του κειμένου. Η ολοκλήρωσή του –δεν είναι δική μου η αναλογία– συνιστά έναν μικρό «χριστιανικό» θάνατο, δηλαδή την απαρχή της άλλης του ζωής, που δεν γίνεται να προβλεφθεί, δεν γίνεται να περιγραφεί, δεν γίνεται, κατά κανένα τρόπο, να ελεγχθεί από τον δημιουργό του. Αν, τελικά, με υποχρέωναν να ορίσω εκείνο το «μετά» και, κατ’ επέκταση, το «μετά-φράζειν», θα έλεγα: η ζωή του κειμένου μετά τη δική του ζωή. Γράφουμε για να «τελειώσουμε», να πληρώσουμε, να ολοκληρώσουμε τη γλώσσα ενός έργου, μεταφράζουμε για να μην τελειώσει, να μην πληρωθεί, να μην ολοκληρωθεί η γλώσσα, η ευ- γλωττία θα μπορούσα να πω, ενός κειμένου ποτέ, να της εξασφαλίσουμε ένα ποσοστό αθανασίας, μια μετά θάνατον ζωή μετά τη ζωή της. Υπό αυτή την έννοια, η μετάφραση ορίζει μια μεταφυσική κατάσταση για ένα έργο. Μεταφρασμένο είναι το έργο που επέζησε, η γλώσσα που άντεξε. Έστω και για λίγο, όπως θα βιαστεί να μας υπενθυμίσει ο Μπένγιαμιν: «Στη μετάφραση το πρωτότυπο ανυψώνεται σε μια τρόπον τινά ανώτερη και καθαρότερη γλωσσική ατμόσφαιρα, στην οποία δεν μπορεί βέβαια να ζήσει για πάντα, και ούτε φτάνει στην ατμόσφαιρα αυτή παρά μόνο με ελάχιστα τμήματα της μορφής...» (Βάλτερ Μπένγιαμιν). Όσο περισσότερα είναι τα «τμήματα» αυτά, τόσο αξιότερο λογαριάζεται το έργο του μεταφραστή και τόσο ουσιαστικότερο το μεταφραζόμενο έργο, το πρωτότυπο όχι απλώς διαφυλάσσεται, σώζεται δηλαδή από τη λήθη, αλλά φανερώνεται στην προοπτική μιας άλλης γλωσσικής πραγματικότητας, υπό μία άλλη οπτική γωνία, άλλες συντεταγμένες. Η δεδομένη «υπόθεση εργασίας» του δημιουργού και η πραγμάτωσή της μεταφέρονται επιτυχώς σε ένα άλλο γλωσσικό μέσο, ένα άλλο σύστημα αξιών, η γλώσσα τής μετάφρασης διαρκώς επερωτά το υπό μετάφραση κείμενο δοκιμάζοντας τις αντοχές του και συμβάλλοντας, έτσι, στην εσχατολογική διεύρυνσή του. ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΩΤΟΥΛΑ

{ Κλίμακες }

Τα βιβλία

Για την ακρίβεια, πρόκειται για τα βιβλία που θα ήθελα να γράψω, αν και το εγχείρημα αυτό μόνο σε κάποια άλλη ζωή θα μπορούσε ίσως να ευοδωθεί. Για ποιον λόγο; Πρώτα-πρώτα γιατί, έχοντας ξεκινήσει μόλις την όγδοη δεκαετία, δεν προλαβαίνω. Θα ήταν λογικό βέβαια, αν και πολύ αισιόδοξο συνάμα, να προσβλέπω σε έναν χρονικό ορίζοντα δέκα ετών. Διάστημα αρκετό για να τελειώσει κανείς κάποια έργα – έστω δύο ή τουλάχιστον ένα. Εξάλλου, οι περισσότεροι γραφιάδες, πεθαίνοντας, αφήνουν στη μέση κάποιο ή κάποια από τα έργα που έγραφαν. Αλλά όπως είναι γνωστό υπάρχουν και ένα σωρό απαισιόδοξα σενάρια, το ένα χειρότερο από το άλλο. Κι έπειτα, είναι και το ζήτημα της ζωτικής ορμής, που προϊούσης της ηλικίας φθίνει ολοένα, ενισχύοντας την τάση μου προς την ραθυμία, που με κανοναρχούσε παιδιόθεν. Και είναι μια ραθυμία, που μόνο όταν καταπιανόμουν με ζητήματα που υπερέβαιναν τις δυνάμεις μου συναρπαζόταν τόσο πολύ, ώσπου μετατρεπόταν περιστασιακά ακόμα και σε εργασιομανία. Αν και όλα αυτά είναι δικαιολογίες, πίσω από τις οποίες κρύβεται η εξάντληση των κεντρικών θεμάτων που μου υπαγόρευε από πάντα ο μεγάλος υποβολέας: οι έμμονες ιδέες. ΤΑΚΗΣ ΣΙΜΩΤΑΣ

{ Διερευνήσεις }

Ηλεκτρονική λογοτεχνία: ένας προβληματισμός περί λογοτεχνικότητας

Η λογοτεχνικότητα της ηλεκτρονικής λογοτεχνίας προκύπτει από την επιτυχία του συγγραφέα να παράγει ένα δημιουργικό έργο πάνω σε αυτές τις αναγνωστικές προσδοκίες, εκμεταλλευόμενος χαρακτηριστικά από κείμενα της λογοτεχνικής παράδοσης (γλωσσικά, μορφολογικά, εκφραστικά, αισθητικά), με τη χρήση των εργαλείων που του προσφέρει η σημερινή ψηφιακή πραγματικότητα. Ποια είναι όμως η σχέση της ηλεκτρονικής λογοτεχνίας με το παρελθόν, και που θα μπορούσε να στραφεί ο εκάστοτε δημιουργός; Ένα έργο της ηλεκτρονικής λογοτεχνίας αποκτά «λογοτεχνικές αξιώσεις» εάν εντοπιστούν κοινά στοιχεία του με, για παράδειγμα, ήδη καθιερωμένα —στο πεδίο των Λογοτεχνικών Σπουδών— λογοτεχνικά κινήματα ή λογοτεχνικά έργα; Ο υποψιασμένος αναγνώστης του παρόντος κειμένου, προσπαθώντας να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, θα μπορούσε να αναλογιστεί την παραγωγή λογοτεχνίας σε μία πρώιμη ψηφιακή συνθήκη, που συνέβη κατά τη δεκαετία του 1960 και που προέκυψε από τον δημιουργικό πειραματισμό της ομάδας των OuLiPo (Ouvroir de la Littérature Potentielle) και τα εργαστήρια της Δυνητικής Λογοτεχνίας, αλλά, αργότερα, και της ομάδας των ALAMO (Atelier de Littérature Assistée par la Mathématique et les Ordinateurs), κατά τη δεκαετία του 1980, οι οποίοι υποστήριζαν πως ο ηλεκτρονικός υπολογιστής οφείλει να υπηρετεί τη λογοτεχνία. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί, πως η πειραματική διάσταση στην παραγωγή της λογοτεχνίας, που προκύπτει από τις τεχνολογικές συνθήκες της κάθε εποχής, εντοπίζεται από πιο πριν. ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΔΙΑΜΑΝΤΗ

{ Ζωολογικός Κήπος }

Το κοκορόψαρο ή κοκονό

Ο ζωγράφος Κούμπο Σουνμάν πέρασε όλη του την ζωή κλειδωμένος στο σπίτι, ταΐζοντας τα κοκορόψαρα (κοκονό για τους γιαπωνέζους) και γράφοντας χαϊκού ( «Κοκόρι ψάρι / η θεά / το θέλημά της», «Νερό η τροφή / λαλεί / η μοναξιά μου» ). Μόνο όταν πέθανε αποκαλύφθηκε το μυστικό της απομόνωσής του. Οι γείτονές του, αντίθετα από αυτά που πίστευε, εντυπωσιάστηκαν από την εικόνα που αντίκρυσαν με τα κοκόρια να κολυμπούν χαρούμενα σαν ψάρια, το θεώρησαν μήνυμα ιερό της θεάς Μικότο, θεάς της χαράς, της αγάπης και της αποδοχής, το σπίτι του Κούμπο Σουνμάν μετατράπηκε σε τόπο προσκυνήματος και το κοκορόψαρο ή κοκονό έγινε σύμβολο χαράς και αποδοχής, τα δε τα χαϊκού του Κούμπο Σουνμάν συμπεριλήφθηκαν στις βουδιστικές τελετές. ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΣΧΟΣ

προβολές

{ Θέατρο }

«Μετα-ποιήσεις», «κατα-στροφές» και «επι-στροφές» τραγωδίας: η γοητεία και η αγωνία ενός διαχρονικού παζλ ορίων

Ως γενική επισήμανση μπορούμε να πούμε ότι η τροχιά του θεάτρου μέσα στον χρόνο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια συνεχής και συνειδητή δοκιμασία «κατα-στροφής» αυτού που έχει προηγηθεί, με το πρώτο συνθετικό της λέξης «κατά» να υποδηλώνει επίθεση εναντίον κάποιου πράγματος, και το δεύτερο συνθετικό, η λέξη «στροφή», ως στροφή εναντίον αλλά συνάμα και ως στροφή προς τα πίσω: «επι-στροφή». Αντίφαση, μήπως; Σε ένα βαθμό ναι, υπό την έννοια ότι σκηνοθέτες, συγγραφείς, δραματουργοί κ.λπ., μπροστά στην αδυναμία τους ή τη βαθιά επιθυμία τους ή την αγωνία τους να εξηγήσουν πληρέστερα και με σύγχρονους όρους αυτό που τους/μας περιβάλλει, στρέφονται πίσω σε κάποιες μακρινές αφετηρίες, τις οποίες επίσης δεν μπορούν να κατακτήσουν στην ολότητά τους, αφού τις έχει καλύψει η ομίχλη του χρόνου, όμως επιμένουν να τις επαναφέρουν και να τις μελετούν, σε μια προσπάθεια να αλιεύσουν μέσα από αυτές τρόπους ή θέσεις που θα τους βοηθήσουν να μετουσιώσουν σε σύγχρονη τέχνη τον πραγματικό κόσμο που τους περιβάλλει. ΣΑΒΒΑΣ ΠΑΤΣΑΛΙΔΗΣ

{ Μουσική }

Ο Ραβέλ, στην ψυχή του

Σ’ ένα χαρακτικό του Πιρανέζι που ανακαλύπτει τυχαία η Γιουρσενάρ και παριστάνει μια άποψη της έπαυλης του Αδριανού στο Τίβολι, βλέποντας το ναό στην Κάνωπο σαν «στρογγυλή δομή, αστραφτερή σαν κράνος, απ’ όπου κρέμονται, σαν τούφες μαλλιά, χαμόκλαδα», βλέπει πως ο Πιρανέζι «είχε διαισθανθεί την παραίσθηση, τη μακριά συνήθεια της ανάμνησης, την τραγική αρχιτεκτονική ενός εσωτερικού κόσμου». Έχω μπροστά μου την χρυσωμένη απ’ τον ήλιο και το χρόνο, πολυδιαβασμένη με όλους τους καιρούς και τις περιστάσεις ελληνική έκδοση του 1976 των Απομνημονευμάτων. Το ποίημα που αποδίδει στον ετοιμοθάνατο Αδριανό η Historia Augusta έχει τυπωθεί μικρογράμματο σαν ένα κοινό μότο. Καθώς είναι στα λατινικά, μπορεί για τον βιαστικό αναγνώστη να περάσει εντελώς απαρατήρητο και, αν αλατίνιστος, ούτε καν να το συνδυάσει με την πεζή του μετάφραση που είναι και η τελευταία παράγραφος του κειμένου. Έχω και την αγγλόφωνη ειδική για μέλη της Reader’s Union έκδοση του 1955, καλοσχεδιασμένη και καλοτυπωμένη, όπου ως μεγαλογράμματη προμετωπίδα το ποίημα διατηρεί την λαξευτή επιγραφική του ανέσπερη μεγαλειότητα. Αλλά θα επιστρέψω στην ελληνική. Αυτή με παρακολουθεί όλα αυτά τα χρόνια εκπληρώνοντας βουβά τη «μακριά συνήθεια της ανάμνησης», αυτή έτυχε να με εξοικειώσει πρώτη με το επιψυχίδιον ποίημα, μπορεί ναι, μπορεί και όχι — του αυτοκράτορα. ΕΛΣΗ ΣΑΡΑΤΣΗ

{ Τεχνάσματα }

Δεκαεννιά νησιά που (ου)λείπουν από τη χαρτογράφηση πασών των θαλασσών

Τα αόρατα νησιά ήταν η τελική άσκηση στο 3ο Εργαστήριο Δημιουργικής Γραφής της Ανάφης, αφιερωμένο φέτος στο κίνημα Oulipo. Δουλέψαμε με κάθε είδους αυτοδεσμεύσεις: λιπογράμματα, αναγραμματισμούς, αρκτικόλεξα, κοντραρίμες, παρηχήσεις, παλίνδρομα, ασκήσεις ύφους, λογοκλοπές. Η έναρξη εργασιών έγινε —μέσω zoom— από τον συγγραφέα Pablo Martin Sanchez, μέλος του Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνίας (ναι, οι ουλιπιστές ζουν ανάμεσά μας και συναντιούνται μια φορά το μήνα για φάνε μαζί και να γράψουν). Ο Sanchez ζήτησε να χωριστούμε σε ζεύγη και να γράψουν οι μισοί κριτική για έργα που δεν υπάρχουν, τα οποία θα συγγράψουν μετά οι άλλοι μισοί. Την τελευταία μέρα του σεμιναρίου ζήτησα από τα δεκαεννιά μέλη του εργαστηρίου να φτιάξουν τα δικά τους Αόρατα Νησιά, με αφετηρία τις Αόρατες Πόλεις του Ίταλο Καλβίνο. Στα νησιά Δερματοστιξία, Θυμήσεια, Χαραλούπη, Λέξανδρο, Χρυσδεχά κυκλοφορούν Μπεργκμανονυχτερίδες, Αμελήγκια, Αρκουδογαμώσαυροι. Οι κάτοικοί νιώθουν θυμωδία, αγρανέφικτο, νοστασφάλεια, θυμοναξιά, ή ερωτοίκτο. Κοιμούνται με υποθερμοπόδια σε λεκανοκρέβατα, σκαρφαλώνουν στα καταρτοφέγγαρα κι αγναντεύουν βουνά που χάνονται εδώ και ξεπροβάλλουν εκεί. Στα νησιά αυτών των ερασιτεχνών ουλιπιστών και ουλιπιστριών θα βρείτε φρεσκοπαλιά πράγματα και το κρεβάτι του Ίταλο Καλβίνο. Θα συνειδητοποιήσετε ότι ο «Ηλίανθος» αναγραμματίζει κάθετι «αληθινό». Μόνος περιορισμός μας οι 199 λέξεις. Για να σεβαστώ την οδηγία που έθεσα σταματώ εδώ. ΑΜΑΝΤΑ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

{ Κινηματογράφος }

Η Αλίκη στη χώρα του ανέφικτου έρωτα

Όλα ξεκίνησαν μια ημέρα του Απρίλη, το 1856. Το πρωινό εκείνο, ο Τσαρλς Λούτγουιτζ Ντότζσον έκανε το αγαπημένο του χόμπι, φωτογραφίζοντας τον καθεδρικό ναό της Οξφόρδης. Στη διάρκεια της βόλτας του γνώρισε και στη συνέχεια έγινε στενός φίλος του πρύτανη Χένρι Λίντελ, συνσυγγραφέα (με τον Ρόμπερτ Σκοτ) του «Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας», κερδίζοντας τη συμπάθεια όλης της οικογένειάς του — ιδιαίτερα της 7χρονης Αλίκης Λίντελ. Μια μέρα, ο «μεγάλος φίλος» την πήρε για βαρκάδα στο ποτάμι, παρέα με τις αδελφές της, Ίντιθ (8 ετών) και Λορίνα (13), καθώς και τον αιδεσιμότατο Ρόμπινσον Ντάκγουορθ. Στη διάρκεια της εκδρομής, η Αλίκη ζήτησε από Τσαρλς Ντότζσον να τους αφηγηθεί μια ιστορία για να περάσει ευχάριστα η ώρα τους. Και εκείνος επινόησε την ιστορία ενός μικρού κοριτσιού που έπεσε σε μια λαγότρυπα, για να βρεθεί σε ένα μαγικό κόσμο όπου κυριαρχούσε το παράλογο και η ονειρική φαντασία. Έδωσε, μάλιστα, το όνομα της Αλίκης στη (συνομήλικη) πρωταγωνίστρια της ιστορίας του. Η μικρή ακροάτρια ενθουσιάστηκε με την ιστορία και παρακάλεσε να της την δώσει γραμμένη. Ο Ντότζσον άρχισε να γράφει την ιστορία από την επόμενη μέρα και ένα μήνα αργότερα ήταν έτοιμη η πρώτη μορφή του κειμένου. Το χειρόγραφο που χάρισε στη μικρούλα, με τίτλο «Οι περιπέτειες της Αλίκης κάτω από τη γη», είχε τη χειρόγραφη αφιέρωση: «Ένα δώρο σε ένα αγαπημένο παιδί, στη μνήμη μιας καλοκαιρινής ημέρας». ΑΡΗΣ ΜΑΛΑΝΔΡΑΚΗΣ