Αλχημικό ποίημα

Η πα­ρα­πά­νω αι­νιγ­μα­τι­κή ποι­η­τι­κή σύν­θε­ση βρί­σκε­ται σε μια βυ­ζα­ντι­νή συλ­λο­γή κει­μέ­νων πε­ρί χρυ­σο­ποι­ί­ας και πι­θα­νό­τα­τα απο­δί­δε­ται στον Μι­χα­ήλ Ψελ­λό (Κων­στα­ντι­νού­πο­λη 1018-1078) ή σε κά­ποιον ανώ­νυ­μο δη­μιουρ­γό, επί­σης γνώ­στη της τέ­χνης της πα­ρα­γω­γής χρυ­σού [με­τάλ­λου ή χρώ­μα­τος]. Η χρυ­σο­ποι­ία, κλά­δος της αλ­χη­μεί­ας, συ­γκα­τα­λέ­γε­ται με­τα­ξύ των απο­κρυ­φι­στι­κών τε­χνών. Σκο­πός της αλ­χη­μεί­ας εί­ναι η ανα­γέν­νη­ση της ατο­μι­κής μέ­σα από τη συλ­λο­γι­κή ύπαρ­ξη· κι αυ­τή η διαρ­κής ανα­γέν­νη­ση ισο­δυ­να­μεί με αθα­να­σία. Η αλ­χη­μεία εί­ναι η με­τα­φυ­σι­κή επι­στή­μη της ευ­ζω­ί­ας, η οποία θα ήταν αδύ­να­τη χω­ρίς την πνευ­μα­τι­κή ανά­τα­ση που επι­τυγ­χά­νε­ται μυ­στα­γω­γι­κά. Η χρυ­σο­ποι­ία και η επι­χρύ­σω­ση υπήρ­ξε ένα μέ­ρος των τε­χνι­κών εφαρ­μο­γών της στον πρα­κτι­κό βίο.
Η συ­γκε­κρι­μέ­νη ποι­η­τι­κή σύν­θε­ση εί­ναι γε­μά­τη σύμ­βο­λα, συ­νυ­πο­δη­λω­τι­κές δια­τυ­πώ­σεις που, αν επε­κτα­θούν, απο­κα­λύ­πτουν άλ­λους κό­σμους, πο­λύ ευ­ρύ­τε­ρους από την τέ­χνη της επε­ξερ­γα­σί­ας χρυ­σού. Κα­τά συ­νέ­πεια, πρό­κει­ται για ένα ποί­η­μα πο­λυ­ση­μι­κό που μπο­ρεί να δια­βα­στεί με πολ­λές ανα­γνώ­σεις – ο ανα­γνώ­στης πρέ­πει να το δια­βά­σει εκ­πλη­κτι­κά υπο­ψια­σμέ­νος πως πί­σω από ό,τι φαί­νε­ται, κρύ­βο­νται πολ­λα­πλά­σια νο­ή­μα­τα, αφού η πρώ­τη εμ­φά­νι­ση δεν εί­ναι πα­ρά η συμ­βο­λι­κή επι­φά­νεια πολ­λα­πλών υπάρ­ξε­ων. Κά­θε λέ­ξη αντα­να­κλά, πέ­ρα από τον εαυ­τό της, πολ­λούς άλ­λους εαυ­τούς. Ανα­πό­φευ­κτα, λοι­πόν, κά­θε από­δο­σή του στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή ή άλ­λη γλώσ­σα δεν μπο­ρεί πα­ρά να εί­ναι κα­ταρ­χήν υπαι­νι­κτι­κή και μάλ­λον ερ­μη­νευ­τι­κή. Το θέ­μα του κει­μέ­νου επι­κε­ντρώ­νε­ται στην ποι­η­τι­κή έμπνευ­ση, μια τέ­χνη θεϊ­κή και δώ­ρο της θεί­ας πρό­νοιας στον μο­να­χό ποι­η­τή. Λαν­θα­νό­ντως υπάρ­χει ένας πα­ραλ­λη­λι­σμός της ανα­κά­λυ­ψης χρυ­σού με την απο­κά­λυ­ψη της πραγ­μα­τι­κής έμπνευ­σης στον δη­μιουρ­γό της, με­τά από επί­πο­νο πνευ­μα­τι­κό αγώ­να· το αλη­θι­νό χρυ­σά­φι εί­ναι η έμπνευ­ση, που κα­τα­κτά­ται με­τά από ασκη­τεία ελέω Θε­ού.
Το πιο προ­βλη­μα­τι­κό κομ­μά­τι του ποι­ή­μα­τος «ἀπε­κρύ­βην γὰρ ψαλ­μικὸς αὔχυ σκό­τος·/ τὴν ἀκρο­τό­μον ὑποδὺς Μωσῆς πέ­τραν/ αἰνιγ­μα­τωδῶς ἐκ προ­βλή­μα­τος ξέ­νον/ δο­κεῖ προ­σελ­θεῖν, καὶ πά­λιν πρὸς δί­χα/ ἑνο­κα­τα­γεῖν» μπο­ρεί να ανα­γνω­σθεί με δύο του­λά­χι­στον τρό­πους: ο ένας εί­ναι ο προ­τει­νό­με­νος στην πα­ρα­πά­νω με­τά­φρα­ση· ο άλ­λος με­τα­θέ­τει το νό­η­μα από την ποι­η­τι­κή δη­μιουρ­γία στη χρυ­σο­ποι­ία. Αν αντί του «ψαλ­μι­κός» τε­θεί το «ψαμμ[ε]ικός» – που υπο­ση­μειώ­νει και ο κρι­τι­κός επι­με­λη­τής του κει­μέ­νου – τό­τε με­τα­φε­ρό­μα­στε σε τε­λεί­ως άλ­λο λό­γιο το­πίο, εκεί­νο της χρυ­σο­ποι­ί­ας, οπό­τε η προ­τει­νό­με­νη με­τά­φρα­ση εί­ναι:

Για­τί εί­μαι κα­λά κρυμ­μέ­νος κόκ­κος άμ­μου σε πυ­κνό σκο­τά­δι·
Μω­υ­σής κα­λυμ­μέ­νος σε από­το­μη πέ­τρα
έδω­σε την εντύ­πω­ση πως εμ­φα­νί­στη­κε αι­νιγ­μα­τι­κά,
μα πά­λι κα­τέ­βη­κε κι έγι­νε ένα με τη γη στα έγκα­τα.

Η χρή­ση του ονό­μα­τος «Μω[υ]σῆς» εί­ναι συμ­βο­λι­κή. Στην πρώ­τη πε­ρί­πτω­ση πα­ρα­πέ­μπει στον προ­φή­τη-πα­τέ­ρα και στον διά­με­σο ρό­λο που έπαι­ξε ως εντο­λο­δό­χος του Θε­ού στον εβραϊ­κό λαό· ο ποι­η­τής κάλ­λι­στα εκ­προ­σω­πεί­ται με­α­φο­ρι­κά από ένα Μω­υ­σή. Στη δεύ­τε­ρη, συμ­βο­λί­ζει τον πο­λύ­τι­μο λί­θο που εί­ναι χω­μέ­νος στη γη, χρυ­σό ή και δια­μά­ντι. Η αλή­θεια φι­λεῖ κρύ­πτε­σθαι –κα­τά το ηρα­κλεί­τειον– και κά­θε πο­λύ­τι­μο πράγ­μα πρέ­πει να φυ­λάσ­σε­ται προ­σε­κτι­κά. Τα από­κρυ­φα και τα μυ­στι­κά εί­ναι ανυ­περ­θέ­τως πο­λύ­τι­μα. Και κά­θε απο­κά­λυ­ψη προ­ϋ­πο­θέ­τει μιαν από­κρυ­ψη. Η αλ­χη­μεία εί­ναι μια απο­κα­λυ­πτι­κή τέ­χνη ή επι­στή­μη, σύμ­μι­ξη πολ­λών ή όλων των επι­στη­μών και τε­χνών.

Η χρή­ση του πυ­ρός στη χρυ­σο­ποι­ία εί­ναι κα­τα­λυ­τι­κή. Μορ­φο­ποι­η­τι­κή, κα­θαρ­τή­ρια, το μέ­σον της γε­νε­τι­κής δια­δι­κα­σί­ας σε μια θη­λυ­κή φύ­ση [«καὶ πῦρ φο­ρεῖν σε κατὰ νοῦν τε καὶ λό­γον / δῆλος κα­θαρὸς τὴν γυ­ναι­κί(αν) φύ­σιν»]. Όπως στη δια­δι­κα­σία πα­ρα­γω­γής χρυ­σού, έτσι και στην ποι­η­τι­κή πα­ρα­γω­γή το πυρ του νου πυ­ρο­δο­τεί το πυρ του λό­γου. Ἐμπύ­ριος τέ­χνη η αλ­χη­μεία, όπως και η ποί­η­ση: «Ἐμπύ­ριε φρήν, πῦρ ποιεῖς, καὶ πῦρ γρά­φεις, / καὶ πῦρ σκα­λεύ­εις τῇ πυ­ρά­γρᾳ τοῦ λό­γου». Όμως, τί­πο­τα δεν εί­ναι όπως φαί­νε­ται. Γι’ αυ­τό και πρέ­πει πί­σω από τη φαι­νο­με­νι­κή φω­τιά, ο δη­μιουρ­γός να ανα­κα­λύ­ψει την άλ­λη, την πραγ­μα­τι­κή, αυ­τήν που όντως θα του πυ­ρο­δο­τή­σει την έμπνευ­ση [«σὺ καὶ κα­τώ­βλε­ψε, ἐμπύ­ριος τὰς φρέ­νας, / καὶ πῦρ ἐκεῖθεν ἄλλο τοῦ λό­γου φέ­ρων»]· και πα­ρα­πέ­ρα, θα κα­τα­καύ­σει, θα κα­θα­ρί­σει και θα κα­θαί­ρει κά­θε τι ακά­θαρ­το, προ­ε­τοι­μά­ζο­ντας το έδα­φος για τη με­γά­λη ανα­γέν­νη­ση. Ποιο εί­ναι το «άλ­λο» πυρ; Εκεί­νο που βρί­σκε­ται πέ­ραν της λο­γι­κής και του εκ­φε­ρό­με­νου λό­γου, η υπέρ­λο­γη φω­τιά της γέ­νε­σης, που χα­ρί­ζε­ται ως θεϊ­κή απο­κά­λυ­ψη. Η ασκη­τεία της ποί­η­σης εί­ναι μια μυ­στα­γω­γία και ο ποι­η­τής φέ­ρε­ται ως υπο­φή­της,^[3] εκλε­κτός του Θε­ού που έχει κλη­θεί να ερ­μη­νεύ­σει το αί­νιγ­μα της ύπαρ­ξης.

Στο Αλ­χη­μι­κόν^[4] ο ποι­η­τής παί­ζει με συ­στοι­χί­ες αντι­θέ­των [κά­τω – πά­νω, κρυ­φό – φα­νε­ρό, φως – σκο­τά­δι, από­κρυ­ψη – απο­κά­λυ­ψη], που συ­ντη­ρούν το αί­νιγ­μα της ύπαρ­ξης, κα­λύ­πτο­ντας όλη τη γκά­μα της Δη­μιουρ­γί­ας. Η γρα­φή και η δη­μιουρ­γία του κό­σμου, ο μι­κρό­κο­σμος του ποι­η­τή και ο μα­κρό­κο­σμος του Θε­ού, δυο συ­μπα­ντι­κοί κό­σμοι πα­ράλ­λη­λοι, ενταγ­μέ­νοι ο ένας μέ­σα στον άλ­λο. Κα­τα­λύ­τες στη «μι­κρή» και τη «με­γά­λη» δη­μιουρ­γία εί­ναι η αγά­πη [«Εἰ γὰρ ἐφί­λουν, καὶ προσῆκον ὡς φι­λεῖ»] και η τα­πεί­νω­ση [«σὺ καὶ κα­τώ­βλε­ψε»], που κά­νουν την έμπνευ­ση –ένα ού­τως ή άλ­λως μυ­στα­γω­γι­κό τέ­λε­σμα– να απο­κα­λυ­φθεί. Για­τί εί­ναι τα αντίρ­ρο­πα του «αὔχυ σκό­τος», της αυ­θά­δειας του σκό­τους. Δε­δο­μέ­νου ότι η α-λή­θεια εί­ναι φως, εφό­σον δεν δύ­να­ται να λαν­θά­νει, να κρύ­πτε­ται –μο­λο­νό­τι της αρέ­σει– και να περ­νά απα­ρα­τή­ρη­τη. Ο ίδιος ο Θε­ός οντο­λο­γι­κά εί­ναι Αλή­θεια, Φως, Λό­γος. Άλ­λω­στε, αυ­τή κα­θαυ­τή η αλή­θεια της συ­μπα­ντι­κής φύ­σης εί­ναι η ενα­ντιο­δρο­μία των αντι­θέ­των. Μέ­σα από αυ­τές τις εν­δο­ϋ­πο­κει­με­νι­κές κα­τ’ ου­σί­αν συ­γκρού­σεις, ο ποι­η­τής με­ταί­ρε­ται σε συ­μπα­ντι­κό πλά­σμα και η ποί­η­σή του με­ταρ­σιώ­νε­ται σε συ­μπα­ντι­κή μοί­ρα. Η ποι­η­τι­κή σύν­θε­ση εί­ναι μια τέ­λεια, ακραία απο­κα­λυ­πτι­κή δια­δι­κα­σία των μυ­στι­κών του κό­σμου. Κα­θώς το αί­νιγ­μα του κό­σμου αε­νά­ως ανα­νε­ώ­νε­ται, κά­θε επι­στή­μη εί­τε τέ­χνη που ανα­λαμ­βά­νει την απο­κω­δι­κο­ποί­η­σή του, βρί­σκε­ται διαρ­κώς προ απρο­ό­πτου. Αλ­λά και η ποί­η­ση δεν μπο­ρεί πα­ρά να εί­ναι υπαι­νι­κτι­κή, αντι­κα­θρε­φτί­ζο­ντας αυ­τό το αί­νιγ­μα.