Στις 3 Ιανουαρίου από τον σκοτεινό θάλαμο δεν βγήκε ο Κωνσταντίνος Μάνος (Constantine Manos, 1934-2025). Τον βασάνιζε άνοια στο τέλος. Ο εξαιρετικά επιδραστικός φωτογράφος είχε αρχίσει να γράφει με φως σε ηλικία 13 ετών, όταν έγινε μέλος της λέσχης φωτογραφίας στο σχολείο του στην πόλη Κολούμπια. Συμπτωματικά το ίδιο έτος, το 1947, ιδρύθηκε το διεθνές φωτογραφικό πρακτορείο Magnum, του οποίου αναδείχθηκε επίλεκτο μέλος χρόνια αργότερα. Στη συμβολή δύο ποταμών, πρόκειται για την πρωτεύουσα της πολιτείας Νότια Καρολίνα, που πρώτη ψήφισε να αποσχισθεί από τις ΗΠΑ στον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο. Εκεί γεννήθηκε ο ποιητής Τζέιμς Ντίκι, συγγραφέας του μυθιστορήματος Deliverance, που έγινε ταινία με τίτλο στα ελληνικά Όταν ξέσπασε η βία.
Οι γονείς τού Costa, ο Δημήτρης και η Αφροδίτη, ήταν από την Αφουσία ή Αφησιά (Avşa στα τουρκικά), μικρό νησί στη θάλασσα του Μαρμαρά –με όνομα από μάρμαρο– και τόπο εξορίας τα βυζαντινά χρόνια. Η αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών έφερε πολλούς Προποντιδιώτες στη Χαλκιδική και παραπέρα. Στο Washington Street Cafe, όπως λεγόταν το καφενείο τους, ο Big Jim, όπως φώναζαν τον πατέρα του, μαγείρευε soul food (φαΐ της ψυχής), όπως λέγεται σήμερα, μόνο για Μαύρους πελάτες σε μια φυλετικά διαχωρισμένη Νότια Καρολίνα, όπου είχαν μεταναστεύσει. (Ελληνοαμερικανοί φοιτητές μου στη Νέα Υόρκη αγνοούσαν ότι επιθέσεις της Κου Κλουξ Κλαν εναντίον Ελλήνων μεταναστών υπήρξαν βασικός λόγος ίδρυσης της ΑΧΕΠΑ ως ελευθεροτεκτονικής οργάνωσης αλληλεγγύης, στην Ατλάντα της πολιτείας Γεωργία το 1922.)
Οι γονείς ενθάρρυναν τα παιδιά να καλλιεργούν δημιουργικά ενδιαφέροντα. Βιολί και πιάνο έπαιζαν η αδελφή του Ειρήνη και ο αδελφός του Θεοφάνης και φλάουτο εκείνος, ενώ του είχε επιτραπεί να χρησιμοποιεί το υπόγειο στο σπίτι τους για σκοτεινό θάλαμο. Μία ζωή υπήρξε εραστής της κλασικής μουσικής. Η αγάπη αυτή συνέβαλε στην πρόσληψή του σε ηλικία 19 ετών ως φωτογράφου της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστώνης στο φεστιβάλ του Tanglewood, με όνομα που παραπέμπει σε ιστορίες του Ναθαναήλ Χόθορν, απόγονου δικαστή, που καταδίκασε τις «μάγισσες» του Σάλεμ. Μόνον ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος και ο κορωνοϊός διέκοψαν τις καλοκαιρινές αυτές συναυλίες, που ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1930.

Portrait of a Symphony είναι ο τίτλος φωτογραφικού λευκώματος, που κυκλοφόρησε οκτώ χρόνια αργότερα, το 1961. Είχαν προηγηθεί σπουδές αγγλικής φιλολογίας, που καλλιέργησαν μια μεγάλη ευαισθησία για την ποίηση. Ελπίζω να δημιουργήσω ένα βιβλίο φωτογραφικών ποιημάτων, με το καθένα μοναδικό, αλλά μεταξύ τους συνδεδεμένα, έχει πει. Το 1952, έτος εγγραφής του στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καρολίνας, κυκλοφόρησε λεύκωμα του Καρτιέ-Μπρεσόν, με 126 «φευγαλέες» εικόνες, που λεγόταν Images à la sauvette στη γαλλική έκδοση τού εκ Μυτιλήνης Tériade, με εξώφυλλο πίνακα του Ματίς. Η αποφασιστική στιγμή (The Decisive Moment) ήταν ο τίτλος στην έκδοση στα αγγλικά. Διαβάζοντας για τον Γάλλο φωτογράφο, ο Μάνος απέκτησε εξ αποστάσεως μέντορα, φτάνοντας στο σημείο να αναζητά παρόμοιο φωτογραφικό εξοπλισμό και αποκτώντας τηλέμετρο Leica.

Ήμασταν και εμείς ξένοι

Στη γλώσσα των αυτοχθόνων Μασκόγκι (Muscogee, γνωστών ως Κρικ από εξώνυμό τους) «κοφτερό φτερό» είναι η σημασία της λέξης Daufuskie, που είναι το όνομα απομονωμένου νησιού στη Νότια Καρολίνα. Η παρουσία ομοσπονδιακού στρατού κατά τον αμερικανικό εμφύλιο οδήγησε σε φυγή ιδιοκτήτες φυτειών. Απελευθερωμένοι δούλοι μπόρεσαν να διατηρήσουν την κρεολή αφρο-αγγλική γλώσσα gullah και τις παραδόσεις τους για πολλές γενιές. Dem yent yeddy wuh oonuh say (They did not hear what you said: Δεν άκουσαν τι είπες) είναι μία φράση. Το νησί έγινε γνωστό για τα στρείδια του, που λέγεται ότι προτιμούσε ο Τσάρος Νικόλαος Β΄. Η δημοσίευση, σε εφημερίδα του φυλετικά διαχωρισμένου πανεπιστημίου, σειράς τριών άρθρων του Μάνου κατά των διακρίσεων, με φωτογραφίες του από το νησί, προκάλεσε απειλητικά τηλεφωνήματα σπίτι τους. Ήμασταν Έλληνες και κατά κάποιο τρόπο ήμασταν και εμείς ξένοι, έχει πει.

Μετά την αποφοίτησή του υπηρέτησε μεγάλο μέρος διετούς θητείας ως εντεταλμένος φωτογράφος της εφημερίδας του αμερικανικού στρατού στη Γερμανία. Σε άδειες και σαββατοκύριακα τράβηξε εξήντα ρολά φιλμ, που ξαναείδε δεκαετίες αργότερα. Στη Νέα Υόρκη μετά τον στρατό εργάστηκε για το Esquire και το Life, ενώ το 1966 στο περιοδικό Look δημοσίευσε εμβληματική φωτογραφία γυναίκας που θρηνεί Αφρο-Αμερικανό στρατιώτη, που είχε σκοτωθεί στο Βιετνάμ. Ταξιδεύοντας φωτογράφιζε έγχρωμους Αμερικανούς από κάθε κοινωνική τάξη. Πρόσωπα σε ασπρόμαυρες συνθέσεις. Είμαι φωτογράφος ανθρώπων, έχει πει. Δεν νομίζω να έχω βγάλει φωτογραφία χωρίς κάποιο άτομο μέσα.

Xωριά χωρίς ρεύμα

Είχαν μεσολαβήσει τα «ελληνικά χρόνια», από το 1961 έως το 1963. Παιδί συνεχώς άκουγε από τους δικούς του για το χωριό. Τώρα θα μπορούσε να δει τι σήμαινε αυτό, με μικρή προκαταβολή από εκδότη, που εξασφάλισε το λεύκωμα με τις εικόνες της μουσικής. Προηγήθηκε ταχυδρομικά ένα μπαούλο με βινύλια και πικάπ. Βρήκε διαμέρισμα στην Αθήνα, όπου έστησε σκοτεινό θάλαμο με νεροχύτη από μάρμαρο, που του έφτιαξαν σε νεκροταφείο. Πήρε ένα μικρό τροχόσπιτο με κρεβάτι και τουαλέτα και άρχισε να οδηγεί, φωτογραφίζοντας μόνο σε απομονωμένα χωριά χωρίς ρεύμα. A Greek Portfolio (1972, 1999²) συγκεντρώνει μορφές μιας χώρας κακοποιημένης από πολέμους, κατοχή και εμφύλιες συγκρούσεις. Το λεύκωμα απέσπασε βραβεία στην Αρλ και στην Έκθεση Βιβλίου στη Λειψία. Εκθέσεις έχουν γίνει στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι, στο Ινστιτούτο Τέχνης στο Σικάγο και στο Μουσείο Μπενάκη.

Το 1963 ήταν ορόσημο. Το πρακτορείο Magnum, στο γραφείο του οποίου στο Παρίσι είχε αφήσει εκτυπώσεις από τις ελληνικές φωτογραφίες του, τον προσκαλεί να γίνει μέλος. Στο εστιατόριο Mare Nostrum, κοντά στο Πάνθεον στη Ρώμη, γνωρίζει τον Ελληνοκαναδό αρχιτέκτονα και ζωγράφο Michael Prodanou, αχώριστο σύντροφο για 61 χρόνια και σύζυγο από το 2011. Επιστρέφοντας από την Ελλάδα μετακομίζει στη Βοστώνη, που έχει αποκληθεί Αθήνα της Αμερικής. Συνεργάζεται με τις εκδόσεις Time–Life και ως κύριος φωτογράφος του Where’s Boston, ενός εγχειρήματος αποτύπωσης σε πολυμέσα της ζωής της πόλης δύο αιώνες μετά την ανεξαρτησία. Οι ψηφίδες αυτές συνιστούν το μωσαϊκό του λευκώματος Bostonians (1974).
Ο Μάνος δεν παύει να πειραματίζεται. Σε έγχρωμες φωτογραφίες από το 1982 απαθανατίζει υπερβολές ανθρώπων της παραλίας στην Καλιφόρνια, μηχανόβιων που πίνουν μπίρες στη Φλόριντα και ατόμων που παίρνουν μέρος σε αποκριάτικες παρελάσεις και φεστιβάλ υπερηφάνειας. Το λεύκωμα American Color (1995) τιμάται το 2003 με το Μετάλλιο Αριστείας Leica, ενώ ακολουθεί το American Color 2 το 2010.
Στο ανεξίτηλο στίγμα του στην ιστορία της φωτογραφίας αναφέρεται νεκρολογία του Magnum. Φωτογραφίες του Κωνσταντίνου Μάνου βρίσκονται στις μόνιμες συλλογές του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης στη Νέα Υόρκη, του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Νέα Υόρκη, του Μουσείου Καλών Τεχνών στη Βοστώνη, του Ινστιτούτου Τέχνης στο Σικάγο, του Μουσείου Καλών Τεχνών του Χιούστον, της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου στην Ουάσιγκτον, της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Παρίσι, του Μουσείου Μπενάκη και άλλων ιδρυμάτων.

Tι υπήρξε και τι ερχόταν

Το σπίτι του Κώστα και του Μιχάλη στη Βοστώνη αποτελούσε σημείο συνάντησης ανθρώπων που αγαπούσαν τις τέχνες. Σε διαμπερές διαμέρισμα βλέπεις από τη μία άκρη στην άλλη. Στο σπίτι τους την οριζόντια διευθέτηση είχε ανατρέψει κατακόρυφος προσανατολισμός. Από τη σοφίτα έως το υπόγειο, ή αντιστρόφως, μπορούσες να δεις από ανοίγματα, που δημιουργούσαν συνεχές κενό σε όλους τους ορόφους δίπλα σε σκάλες και διαδρόμους από ένα δωμάτιο σε άλλο. Έβλεπες τι υπήρξε και τι ερχόταν.
Το 2008 μετακόμισαν μόνιμα στο Πρόβινσταουν, όπου το 1620 είχε αγκυροβολήσει το πλοίο με τους Προσκυνητές. Το λιμάνι των Πίλγκριμς έγινε καταφύγιο για συγγραφείς και καλλιτέχνες από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, ενώ αργότερα κέντρο εναλλακτικής ζωής. Μια εποχή ήταν ορμητήριο για το κυνήγι της φάλαινας. Σε επίσκεψή μας να δούμε τον Κώστα και τον Μιχάλη είχα αγοράσει ένα καμάκι, που ξέμεινε από παλιό φαλαινοθηρικό. «Περιμένεις φάλαινες στην Αθήνα;», ρώτησε η μητέρα μου, όταν το μετέφερα στην Ελλάδα, οπότε το κατέβασα στην αποθήκη.

_{ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ}

George Economou (1934-2019) / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης
Στρατής Χαβιαράς: σενάριο μιας ζωής (1935-2020) / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης
Προπατορικά αμαρτήματα & Αμερική / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης