Κωνσταντίνος Μάνος

Στις 3 Ια­νουα­ρί­ου από τον σκο­τει­νό θά­λα­μο δεν βγή­κε ο Κων­στα­ντί­νος Μά­νος (Constantine Manos, 1934-2025). Τον βα­σά­νι­ζε άνοια στο τέ­λος. Ο εξαι­ρε­τι­κά επι­δρα­στι­κός φω­το­γρά­φος εί­χε αρ­χί­σει να γρά­φει με φως σε ηλι­κία 13 ετών, όταν έγι­νε μέ­λος της λέ­σχης φω­το­γρα­φί­ας στο σχο­λείο του στην πό­λη Κο­λού­μπια. Συμ­πτω­μα­τι­κά το ίδιο έτος, το 1947, ιδρύ­θη­κε το διε­θνές φω­το­γρα­φι­κό πρα­κτο­ρείο Magnum, του οποί­ου ανα­δεί­χθη­κε επί­λε­κτο μέ­λος χρό­νια αρ­γό­τε­ρα. Στη συμ­βο­λή δύο πο­τα­μών, πρό­κει­ται για την πρω­τεύ­ου­σα της πο­λι­τεί­ας Νό­τια Κα­ρο­λί­να, που πρώ­τη ψή­φι­σε να απο­σχι­σθεί από τις ΗΠΑ στον αμε­ρι­κα­νι­κό εμ­φύ­λιο πό­λε­μο. Εκεί γεν­νή­θη­κε ο ποι­η­τής Τζέιμς Ντί­κι, συγ­γρα­φέ­ας του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος Deliverance, που έγι­νε ται­νία με τί­τλο στα ελ­λη­νι­κά Όταν ξέ­σπα­σε η βία.
Οι γο­νείς τού Costa, ο Δη­μή­τρης και η Αφρο­δί­τη, ήταν από την Αφου­σία ή Αφη­σιά (Avşa στα τουρ­κι­κά), μι­κρό νη­σί στη θά­λασ­σα του Μαρ­μα­ρά –με όνο­μα από μάρ­μα­ρο– και τό­πο εξο­ρί­ας τα βυ­ζα­ντι­νά χρό­νια. Η ανα­γκα­στι­κή ανταλ­λα­γή πλη­θυ­σμών έφε­ρε πολ­λούς Προ­πο­ντι­διώ­τες στη Χαλ­κι­δι­κή και πα­ρα­πέ­ρα. Στο Washington Street Cafe, όπως λε­γό­ταν το κα­φε­νείο τους, ο Big Jim, όπως φώ­να­ζαν τον πα­τέ­ρα του, μα­γεί­ρευε soul food (φαΐ της ψυ­χής), όπως λέ­γε­ται σή­με­ρα, μό­νο για Μαύ­ρους πε­λά­τες σε μια φυ­λε­τι­κά δια­χω­ρι­σμέ­νη Νό­τια Κα­ρο­λί­να, όπου εί­χαν με­τα­να­στεύ­σει. (Ελ­λη­νο­α­με­ρι­κα­νοί φοι­τη­τές μου στη Νέα Υόρ­κη αγνο­ού­σαν ότι επι­θέ­σεις της Κου Κλουξ Κλαν ενα­ντί­ον Ελ­λή­νων με­τα­να­στών υπήρ­ξαν βα­σι­κός λό­γος ίδρυ­σης της ΑΧΕ­ΠΑ ως ελευ­θε­ρο­τε­κτο­νι­κής ορ­γά­νω­σης αλ­λη­λεγ­γύ­ης, στην Ατλά­ντα της πο­λι­τεί­ας Γε­ωρ­γία το 1922.)
Οι γο­νείς εν­θάρ­ρυ­ναν τα παι­διά να καλ­λιερ­γούν δη­μιουρ­γι­κά εν­δια­φέ­ρο­ντα. Βιο­λί και πιά­νο έπαι­ζαν η αδελ­φή του Ει­ρή­νη και ο αδελ­φός του Θε­ο­φά­νης και φλά­ου­το εκεί­νος, ενώ του εί­χε επι­τρα­πεί να χρη­σι­μο­ποιεί το υπό­γειο στο σπί­τι τους για σκο­τει­νό θά­λα­μο. Μία ζωή υπήρ­ξε ερα­στής της κλα­σι­κής μου­σι­κής. Η αγά­πη αυ­τή συ­νέ­βα­λε στην πρό­σλη­ψή του σε ηλι­κία 19 ετών ως φω­το­γρά­φου της Συμ­φω­νι­κής Ορ­χή­στρας της Βο­στώ­νης στο φε­στι­βάλ του Tanglewood, με όνο­μα που πα­ρα­πέ­μπει σε ιστο­ρί­ες του Να­θα­να­ήλ Χό­θορν, από­γο­νου δι­κα­στή, που κα­τα­δί­κα­σε τις «μά­γισ­σες» του Σά­λεμ. Μό­νον ο Β΄ Πα­γκό­σμιος πό­λε­μος και ο κο­ρω­νο­ϊ­ός διέ­κο­ψαν τις κα­λο­και­ρι­νές αυ­τές συ­ναυ­λί­ες, που ξε­κί­νη­σαν τη δε­κα­ε­τία του 1930.

Portrait of a Symphony εί­ναι ο τί­τλος φω­το­γρα­φι­κού λευ­κώ­μα­τος, που κυ­κλο­φό­ρη­σε οκτώ χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, το 1961. Εί­χαν προη­γη­θεί σπου­δές αγ­γλι­κής φι­λο­λο­γί­ας, που καλ­λιέρ­γη­σαν μια με­γά­λη ευαι­σθη­σία για την ποί­η­ση. Ελ­πί­ζω να δη­μιουρ­γή­σω ένα βι­βλίο φω­το­γρα­φι­κών ποι­η­μά­των, με το κα­θέ­να μο­να­δι­κό, αλ­λά με­τα­ξύ τους συν­δε­δε­μέ­να, έχει πει. Το 1952, έτος εγ­γρα­φής του στο Πα­νε­πι­στή­μιο της Νό­τιας Κα­ρο­λί­νας, κυ­κλο­φό­ρη­σε λεύ­κω­μα του Καρ­τιέ-Μπρε­σόν, με 126 «φευ­γα­λέ­ες» ει­κό­νες, που λε­γό­ταν Images à la sauvette στη γαλ­λι­κή έκ­δο­ση τού εκ Μυ­τι­λή­νης Tériade, με εξώ­φυλ­λο πί­να­κα του Μα­τίς. Η απο­φα­σι­στι­κή στιγ­μή (The Decisive Moment) ήταν ο τί­τλος στην έκ­δο­ση στα αγ­γλι­κά. Δια­βά­ζο­ντας για τον Γάλ­λο φω­το­γρά­φο, ο Μά­νος απέ­κτη­σε εξ απο­στά­σε­ως μέ­ντο­ρα, φτά­νο­ντας στο ση­μείο να ανα­ζη­τά πα­ρό­μοιο φω­το­γρα­φι­κό εξο­πλι­σμό και απο­κτώ­ντας τη­λέ­με­τρο Leica.

Ήμα­σταν και εμείς ξέ­νοι

Στη γλώσ­σα των αυ­το­χθό­νων Μα­σκό­γκι (Muscogee, γνω­στών ως Κρικ από εξώ­νυ­μό τους) «κο­φτε­ρό φτε­ρό» εί­ναι η ση­μα­σία της λέ­ξης Daufuskie, που εί­ναι το όνο­μα απο­μο­νω­μέ­νου νη­σιού στη Νό­τια Κα­ρο­λί­να. Η πα­ρου­σία ομο­σπον­δια­κού στρα­τού κα­τά τον αμε­ρι­κα­νι­κό εμ­φύ­λιο οδή­γη­σε σε φυ­γή ιδιο­κτή­τες φυ­τειών. Απε­λευ­θε­ρω­μέ­νοι δού­λοι μπό­ρε­σαν να δια­τη­ρή­σουν την κρε­ο­λή αφρο-αγ­γλι­κή γλώσ­σα gullah και τις πα­ρα­δό­σεις τους για πολ­λές γε­νιές. Dem yent yeddy wuh oonuh say (They did not hear what you said: Δεν άκου­σαν τι εί­πες) εί­ναι μία φρά­ση. Το νη­σί έγι­νε γνω­στό για τα στρεί­δια του, που λέ­γε­ται ότι προ­τι­μού­σε ο Τσά­ρος Νι­κό­λα­ος Β΄. Η δη­μο­σί­ευ­ση, σε εφη­με­ρί­δα του φυ­λε­τι­κά δια­χω­ρι­σμέ­νου πα­νε­πι­στη­μί­ου, σει­ράς τριών άρ­θρων του Μά­νου κα­τά των δια­κρί­σε­ων, με φω­το­γρα­φί­ες του από το νη­σί, προ­κά­λε­σε απει­λη­τι­κά τη­λε­φω­νή­μα­τα σπί­τι τους. Ήμα­σταν Έλ­λη­νες και κα­τά κά­ποιο τρό­πο ήμα­σταν και εμείς ξέ­νοι, έχει πει.

Με­τά την απο­φοί­τη­σή του υπη­ρέ­τη­σε με­γά­λο μέ­ρος διε­τούς θη­τεί­ας ως εντε­ταλ­μέ­νος φω­το­γρά­φος της εφη­με­ρί­δας του αμε­ρι­κα­νι­κού στρα­τού στη Γερ­μα­νία. Σε άδειες και σαβ­βα­το­κύ­ρια­κα τρά­βη­ξε εξή­ντα ρο­λά φιλμ, που ξα­να­εί­δε δε­κα­ε­τί­ες αρ­γό­τε­ρα. Στη Νέα Υόρ­κη με­τά τον στρα­τό ερ­γά­στη­κε για το Esquire και το Life, ενώ το 1966 στο πε­ριο­δι­κό Look δη­μο­σί­ευ­σε εμ­βλη­μα­τι­κή φω­το­γρα­φία γυ­ναί­κας που θρη­νεί Αφρο-Αμε­ρι­κα­νό στρα­τιώ­τη, που εί­χε σκο­τω­θεί στο Βιετ­νάμ. Τα­ξι­δεύ­ο­ντας φω­το­γρά­φι­ζε έγ­χρω­μους Αμε­ρι­κα­νούς από κά­θε κοι­νω­νι­κή τά­ξη. Πρό­σω­πα σε ασπρό­μαυ­ρες συν­θέ­σεις. Εί­μαι φω­το­γρά­φος αν­θρώ­πων, έχει πει. Δεν νο­μί­ζω να έχω βγά­λει φω­το­γρα­φία χω­ρίς κά­ποιο άτο­μο μέ­σα.

Xωριά χω­ρίς ρεύ­μα

Εί­χαν με­σο­λα­βή­σει τα «ελ­λη­νι­κά χρό­νια», από το 1961 έως το 1963. Παι­δί συ­νε­χώς άκου­γε από τους δι­κούς του για το χω­ριό. Τώ­ρα θα μπο­ρού­σε να δει τι σή­μαι­νε αυ­τό, με μι­κρή προ­κα­τα­βο­λή από εκ­δό­τη, που εξα­σφά­λι­σε το λεύ­κω­μα με τις ει­κό­νες της μου­σι­κής. Προη­γή­θη­κε τα­χυ­δρο­μι­κά ένα μπα­ού­λο με βι­νύ­λια και πι­κάπ. Βρή­κε δια­μέ­ρι­σμα στην Αθή­να, όπου έστη­σε σκο­τει­νό θά­λα­μο με νε­ρο­χύ­τη από μάρ­μα­ρο, που του έφτια­ξαν σε νε­κρο­τα­φείο. Πή­ρε ένα μι­κρό τρο­χό­σπι­το με κρε­βά­τι και τουα­λέ­τα και άρ­χι­σε να οδη­γεί, φω­το­γρα­φί­ζο­ντας μό­νο σε απο­μο­νω­μέ­να χω­ριά χω­ρίς ρεύ­μα. A Greek Portfolio (1972, 1999²) συ­γκε­ντρώ­νει μορ­φές μιας χώ­ρας κα­κο­ποι­η­μέ­νης από πο­λέ­μους, κα­το­χή και εμ­φύ­λιες συ­γκρού­σεις. Το λεύ­κω­μα απέ­σπα­σε βρα­βεία στην Αρλ και στην Έκ­θε­ση Βι­βλί­ου στη Λει­ψία. Εκ­θέ­σεις έχουν γί­νει στην Εθνι­κή Βι­βλιο­θή­κη στο Πα­ρί­σι, στο Ιν­στι­τού­το Τέ­χνης στο Σι­κά­γο και στο Μου­σείο Μπε­νά­κη.

Το 1963 ήταν ορό­ση­μο. Το πρα­κτο­ρείο Magnum, στο γρα­φείο του οποί­ου στο Πα­ρί­σι εί­χε αφή­σει εκτυ­πώ­σεις από τις ελ­λη­νι­κές φω­το­γρα­φί­ες του, τον προ­σκα­λεί να γί­νει μέ­λος. Στο εστια­τό­ριο Mare Nostrum, κο­ντά στο Πάν­θε­ον στη Ρώ­μη, γνω­ρί­ζει τον Ελ­λη­νο­κα­να­δό αρ­χι­τέ­κτο­να και ζω­γρά­φο Michael Prodanou, αχώ­ρι­στο σύ­ντρο­φο για 61 χρό­νια και σύ­ζυ­γο από το 2011. Επι­στρέ­φο­ντας από την Ελ­λά­δα με­τα­κο­μί­ζει στη Βο­στώ­νη, που έχει απο­κλη­θεί Αθή­να της Αμε­ρι­κής. Συ­νερ­γά­ζε­ται με τις εκ­δό­σεις Time–Life και ως κύ­ριος φω­το­γρά­φος του Where’s Boston, ενός εγ­χει­ρή­μα­τος απο­τύ­πω­σης σε πο­λυ­μέ­σα της ζω­ής της πό­λης δύο αιώ­νες με­τά την ανε­ξαρ­τη­σία. Οι ψη­φί­δες αυ­τές συ­νι­στούν το μω­σαϊ­κό του λευ­κώ­μα­τος Bostonians (1974).
Ο Μά­νος δεν παύ­ει να πει­ρα­μα­τί­ζε­ται. Σε έγ­χρω­μες φω­το­γρα­φί­ες από το 1982 απα­θα­να­τί­ζει υπερ­βο­λές αν­θρώ­πων της πα­ρα­λί­ας στην Κα­λι­φόρ­νια, μη­χα­νό­βιων που πί­νουν μπί­ρες στη Φλό­ρι­ντα και ατό­μων που παίρ­νουν μέ­ρος σε απο­κριά­τι­κες πα­ρε­λά­σεις και φε­στι­βάλ υπε­ρη­φά­νειας. Το λεύ­κω­μα American Color (1995) τι­μά­ται το 2003 με το Με­τάλ­λιο Αρι­στεί­ας Leica, ενώ ακο­λου­θεί το American Color 2 το 2010.
Στο ανε­ξί­τη­λο στίγ­μα του στην ιστο­ρία της φω­το­γρα­φί­ας ανα­φέ­ρε­ται νε­κρο­λο­γία του Magnum. Φω­το­γρα­φί­ες του Κων­στα­ντί­νου Μά­νου βρί­σκο­νται στις μό­νι­μες συλ­λο­γές του Μη­τρο­πο­λι­τι­κού Μου­σεί­ου Τέ­χνης στη Νέα Υόρ­κη, του Μου­σεί­ου Σύγ­χρο­νης Τέ­χνης στη Νέα Υόρ­κη, του Μου­σεί­ου Κα­λών Τε­χνών στη Βο­στώ­νη, του Ιν­στι­τού­του Τέ­χνης στο Σι­κά­γο, του Μου­σεί­ου Κα­λών Τε­χνών του Χιού­στον, της Βι­βλιο­θή­κης του Κο­γκρέ­σου στην Ουά­σιγ­κτον, της Εθνι­κής Βι­βλιο­θή­κης στο Πα­ρί­σι, του Μου­σεί­ου Μπε­νά­κη και άλ­λων ιδρυ­μά­των.

Tι υπήρ­ξε και τι ερ­χό­ταν

Το σπί­τι του Κώ­στα και του Μι­χά­λη στη Βο­στώ­νη απο­τε­λού­σε ση­μείο συ­νά­ντη­σης αν­θρώ­πων που αγα­πού­σαν τις τέ­χνες. Σε δια­μπε­ρές δια­μέ­ρι­σμα βλέ­πεις από τη μία άκρη στην άλ­λη. Στο σπί­τι τους την ορι­ζό­ντια διευ­θέ­τη­ση εί­χε ανα­τρέ­ψει κα­τα­κό­ρυ­φος προ­σα­να­το­λι­σμός. Από τη σο­φί­τα έως το υπό­γειο, ή αντι­στρό­φως, μπο­ρού­σες να δεις από ανοίγ­μα­τα, που δη­μιουρ­γού­σαν συ­νε­χές κε­νό σε όλους τους ορό­φους δί­πλα σε σκά­λες και δια­δρό­μους από ένα δω­μά­τιο σε άλ­λο. Έβλε­πες τι υπήρ­ξε και τι ερ­χό­ταν.
Το 2008 με­τα­κό­μι­σαν μό­νι­μα στο Πρό­βιν­στα­ουν, όπου το 1620 εί­χε αγκυ­ρο­βο­λή­σει το πλοίο με τους Προ­σκυ­νη­τές. Το λι­μά­νι των Πίλ­γκριμς έγι­νε κα­τα­φύ­γιο για συγ­γρα­φείς και καλ­λι­τέ­χνες από τα τέ­λη του δέ­κα­του ένα­του αιώ­να, ενώ αρ­γό­τε­ρα κέ­ντρο εναλ­λα­κτι­κής ζω­ής. Μια επο­χή ήταν ορ­μη­τή­ριο για το κυ­νή­γι της φά­λαι­νας. Σε επί­σκε­ψή μας να δού­με τον Κώ­στα και τον Μι­χά­λη εί­χα αγο­ρά­σει ένα κα­μά­κι, που ξέ­μει­νε από πα­λιό φα­λαι­νο­θη­ρι­κό. «Πε­ρι­μέ­νεις φά­λαι­νες στην Αθή­να;», ρώ­τη­σε η μη­τέ­ρα μου, όταν το με­τέ­φε­ρα στην Ελ­λά­δα, οπό­τε το κα­τέ­βα­σα στην απο­θή­κη.

_{ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ}

George Economou (1934-2019) / Γιώρ­γος Χου­λιά­ρας - Χάρ­της
Στρα­τής Χα­βια­ράς: σε­νά­ριο μιας ζω­ής (1935-2020) / Γιώρ­γος Χου­λιά­ρας - Χάρ­της
Προ­πα­το­ρι­κά αμαρ­τή­μα­τα & Αμε­ρι­κή / Γιώρ­γος Χου­λιά­ρας - Χάρ­της