Η μυστηριακή γυμνότητα του λόγου

Τον Άλεκ Σχι­νά τον γνώ­ρι­σα το 1975 στο Λον­δί­νο, στη διάρ­κεια του «Ελ­λη­νι­κού Μή­να» μό­λις 23 χρο­νών. Με το που μπή­κε στα γρα­φεία μας, στο ICA, σχο­λί­α­σε ένα τουίντ του Simpson of Picadilly, που φο­ρού­σα και εί­χα αγο­ρά­σει σε εξευ­τε­λι­στι­κή τι­μή σε μα­γα­ζί που που­λού­σε πα­νά­κρι­βα ρού­χα με κά­ποιο ελάτ­τω­μα. Μό­λις το άκου­σε, ζή­τη­σε να τον πάω, για­τί εί­χε έρ­θει με ένα μι­κρό sac de voyage και δεν εί­χε τί­πο­τα να φο­ρέ­σει. Χω­ρίς δεύ­τε­ρη κου­βέ­ντα ξε­κι­νή­σα­με για το Charing Cross. Στον δρό­μο δεν μι­λή­σα­με για λο­γο­τε­χνία, αλ­λά για κα­θη­με­ρι­νά προ­σω­πι­κά ζη­τή­μα­τα, σαν να γνω­ρι­ζό­μα­σταν από πα­λιά. Η ανα­φο­ρά σε κοι­νούς φί­λους, όπως ο Φρέ­ντι Κά­ρα­μποτ, έφε­ρε στην κου­βέ­ντα ιστο­ρί­ες από τα παι­δι­κά του χρό­νια πέ­ρα από τα κοι­νω­νι­κά αλι­σβε­ρί­σια. Η οι­κειό­τη­τα της συ­ζή­τη­σης μα­ζί με την επί­σκε­ψη σε μα­γα­ζί ρού­χων ―που κι εγώ έκα­να μό­νο με τον πα­τέ­ρα μου― ανα­βί­ω­σε έναν τρό­πο ζω­ής που ανή­κε σε άλ­λες επο­χές.
Ήξε­ρα την Ανα­φο­ρά Πε­ρι­πτώ­σε­ων από τον Ακρι­θά­κη και τον Τα­χτσή ― στε­νοί φί­λοι και των δυο μας. Κύ­ρια ασχο­λία μου τό­τε ήταν ο λό­γος κι η ποί­η­ση, ενώ τη μου­σι­κή την εγκα­τέ­λει­ψα με το θά­να­το του Γιάν­νη Χρή­στου. Συμ­με­τεί­χα με κά­ποιες δη­μο­σιεύ­σεις στις πα­ρέ­ες νε­ό­τε­ρων ποι­η­τών. Με­γά­λω­σα σ’ ένα σπί­τι όπου ο κό­σμος του λό­γου ανοι­γό­ταν από τον Κύ­κλο στο Τε­τρά­διο, από το Γαλ­λι­κό Ιν­στι­τού­το και το «Μα­τα­ρόα» στην Επι­θε­ώ­ρη­ση Τέ­χνης, τη Συ­νέ­χεια, το Πά­λι και τα Δε­κα­ο­χτώ Κεί­με­να. Πε­ρισ­σό­τε­ρο από τα με­γά­λα ονό­μα­τα των γραμ­μά­των, αι­σθα­νό­μουν προ­σω­πι­κά κο­ντά στον Καβ­βα­δία, τον Τα­χτσή, τον Κα­ρού­ζο, την Κρα­νά­κη, τον Πα­πα­τσώ­νη. Ο Κα­βά­φης ήταν για όλους μό­νι­μη ανα­φο­ρά. Ο Σε­φέ­ρης έδι­νε πά­ντα το δια­πα­σών ― αλ­λά πώς να κουρ­δί­σεις ένα πιά­νο που έμοια­ζε πλέ­ον ορι­στι­κά ξε­κούρ­δι­στο;

Στη Γαλ­λία έφτα­σα για να σπου­δά­σω φι­λο­λο­γία και φι­λο­σο­φία κι οι ανα­τρο­πές που έφε­ραν η διε­πι­στη­μο­νι­κό­τη­τα, οι κοι­νω­νι­κές επι­στή­μες και η γλωσ­σο­λο­γία, εγκαι­νί­α­σαν νέ­ους προ­βλη­μα­τι­σμούς. Στην ποί­η­ση ο Françis Ponge, o René Char, ο κύ­κλος του Blanchot, και το πε­ριο­δι­κό Change, άνοι­γαν ορί­ζο­ντες που συ­νέ­χι­σα να ανα­σκα­λεύω στο Πα­ρί­σι δί­πλα στον Gaëtan Picon, τον Jean Cassou, τον Roland Barthes και τον Louis Marin, που ήταν οι δά­σκα­λοί μου. Με τον Άλεκ, στα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν, εί­χα­με πολ­λές συ­ζη­τή­σεις πά­νω στις προ­ο­πτι­κές μιας γρα­φής που πη­γά­ζει από τη γλώσ­σα την ίδια. Ο Jacques Roubaud, με τον οποίο συν­δέ­θη­κα και άρ­χι­σα να με­τα­φρά­ζω, καλ­λιερ­γού­σε έντο­να αυ­τό το άνοιγ­μα της γλώσ­σας στο έρ­γο του, ενώ στη Γερ­μα­νία, ο Martin Walser, φί­λος του Άλεκ, ακο­λου­θού­σε ανά­λο­γες δια­δρο­μές. Έτσι, τα εν­δια­φέ­ρο­ντα μας πέ­ρα­σαν σε άλ­λες σφαί­ρες από αυ­τές της ελ­λη­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας.
Πέ­φτο­ντας από σύμ­πτω­ση στην επα­νέκ­δο­ση ενός κει­μέ­νου του ακό­μα άγνω­στου πε­ζο­γρά­φου Rene Crevel, προ­χώ­ρη­σα σε συ­στη­μα­τι­κή με­λέ­τη του έρ­γου του και της επο­χής στο πα­νε­πι­στή­μιο. Οι μα­χη­τι­κές δια­συν­δέ­σεις του Crevel με το dada και τον υπερ­ρε­α­λι­σμό, τον αντι­φα­σι­στι­κό αγώ­να και τη σε­ξουα­λι­κή χει­ρα­φέ­τη­ση, απο­κά­λυ­πταν ένα έρ­γο που ανά­γει τον λί­βε­λο σε ποι­η­τι­κή δύ­να­μη της γρα­φής και μια άλ­λη τε­λεί­ως όψη της επο­χής και του λό­γου. Από σύμ­πτω­ση σε σύμ­πτω­ση, ο René Crevel με έφε­ρε κο­ντά στον Νί­κο­λα Κά­λας, που τον εί­χε γνω­ρί­σει πο­λύ προ­σω­πι­κά, μέ­σα από τις κρί­σεις του υπερ­ρε­α­λι­σμού και τη μα­χη­τι­κή δρά­ση στο Διε­θνές Συ­νέ­δριο για την Υπε­ρά­σπι­ση της Κουλ­τού­ρας, όπου πα­ρά τις υπε­ράν­θρω­πες προ­σπά­θειες του Crevel, η ρή­ξη ανά­με­σα στις πρω­το­πο­ρια­κές τά­σεις και τις επα­να­στα­τι­κές πο­λι­τι­κές ομά­δες ήρ­θε ορι­στι­κά, προ­μη­νύ­ο­ντας την επι­κρά­τη­ση του φα­σι­σμού, και οδή­γη­σε στην από­γνω­ση και την αυ­το­κτο­νία τον μό­λις 35 χρο­νών, René Crevel.

Η ρα­πτο­μη­χα­νή και η ομπρέ­λα

Εκεί­νη τη μέ­ρα στο Λον­δί­νο, ο Νί­κο­λας Κά­λας μπή­κε στο γρα­φείο του ICA τη στιγ­μή που γυ­ρί­ζα­με με τον Άλεκ, ντυ­μέ­νο με το θαυ­μά­σιο γκρι κου­στού­μι που θα φο­ρού­σε πολ­λά χρό­νια με­τά. Με το κα­λη­μέ­ρα, ο Κά­λας ξε­κί­νη­σε μια ορ­μη­τι­κή και χει­μαρ­ρώ­δη αφή­γη­ση ανα­πτύσ­σο­ντας δαι­δα­λώ­δεις ερ­μη­νεί­ες σχε­τι­κά με το ιμά­τιο που κρύ­βει το πέ­ος του Ιη­σού, σε έναν πί­να­κα που μό­λις εί­χε πε­ριερ­γα­στεί στη National Gallery. Ο Roland Penrose, ιδρυ­τής και διευ­θυ­ντής του ICA, στο γρα­φείο του οποί­ου δού­λευα, ση­μα­ντι­κός υπερ­ρε­α­λι­στής, ήταν πα­λιός φί­λος του Κά­λας. Χαι­ρέ­τι­σε λοι­πόν ευ­γε­νι­κά τον Άλεκ και συ­νέ­χι­σε να πα­ρα­κο­λου­θεί τις επι­κίν­δυ­νες στρο­φές της ερ­μη­νευ­τι­κής του Νί­κου. Ο Άλεκ που γνώ­ρι­ζε από τη δε­κα­ε­τία του '60 το έρ­γο του Κά­λας (περ. Πά­λι, τ. 2-3, 1964, σελ. 112) έκα­τσε δια­κρι­τι­κά και πα­ρα­κο­λου­θού­σε με θαυ­μα­σμό για την ασυ­γκρά­τη­τη ορ­μή του λό­γου, με τη μό­νι­μη δυ­σπι­στία που έτρε­φε για τη στα­τι­κό­τη­τα των ει­κό­νων.
Ο Penrose ήταν πα­ντρε­μέ­νος με τη θρυ­λι­κή Lee Miller, τη μού­σα των υπερ­ρε­α­λι­στών, η πα­ρου­σία της οποί­ας έκα­νε λί­γες μέ­ρες αρ­γό­τε­ρα τον Άλεκ να ρι­γεί σα σχο­λια­ρό­παι­δο μπρο­στά της, πα­ρό­λα τα χρό­νια της. Άλ­λη μια φο­ρά, τον εί­δα να κοκ­κι­νί­ζει σαν έφη­βος εκεί­νες τις ημέ­ρες, μπρος στη Lady Russell. Στη δε­ξί­ω­ση προς τι­μή του Ελ­λη­νι­κού Μή­να η Lady Russell μας υπο­δε­χό­ταν στην εί­σο­δο του σπι­τιού της. Ο Άλεκ φτά­νο­ντας με το γκρι κου­στού­μι ανα­κά­λυ­ψε πως η Lady δεν ήταν άλ­λη από την αντι­συμ­βα­τι­κή προ­πο­λε­μι­κή καλ­λο­νή Αλί­κη Δι­πλα­ρά­κου. Μό­λις συ­να­ντή­θη­καν τα βλέμ­μα­τά τους κοκ­κί­νι­σε, κι εκεί­νη ανα­γνώ­ρι­σε αμέ­σως τον νε­α­νι­κό της φί­λο αφή­νο­ντας έναν ανα­στε­ναγ­μό γε­μά­το τρυ­φε­ρά υπο­νο­ού­με­να. Ο Κά­λας συ­νέ­χι­ζε τις αχα­νείς δια­δρο­μές του νου, στο γρα­φείο, μα­κριά από κά­θε αι­σθη­σια­σμό, κι όπως ήταν πο­λύ ψη­λός και πο­λύ λε­πτός, έμοια­ζε σαν την κομ­μέ­νη κε­φα­λή του Ιω­άν­νη που ίπτα­ται εξαϋ­λω­μέ­νη έχο­ντας εγκα­τα­λεί­ψει τις πα­λιές δια­φο­ρές της με το σώ­μα, (όπως το γρά­φει ο Μα­λαρ­μέ).

Η δι­πλή πα­ρου­σία του Σχι­νά και του Κά­λας έμοια­ζε με κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή σκη­νή, όπου δια­σταυ­ρού­με­να ξί­φη φέρ­νουν αντι­μέ­τω­πα την κρυ­φή γοη­τεία της αστι­κής τά­ξης και το φά­ντα­σμα της Ελευ­θε­ρί­ας, σε μια φι­λι­κή παρ­τί­δα ανά­με­σα στις αντι­κρι­στές όχθες του ίδιου πο­τα­μού. Η θέ­ση του κα­θε­νός τους μπρος στην πε­ζό­τη­τα του πραγ­μα­τι­κού, ήταν λυ­τρω­τι­κή. Η ανα­πά­ντε­χη κομ­ψό­τη­τα του πε­ρι­στα­σια­κού δαν­δή Σχι­νά κι η ανε­μπό­δι­στη δε­ξιο­τε­χνία του ταγ­μέ­νου πα­γα­νι­στή Κά­λας ανα­σκεύ­α­ζαν τις ερ­μη­νευ­τι­κές του κό­σμου.
Έχο­ντας ζή­σει τη μι­ζέ­ρια της χού­ντας, η πα­ρου­σία των απροσ­δό­κη­των αυ­τών αν­θρώ­πων άφη­νε πί­σω τις εκ­φρά­σεις κα­λής γρα­φής και κα­λής δια­γω­γής που επι­βρά­βευε η λο­γο­τε­χνι­κή μας πρω­τεύ­ου­σα. Ποι­η­τές, ζω­γρά­φοι, φι­λό­σο­φοι, μου­σι­κοί ή αρ­χι­τέ­κτο­νες, απο­κα­λύ­πτο­νταν ξάφ­νου με την αξία δη­μιουρ­γι­κών και τολ­μη­ρών αν­θρώ­πων που κρί­νο­νται από το έρ­γο και τον βίο τους κι όχι από τους τί­τλους και τις τυ­πι­κό­τη­τες. Τη στιγ­μή που χα­νό­ταν η γη κά­τω από τα πό­δια μας, η πε­ρι­πέ­τεια, ο ελεύ­θε­ρος λό­γος και το ανά­στη­μα αν­θρώ­πων σαν τον Σχι­νά και τον Κά­λας, απο­κά­λυ­πταν ένα μέ­τρο που ακύ­ρω­νε κά­θε βο­λι­κό δια­χω­ρι­σμό της μορ­φής και του πε­ριε­χο­μέ­νου. Κι αν έπρε­πε να τους ακο­λου­θή­σεις πιο πέ­ρα κι από το πε­ρι­θώ­ριο της λο­γο­τε­χνι­κής βα­βού­ρας, κέρ­δι­ζες τη χα­ρά που ξε­πη­δά μπρος στη θέα των θη­σαυ­ρών που κρύ­βουν τα απά­τη­τα νη­σιά παι­δι­κών μυ­θι­στο­ρη­μά­των.
Η απα­ξία αφη­γη­μα­τι­κών ηθο­γρα­φι­κών συ­ντα­γών εντεί­νο­νταν μπρος στη πε­ρι­ή­γη­ση του θαυ­μα­στού πλού­του της γλώσ­σας που απο­κά­λυ­πτε μια συ­νο­λι­κή υπό­στα­ση του έρ­γου, προ­σκα­λώ­ντας να το δια­τρέ­ξεις απ’ άκρη σε άκρη σε μια συ­νε­χή πε­ρι­πέ­τεια ανα­γνώ­σε­ων και ανα­κα­τα­τά­ξε­ων που ακο­λου­θεί το ρέ­ον νό­η­μα, αντί της μί­ζε­ρης ικα­νο­ποί­η­σης μιας εύ­πε­πτης ανα­γνω­σι­μό­τη­τας. H συ­νά­ντη­ση ανά­με­σα στον Άλεκ Σχι­νά και τον Νί­κο­λας Κά­λας στο γρα­φείο του ICA κα­τέ­λη­γε έτσι, ως «τυ­χαία συ­νά­ντη­ση μιας ρα­πτο­μη­χα­νής και μιας ομπρέ­λας σε ένα χει­ρουρ­γι­κό τρα­πέ­ζι», όπου το ρού­χο ―κου­στού­μι ή ιμά­τιο―αντί να εν­δύ­ει, εμ­φά­νι­ζε τη μυ­στη­ρια­κή γυ­μνό­τη­τα του λό­γου σε μια σει­ρά από ιδιόρ­ρυθ­μες εκλε­κτι­κές συγ­γέ­νειες, έξω από οι­κο­γε­νεια­κά, εθνι­κά και γε­ω­γρα­φι­κά όρια.

Η ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα σε μια άλ­λη τρο­χιά

Τις εκ­πο­μπές της Deutsche Welle στα χρό­νια που ο λό­γος πα­ρέ­με­νε υπό­κω­φος τις ακού­γα­με με κομ­μέ­νη την ανά­σα. Η κλει­σού­ρα που κυ­ριαρ­χού­σε στην επί­ση­μη πνευ­μα­τι­κή ζωή, ήδη πριν το Πρα­ξι­κό­πη­μα, εξα­φα­νι­ζό­ταν στο άκου­σμα της φω­νής του Σχι­νά στα ερ­τζια­νά κύ­μα­τα. Ο λό­γος του έμοια­ζε να υλο­ποιεί απρο­κά­λυ­πτα τη θέ­ση του Tzara: «υπάρ­χουν μό­νον δυο εί­δη, το ποί­η­μα και ο λί­βε­λος».* Ο λό­γος του ηχού­σε κυ­ριο­λε­κτι­κά ως ποι­η­τι­κός λί­βε­λος. Θυ­μά­μαι τον Κώ­στα Αξε­λό (συμ­μα­θη­τή επί­σης του Άλεκ στο Βαρ­βά­κειο) να ανα­ρω­τιέ­ται δυ­να­τά, «με­τά τον Ντο­στο­γιέφ­σκι, τι μυ­θι­στό­ρη­μα να δια­βά­σεις;» Σί­γου­ρο ότι ού­τε ο Προυστ ού­τε ο Τζόις εί­χαν γρά­ψει μυ­θι­στο­ρή­μα­τα! Με τις εκ­πο­μπές της Deutsche Welle, την Ανα­φο­ρά Πε­ρι­πτώ­σε­ων και τα κεί­με­να στο Πά­λι, (ας μου επι­τρα­πεί να πω με τη βε­βαιό­τη­τα του αυ­το­νό­η­του πως τα υπερ­λε­ξι­στι­κά κεί­με­να του καθ΄όλα υπαρ­κτού συμ­μα­θη­τή του, Ελευ­θέ­ριου Δού­για, ήταν αμι­γώς κεί­με­να του ίδιου του Σχι­νά), ο Άλεκ έβα­ζε ήδη από τα νε­α­νι­κά του χρό­νια την ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα σε μια άλ­λη τρο­χιά από αυ­τή της αφή­γη­σης. Εγκαι­νί­α­σε έτσι μια γρα­φή πο­λυ­ε­δρι­κή, που δια­χέ­ε­ται μέ­σα από μια φω­νή ανώ­νυ­μη στην κλι­μά­κω­ση της ση­μα­σί­ας, κι από εκεί, έκ­κε­ντρη, προ­βάλ­λε­ται στην αχα­νή πο­λυ­ση­μία. Κι η φω­νή αυ­τή αντη­χού­σε τον κοι­νω­νι­κό και ιστο­ρι­κό χώ­ρο της ανω­νυ­μί­ας όπως και η απρό­σω­πη συλ­λο­γι­κό­τη­τα της γλώσ­σας.

Με­τά την πρώ­τη μας συ­νά­ντη­ση δε χρειά­στη­κε να μι­λή­σου­με ξα­νά για την «ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία». Μι­λού­σα­με κυ­ρί­ως για την ανα­νέ­ω­ση της γρα­φής μέ­σα από τις ανα­γνώ­σεις της γερ­μα­νι­κής κι ευ­ρω­παϊ­κής πρω­το­πο­ρί­ας. Κα­τά τα άλ­λα η φω­νή του Άλεκ συ­νό­δευ­σε, από τις εκ­πο­μπές στη Deutsche Welle, τα πιο δύ­σκο­λα και εύ­πλα­στα χρό­νια μου έξω από τα λο­γο­τε­χνι­κά σα­λό­νια και τους αντι­στα­σια­κούς κύ­κλους, ανοί­γο­ντας τον δρό­μο ενός εκ­πα­τρι­σμού που δεν ήταν πο­τέ μό­νον γε­ω­γρα­φι­κός και μιας ανυ­πο­τα­ξί­ας που δεν ήταν μό­νον πο­λι­τι­κή.
Συ­ζη­τή­σεις τό­τε εκ­θειά­ζα­νε στην Αθή­να τον Γε­φτου­σέν­κο, προ­ο­δευ­τι­κό ποι­η­τή της ΕΣΣΔ, που εί­χε στα­μα­τή­σει να γρά­φει και έκα­νε προ­φο­ρι­κή ποί­η­ση σε κα­τά­με­στα στά­δια, μπρος στο λαό. Ο λό­γος του Σχι­νά όμως ξε­χύ­νο­νταν αντί­θε­τα, αυ­θόρ­μη­τα, αδέ­σμευ­τα και πη­γαία, από το μι­κρό­φω­νο του ρα­διο­φώ­νου, σαν την «αυ­τό­μα­τη γρα­φή» των υπερ­ρε­α­λι­στών, και δια­χέ­ο­νταν σε μιαν αό­ρα­τη αλ­λά συ­νο­λι­κή αν­θρώ­πι­νη πα­ρου­σία όπου ο λα­ός ήταν η γλώσ­σα κι όχι το πλή­θος. Στις εκ­πο­μπές του αυ­τές μας γνώ­ρι­σε ένα λό­γο που ξε­πη­δά ελεύ­θε­ρα για να ανοι­χτεί στον κό­σμο με ορ­μή, χω­ρίς κα­νέ­ναν να χει­ρο­κρο­τεί! Ένα λό­γο εν κι­νή­σει που γί­νε­ται ένα με τη ροή της ιστο­ρί­ας, υπέρ­γεια ή υπό­γεια, αλ­λά πο­τέ στην επι­φά­νεια. Η Μα­ντώ Αρα­βα­ντι­νού ―που μοι­ρα­ζό­ταν αμοι­βαία μια βα­θιά εκτί­μη­ση με τον Άλεκ― μας έλε­γε ένα βρά­δυ στο σπί­τι του Τα­χτσή πως το Finnegan’s Wake δεν εί­ναι λό­γος γρα­πτός, αλ­λά προ­φο­ρι­κός, που μό­νο αν πεις με όλη σου τη φω­νή δυ­να­τά, ―κι ας εί­σαι μό­νος στο δω­μά­τιο― θα βρει το μέ­γε­θος και το νό­η­μα του κει­μέ­νου. Το κεί­με­νο αυ­τό δεν ήταν απλά γρα­φή, αλ­λά λό­γος που δεν δια­βά­ζε­ται κα­θι­στός στην πο­λυ­θρό­να, αλ­λά πρέ­πει να βγει ζω­ντα­νά από το στό­μα και ν’ αντη­χή­σει όπως η γλώσ­σα, στη φω­νή. Ο Άλεκ κα­τά­φε­ρε με το έρ­γο του να θέ­σει πρώ­τος στην πρά­ξη τη γλώσ­σα την ίδια ως πρα­κτι­κή του λό­γου που με­τα­θέ­τει τη γρα­φή πέ­ρα από τα όρια του κει­μέ­νου. Κι η θέ­ση του αυ­τή νο­μί­ζω άγ­γι­ζε άμε­σα, και την προ­σω­πι­κή του ζωή.

Ένας «ονει­ρο­πό­λος Κο­ντο­ρε­βι­θού­λης»

Έζη­σα το 1984-85 πά­νω από έξι μή­νες στην Κο­λω­νία, γρά­φο­ντάς ένα βι­βλίο και πή­γαι­να κά­θε δυο μέ­ρες με το τρέ­νο στη Βόν­νη για να δου­λέ­ψω τη γερ­μα­νι­κή με­τά­φρα­ση. Με τον Άλεκ βρι­σκό­μα­σταν στο τρέ­νο ή στον σταθ­μό της Κο­λω­νί­ας. Στην αρ­χή από σύμ­πτω­ση, αλ­λά σύ­ντο­μα κα­νο­νί­σα­με να βρι­σκό­μα­στε έτσι, πε­ρι­πα­τη­τι­κά. Περ­πα­τού­σα­με αρ­κε­τή ώρα από τον Σταθ­μό στη Deutsche Welle ή αντί­στρο­φα, συ­ζη­τώ­ντας. Την πε­ρί­ο­δο εκεί­νη ο Άλεκ εί­χε συ­να­ντή­σει στο τρέ­νο μια κο­πέ­λα που στη συ­νέ­χεια έγι­νε σύ­ζυ­γος του, και μι­λού­σε για τη γοη­τεία που ασκού­σε επά­νω του ο λό­γος εν κι­νή­σει, η συ­νά­ντη­ση με ένα πε­ρα­στι­κό άτο­μο που αλ­λά­ζει ρι­ζι­κά τη σχέ­ση μας με τον χω­ρο-χρό­νο. Συμ­με­ρι­ζό­μουν τη σχέ­ση αυ­τή κι από δι­κές μου εμπει­ρί­ες σε τρέ­να, συ­να­ντή­σεις που συμ­βαί­νουν απρό­σμε­να στο δρό­μο, σε σταθ­μούς, σε βα­γό­νια, όπου η ανω­νυ­μία παίρ­νει σάρ­κα και δί­νει λό­γο στη στιγ­μή. Οι σχέ­σεις αυ­τές δεν εί­χαν βέ­βαια κα­μία σχέ­ση με το On the road ού­τε με τη Beat Generation, που ο Άλεκ γνώ­ρι­ζε κα­λά, αλ­λά βρι­σκό­ντου­σαν μα­κριά από την αντί­λη­ψή του για τον κό­σμο. Το ση­μειώ­νω, όχι με πο­λε­μι­κή διά­θε­ση, αλ­λά για­τί η ροκ και η beat κουλ­τού­ρα υπήρ­χε σί­γου­ρα στους κύ­κλους του Πά­λι, αλ­λά δεν απο­τέ­λε­σε ού­τε κα­νό­να, ού­τε ορ­θο­δο­ξία. Ερ­μη­νευ­τι­κές που διεκ­δι­κούν μια γε­νι­κή γε­νε­α­λο­γία, ορο­λο­γία, στιλ, μυ­θο­λο­γία και ιδε­ο­λο­γία, χά­νουν στην πρά­ξη τον ευ­ρύ­τε­ρο ζω­τι­κό χώ­ρο της ατε­λεί­ω­της σει­ράς προ­ο­πτι­κών που ανοί­γε πο­λύ πέ­ρα από το συ­γκυ­ρια­κό αυ­τό ση­μείο.

Η ρο­μα­ντι­κή Wanderung, η οδοι­πο­ρία, η με­τα­νά­στευ­ση, ο εκ­πα­τρι­σμός, η πε­ρι­πλά­νη­ση, ο πλά­νης, το Χει­μω­νιά­τι­κο Τα­ξί­δι , ο Lenz, ο Conrad, δεν έχουν κα­μία σχέ­ση με τη μυ­θο­λο­γία των αυ­το­κι­νη­τό­δρο­μων που δια­τρέ­χουν την Αμε­ρι­κή. O νε­α­ρός Rimbaud ξε­κι­νά το Ma bohème γρά­φο­ντας: «Έφευ­γα με τα χέ­ρια στις τρύ­πιες μου τσέ­πες./ Το παλ­τό μου εί­χε γί­νει πια ιδε­α­τό./ Προ­χω­ρού­σα κά­τω από τον ου­ρα­νό, ω Μού­σα!/Κι ήμουν ταγ­μέ­νος θια­σώ­της σου. / Πω Πω Πω! Μο­νά­χα έρω­τες λα­μπρούς ονει­ρευό­μουν!/ Το μό­νο πα­ντε­λό­νι μου ήτα­νε τρύ­πιο./ Ονει­ρο­πό­λος Κο­ντο­ρε­βι­θού­λης, με­τρού­σα στη δια­δρο­μή μου, ξε­σκαρ­τί­ζο­ντας,/ τις ρί­μες. Παν­δο­χείο εί­χα τη Με­γά­λη Άρ­κτο».** Σί­γου­ρα, ο Άλεκ έβλε­πε τον κό­σμο με τα μά­τια ενός ονει­ρο­πό­λου Κο­ντο­ρε­βι­θού­λη κά­τω από τα αστέ­ρια, πα­ρά οδη­γώ­ντας στους αυ­το­κι­νη­τό­δρο­μους της Άγριας Δύ­σης!

Οι πε­ρι­πλα­νή­σεις αυ­τές εί­χαν για τον Άλεκ ένα πο­λι­τι­κό, επα­να­στα­τι­κό, ιστο­ρι­κό, πρό­ση­μο, που οδη­γού­σε στο ανοι­χτό σύ­μπαν και στο άπει­ρο της γλώσ­σας, αλ­λά που όταν έφτα­νε κά­που δεν στα­μα­τού­σε, ού­τε έδι­νε δια­πι­στευ­τή­ρια, αλ­λά περ­νού­σε κι έφευ­γε. Από τις ου­το­πί­ες και τους ξε­ση­κω­μούς με τα ευ­γε­νέ­στε­ρα αι­σθή­μα­τα εξέ­φρα­ζε την απο­φα­σι­στι­κή άρ­νη­ση κά­θε ταυ­τό­τη­τας και κα­τήγ­γελ­λε κά­θε μορ­φής βία που η ταυ­τό­τη­τα υιο­θε­τεί. Έτσι, αρ­νή­θη­κε με σθέ­νος τον Με­τα­ξά, τη Γερ­μα­νι­κή Κα­το­χή, τη χού­ντα και κυ­ρί­ως τον Εμ­φύ­λιο που έδω­σε στα μά­τια του τη δο­μή και τον σκε­λε­τό της κοι­νω­νί­ας, της παι­δεί­ας και της ιστο­ρί­ας της επο­χής του. Δεν συ­ντά­χτη­κε με κα­νέ­ναν, όχι από αδια­φο­ρία ή ου­δε­τε­ρό­τη­τα, αλ­λά από συ­νει­δη­τή άρ­νη­ση της ένο­πλης βί­ας και της κυ­ρί­αρ­χης θέ­σης του στρα­τού, που κα­ταρ­γεί τον άν­θρω­πο, την ελευ­θε­ρία, το δί­καιο και τον πο­λι­τι­σμό. Έτσι, προ­χώ­ρη­σε στη ζωή ανέ­ντα­χτος, πέ­ρα από κομ­μα­τι­κές δια­συν­δέ­σεις, με μό­νο στό­χο την αυ­το­νο­μία της γλώσ­σας και της σκέ­ψης. Η άρ­νη­ση της μι­κρο­α­στι­κής επι­βρά­βευ­σης «για την τι­μή των όπλων και της ρου­φια­νιάς» όπως μου εί­χε πει και το θυ­μά­μαι ακό­μα, ήταν αδια­πραγ­μά­τευ­τη. Πα­ρέ­μει­νε, όχι εκτός της μά­χης, αλ­λά εκτός του νυμ­φώ­να, όχι έξω από τον λό­γο, αλ­λά από τη ρη­το­ρι­κή, όχι έξω από τη ζωή, αλ­λά από την κυ­ρί­αρ­χη οι­κο­γέ­νεια και οι­κο­νο­μία. Αυ­τόν το δρό­μο χά­ρα­ξε υπο­δειγ­μα­τι­κά, ανα­γνω­ρί­ζο­ντας την παρ­τί­δα με την οποία αξί­ζει να ανα­με­τρη­θεί κα­νείς.

Μια κί­νη­ση που αλ­λά­ζει τη ροή των πραγ­μά­των

Ο Breton ανα­πτύσ­σει στη Nadja, αντί για υπό­θε­ση, τις αλ­λε­πάλ­λη­λες συ­να­ντή­σεις ανά­με­σα στη γλώσ­σα, το συ­ναί­σθη­μα και το συ­γκλο­νι­σμό της απο­κα­λυ­πτι­κής στιγ­μής του «αντι­κει­με­νι­κού τυ­χαί­ου» ― le hazard objectif, όπως το ονο­μά­ζει. Το αντι­κει­με­νι­κό τυ­χαίο θε­με­λιώ­νει τη δο­μή της γλώσ­σας και την ου­σία της ποί­η­σης, και για τον Άλεκ. Η υπό­νοια, η ελ­πί­δα, η πι­θα­νό­τη­τα πως με τον λό­γο, μια λέ­ξη, μια κου­βέ­ντα μπο­ρεί να αλ­λά­ξουν τη ζωή ενός αν­θρώ­που, να με­τα­στρέ­ψουν τη φυ­σι­κή κα­τεύ­θυν­σή της όχι μό­νο γε­ω­γρα­φι­κά αλ­λά νοη­τι­κά κι υπαρ­ξια­κά, δί­νει τον λό­γο για να ελ­πί­ζεις να βγεις από τον δρό­μο, από την πε­πα­τη­μέ­νη, την προ­κα­θο­ρι­σμέ­νη οδό, σπά­ζο­ντας τη γραμ­μι­κή συ­νέ­χεια του προ­βλέ­ψι­μου. Έτσι θε­με­λιώ­νε­ται σχε­δόν μα­θη­μα­τι­κά η συ­γκλο­νι­στι­κή πε­ρί­πτω­ση μιας κί­νη­σης που μπο­ρεί να αλ­λά­ξει τη ροή των πραγ­μά­των. Ο σο­βα­ρός σκα­κι­στής που ξέ­ρει όλες τις κι­νή­σεις και τις πι­θα­νό­τη­τές τους δεν θα μά­θει πο­τέ τη στιγ­μή που μια κί­νη­ση γί­νε­ται κα­τα­λη­κτι­κή αλ­λά­ζο­ντας ορι­στι­κά τη ροή της παρ­τί­δας. Τό­τε, η Παρ­τί­δα δεν εί­ναι πια η σει­ρά των πι­θα­νο­τή­των που τη συ­νι­στούν δυ­νά­μει, αλ­λά η κί­νη­ση αυ­τή που αναι­ρεί κά­θε προ­βλέ­ψι­μη πι­θα­νό­τη­τα και με­τα­τρέ­πει το απρό­βλε­πτο σε έμπρα­κτη πε­ρί­πτω­ση.

Πέ­ρα από τη γλώσ­σα, τα πράγ­μα­τα στη ζωή του Άλεκ άλ­λα­ξαν συ­χνά κα­τεύ­θυν­ση. Η ζωή εκτός συ­νό­ρων, η πε­ρι­πέ­τεια, η πε­ρι­πλά­νη­ση, ο εκ­πα­τρι­σμός, η χει­ρα­φέ­τη­ση, η ύπαρ­ξη μέ­σα στον λό­γο, σφρα­γί­ζουν την προ­σω­πι­κή του λύ­τρω­ση και την ανά­λη­ψη της πο­λι­τι­κής και κοι­νω­νι­κής ευ­θύ­νης, όπως εκ­φρά­ζε­ται απε­ρί­φρα­στα στα κεί­με­να και στον λό­γο ύπαρ­ξής του. Η Ανα­φο­ρά πε­ρι­πτώ­σε­ων εί­ναι το απο­τέ­λε­σμα αυ­τής της τε­ρά­στιας ανα­τρο­πής που τον έβγα­λε από την οι­κο­γε­νεια­κή και κοι­νω­νι­κή ζωή του, όταν έφυ­γε στο Μό­να­χο. Έτσι πρέ­πει να δει κα­νείς στην πε­ρί­πτω­σή του τις δια­δρο­μές από τον χώ­ρο στη γλώσ­σα και τον εκτρο­χια­σμό της γρα­φής. Το ση­μεί­ω­μα που δη­μο­σιεύ­ει ο ίδιος αντί βιο­γρα­φί­ας στο εσώ­φυλ­λο της Ανα­φο­ράς πε­ρι­πτώ­σε­ων το γρά­φει ξε­κά­θα­ρα. Δεν εί­ναι άλ­λω­στε υπερ­βο­λή να δεις τη σχέ­ση του με τη γρα­φή και τη γλώσ­σα ως μια υπό­γεια ή πλά­για σχέ­ση με μια ψυ­χα­να­λυ­τι­κή αντί­λη­ψη, που δεν απο­τέ­λε­σε όμως πο­τέ κα­θα­ρή θε­μα­τι­κή για τον ίδιο ή για την κρι­τι­κή πρό­σλη­ψη του έρ­γου του. Την αντί­λη­ψη αυ­τή υπο­στη­ρί­ζει το γε­γο­νός πως δεν θέ­λη­σε πο­τέ τον ρό­λο του πα­τέ­ρα κοι­νω­νι­κά, ού­τε λο­γο­τε­χνι­κά τον ρό­λο του αφη­γη­τή, ενώ στα κεί­με­να αλ­λά και με τα ίδια τα παι­διά του γί­νε­ται σύ­ντρο­φος στο παι­χνί­δι που παί­ζει και ο ίδιος σαν παι­δί στη ζωή και τον λό­γο. Τη θέ­ση της μη­τέ­ρας παίρ­νει επί­σης στο έρ­γο του η γλώσ­σα με ό,τι έχει να πει, να κρύ­ψει, να δια­χει­ρι­στεί, να απο­κα­λύ­ψει, να επι­βά­λει, πέ­ρα από πρό­σω­πα και ση­μα­σί­ες, ανώ­νυ­μη κι από­μα­κρη, αλ­λά μα­θη­μα­τι­κή και κυ­ρί­αρ­χη. Νο­μί­ζω πως έτσι δια­γρά­φε­ται μια υπό­γεια δο­μή της ποι­η­τι­κής και της αντί­λη­ψής του για τον κό­σμο, τό­σο ως προς τα προ­σω­πι­κά του βιώ­μα­τα, όσο και ως προς τις πο­λι­τι­κές και φι­λο­σο­φι­κές του θέ­σεις που ολο­κλη­ρώ­νουν τους τρό­πους, την κα­τα­σκευή και την ανά­πτυ­ξη του λό­γου και του έρ­γου του.
Η ιδιαί­τε­ρη αυ­τή σχέ­ση με τα παι­διά και την παι­δι­κή ύπαρ­ξη ζει μέ­σα από το θαυ­μα­σμό του προς μια νε­ό­τη­τα άδο­λη και ξέ­νη προς τα δε­δο­μέ­να του κό­σμου των γραμ­μά­των και της κοι­νω­νι­κής ορ­γά­νω­σης. Αυ­τή η νε­ό­τη­τα που ήταν η δι­κή του κά­πο­τε εμ­μέ­νει στο παι­δί που κρα­τά μέ­σα του και που δεν άφη­σε πο­τέ να με­γα­λώ­σει, αλ­λά απλώ­θη­κε στον χρό­νο σαν τη γλώσ­σα ως ορί­ζο­ντας μα­κρι­νός και ως ο τό­πος που πα­τά­ει το πό­δι του. Η ζωή της ίδιας της γλώσ­σας με­τα­δί­δε­ται από τα παι­διά μέ­σα από την προ­φο­ρι­κή δύ­να­μη μιας φω­νής-που-λέ­ει, ξέ­νης προς όποιο πρω­τό­κολ­λο της γρα­φής, προς κά­θε διεκ­δί­κη­ση ενός προ­σώ­που που κυ­ριαρ­χεί στη ση­μα­σία ― πράγ­μα­τα που βα­ριό­ταν και απα­ξί­ω­νε ο Άλεκ, όπως τη μα­ταιο­δο­ξία όσων συ­ντη­ρούν ένα φρού­δο εγώ που δεν πρό­κει­ται πο­τέ να χά­σουν σε ένα τρέ­νο, σε ένα παι­χνί­δι, ή σε μια στρο­φή της τύ­χης.

Η γλώσ­σα δεν ανή­κει σε ένα σχη­μα­τι­σμέ­νο και κλει­στό Εγώ, αλ­λά δια­χέ­ε­ται σε μια ζω­ντα­νή κι εύ­πλα­στη ονο­μα­το­ποι­η­τι­κή δύ­να­μη. Η σχέ­ση αυ­τή ανά­με­σα στη γλώσ­σα και τη ση­μα­σία των λέ­ξε­ων απα­ντά με τα λό­για του Rimbaud στο ερώ­τη­μα της μη­τέ­ρας του «τι θέ­λεις να πεις»: « θέ­λη­σα να πω αυ­τό που λέ­ει, κυ­ριο­λε­κτι­κά και με κά­θε δυ­να­τό τρό­πο».*** Η γλώσ­σα με όλο το εύ­ρος της μνή­μης, της ση­μα­σί­ας, της ποι­η­τι­κής, κυ­ριο­λε­κτι­κά, ποιεί­ται. Θα μπο­ρού­σε να τη χα­ρα­κτη­ρί­σει κα­νείς ως «μη­τρι­κή», εάν θε­ω­ρή­σει πως γεν­νά όντας όμως ορ­φα­νή, αυ­θύ­παρ­κτη και πέ­ρα από ταυ­τό­τη­τες, πρό­σω­πα, κα­τα­βο­λές και ρό­λους. Ως γε­νε­σιουρ­γός οντό­τη­τα, η κα­θαυ­τό γλώσ­σα δεν εί­ναι ού­τε εθνι­κή ού­τε οι­κο­γε­νεια­κή, και δεν συμ­με­τέ­χει στον κα­τα­με­ρι­σμό της ερ­γα­σί­ας και των φύ­λων, στην κα­νο­νι­στι­κή των θαυ­μά­των και των μυ­στη­ρί­ων, στη λο­γι­στι­κή της ση­μα­σί­ας και του νο­ή­μα­τος.

Ο Άλεκ Σχι­νάς ολο­κλη­ρώ­νει στο έρ­γο του μια από­λυ­τα συ­νει­δη­τή και συ­νε­πή στά­ση που ξε­δι­πλώ­νει με συ­νέ­πεια τη συ­νο­λι­κό­τη­τα του λό­γου. Εξαι­ρε­τι­κός συγ­γρα­φέ­ας, στέ­κει αβί­α­στα ανά­με­σα στους πιο τολ­μη­ρούς της ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας, ενώ ο λό­γος και η πρα­κτι­κή του αγ­γί­ζουν δυ­να­μι­κά τον ορί­ζο­ντα μιας πα­γκό­σμιας πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, που από τον και­ρό του Ρο­ΐ­δη δεν έχει γνω­ρί­σει η λο­γο­τε­χνία μας. Το έρ­γο του συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νει τις σπά­νιας έντα­σης κι έμπνευ­σης ηχο­γρα­φή­σεις των εκ­πο­μπών στη Deutsche Welle, που ευ­τυ­χώς έχουν σω­θεί, και συ­νι­στούν μια ατό­φια ποι­η­τι­κή του πο­λι­τι­κού λό­γου που απο­κτά η φω­νή μπρος στην ιστο­ρία. Η Ανα­φο­ρά πε­ρι­πτώ­σε­ων ολο­κλη­ρώ­νει ένα συ­νο­λι­κό βι­βλίο ως απο­λύ­τως ενιαίο κεί­με­νο που εν­σω­μα­τώ­νει με τη γρα­φή, τα άλ­μα­τα, τα κε­νά και την απο­σπα­σμα­τι­κό­τη­τα που χα­ρα­κτη­ρί­ζουν τον λό­γο και τη ση­μα­σία. Ο συγ­γρα­φέ­ας συμ­με­τέ­χει στην απο­σπα­σμα­τι­κό­τη­τα μιας πα­λίμ­ψη­στης πραγ­μα­τι­κό­τη­τας μέ­σα στην ιστο­ρία που συ­γκρο­τεί τον ποι­η­τι­κό λό­γο και τη μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή γρα­φή. Η επα­νέκ­δο­ση του έρ­γου Ανα­φο­ρά πε­ρι­πτώ­σε­ων το 1989 ασπά­ζε­ται απρο­κά­λυ­πτα τη θέ­ση αυ­τή και την υπο­γραμ­μί­ζει πολ­λα­πλα­σιά­ζο­ντας τις ενό­τη­τες, τους χρό­νους, τις φω­νές, τις γρα­φές και τον αριθ­μό των κει­μέ­νων. Συλ­λαμ­βά­νει έτσι μια πο­λυ­σή­μα­ντη ανά­πτυ­ξη της απο­σπα­σμα­τι­κής συ­νά­ντη­σης του χρό­νου και της ση­μα­σί­ας, και την ανά­γει σε ολο­κλη­ρω­μέ­νη δο­μή του έρ­γου και βι­βλί­ου, του λό­γου και της ση­μα­σί­ας. Σή­με­ρα, το έρ­γο αυ­τό έρ­χε­ται πά­λι στην επι­και­ρό­τη­τα και εί­ναι πλέ­ον και­ρός να δια­βα­στεί με και­νούρ­για μά­τια και να βρει τη θέ­ση του ως κομ­βι­κό κεί­με­νο στην ιστο­ρία της σύγ­χρο­νης πε­ζο­γρα­φί­ας και ποι­η­τι­κής. Με την Παρ­τί­δα, το Για την υπε­ρά­σπι­σι της ελ­λη­νι­κής εγκε­φα­λο­κρη­πί­δας, τις διά­σπαρ­τες δη­μο­σιεύ­σεις σε αρ­κε­τά πε­ριο­δι­κά, και με­ρι­κά ανέκ­δο­τα κεί­με­να στο αρ­χείο του, βρι­σκό­μα­στε μπρος σε ένα πρι­σμα­τι­κό έρ­γο που όπως θα έλε­γε ο Raymond Roussel, λά­μπει αντα­να­κλώ­ντας τις κό­χες από τις χα­ρά­ξεις ενός μο­να­δι­κού δια­μα­ντιού.

*«il n‘y a que deux genres, le poème et le pamphlet».
**«Je m’en allais, les poings dans mes poches crevées ;/Mon paletot aussi devenait idéal ;/ J’allais sous le ciel, Muse ! et j’étais ton féal;/ Oh ! là ! là ! que d’amours splendides j’ai rêvées !/ Mon unique culotte avait un large trou./ – Petit-Poucet rêveur, j’égrenais dans ma course/ Des rimes. Mon auberge était à la Grande-Ourse.»
*** « j’ai voulu dire ce que ça dit, litteralement et dans tous les sens».