«Προς τι να τον ξυπνήσουμε;»

^{ο Λάζαρος φτωχός σ’ όλες τις περιπτώσεις
Μαφρέδας Σ.Θ. Βήμα Πριν, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 2021}

Η συ­ζή­τη­ση για την φύ­ση της ζω­ής πέ­ραν από τον τά­φο εί­ναι αρ­χαία,^[1] ατέ­λειω­τη, κου­ρα­στι­κή και πά­ντο­τε υπο­κει­με­νι­κή. Εί­τε με φι­λο­σο­φι­κό πρό­ση­μο, εί­τε με θε­ο­λο­γι­κό, η κα­τά­στα­ση του με­τά του αν­θρώ­που, που παύ­ει να εί­ναι άν­θρω­πος, να εί­ναι δη­λα­δή ύλη ου­σί­ας, κρα­τά­ει μέ­σα στην βι­βλιο­γρα­φία ένα ση­μείο ανά­φλε­ξης· και αυ­τό δεν εί­ναι άλ­λο από την επα­να­φο­ρά του Λα­ζά­ρου.
Το να γρά­ψεις για το υπο­κεί­με­νο Λά­ζα­ρος, χω­ρίς να προ­σκα­λέ­σεις στο γρα­πτό και τον Χρι­στό εί­ναι εκτός από ακα­τόρ­θω­το και άτο­πο. Ο Λά­ζα­ρος εί­ναι η από­λυ­τη τα­ρα­χή της ζω­ής και του θα­νά­του και κύ­ριος υπαί­τιος δεν εί­ναι άλ­λος από τον στε­νό του φί­λο, τον Χρι­στό.
Η ιστο­ρία του Λα­ζά­ρου εί­ναι η με­γα­λύ­τε­ρη όλων στο Ευαγ­γέ­λιο του Ιω­άν­νη και βρί­σκε­ται στο κέ­ντρο του.^[2] Συν­δέ­ει για πρώ­τη φο­ρά τον θά­να­το με την ανά­στα­ση. Το Ευαγ­γέ­λιο του Ιω­άν­νη αφη­γεί­ται τα επτά ση­μεία δρά­σης του Ιη­σού, ή αλ­λιώς τα επτά θαύ­μα­τα. Ξε­κι­νά­ει με τη με­τα­μόρ­φω­ση του νε­ρού σε κρα­σί και τε­λειώ­νει με την επα­να­φο­ρά του νε­κρού σε Λά­ζα­ρο. Μπο­ρού­με ωστό­σο να πα­ρα­τη­ρή­σου­με μία φθί­νου­σα πο­ρεία στο Ευαγ­γέ­λιο: ο κό­σμος ολο­έ­να και σο­κά­ρε­ται, ολο­έ­να και χλευά­ζει, τα θαύ­μα­τα φέρ­νουν τα αντί­θε­τα απο­τε­λέ­σμα­τα, οδη­γώ­ντας τον κό­σμο να με­τα­μορ­φω­θεί σε όχλο και να απο­πει­ρα­θεί να λι­θο­βο­λή­σει τον Ιη­σού και τους Μα­θη­τές (προ ολί­γου εζή­τουν οι Ιου­δαί­οι να σε λι­θο­βο­λή­σουν και πά­λιν πη­γαί­νεις εκεί; Ιω­άν­νης, κεφ. ια΄, 8). Χρειά­ζε­ται κά­τι τρα­ντα­χτό για να πι­στέ­ψει ο κό­σμος. Χρειά­ζε­ται τον Λά­ζα­ρο.

Όταν λέ­με Λά­ζα­ρος, εν­νο­ού­με σχε­δόν υπό οποιο­δή­πο­τε πρί­σμα – και αυ­τό το κά­νει εξαι­ρε­τι­κά πε­ρί­πλο­κο – έναν εαυ­τό που τί­θε­ται όχι κα­θαυ­τός, αλ­λά από μία ανώ­τε­ρη δυ­να­μο­ποί­η­ση. Γί­νε­ται αντι­κεί­με­νο θαύ­μα­τος και μά­λι­στα εξαι­ρε­τι­κά ακραί­ου, ανέλ­πι­στου και πα­ρά­δο­ξου^[3] θαύ­μα­τος: επι­στρέ­φει με­τά από τέσ­σε­ρις ημέ­ρες νε­κρός στην [ξα­να]ζωή. Στις «πλά­τες» του Λα­ζά­ρου πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε το δρα­μα­τι­κό απο­κο­ρύ­φω­μα του χρι­στια­νι­κού μη­νύ­μα­τος: η ζωή που μέ­χρι τώ­ρα σή­μαι­νε θά­να­τος, από δω και πέ­ρα ση­μαί­νει Ζωή. Ορ­γώ­νει ο κα­θέ­νας τη ζωή του μέ­σα στην ασά­φεια για να σπεί­ρει το ζω­ντα­νό σκο­τά­δι [του], αλ­λά μέ­χρι εδώ, μας λέ­ει το Ευαγ­γέ­λιο του Ιω­άν­νη. Από την αρ­χή του Ευαγ­γε­λί­ου, ο Ιω­άν­νης μας λέ­ει ένα πράγ­μα προ­σε­κτι­κά και έντε­χνα: η αν­θρω­πό­τη­τα πά­σχει, τυ­φλώ­νε­ται, πει­νά­ει, τρι­γυρ­νά αβο­ή­θη­τη, πνευ­μα­τι­κά σπα­σμέ­νη, ετοι­μο­θά­να­τη, βα­ριά άρ­ρω­στη. Με το που ανα­κοι­νώ­νε­ται ότι ο Λά­ζα­ρος πέ­θα­νε, κα­τα­λα­βαί­νου­με ότι ο Ιω­άν­νης με άλ­λα λό­για μας λέ­ει ότι πέ­θα­νε η αν­θρω­πό­τη­τα.^[4]
Ο τε­τρα­ή­με­ρος Λά­ζα­ρος έχει μία χρο­νι­κή ση­μειο­γρα­φία πο­λύ ση­μα­ντι­κή, δε­δο­μέ­νου ότι στην εβραϊ­κή σκέ­ψη η ψυ­χή του απο­θα­νό­ντος πι­στεύ­ε­ται πως δεν εγκα­τα­λεί­πει το σώ­μα για τρεις ημέ­ρες. Όμως η τέ­ταρ­τη ημέ­ρα κά­νει τον Λά­ζα­ρο μία ψυ­χή απο­κλει­σμέ­νη και μη ανα­στρέ­ψι­μη· προ­σφέ­ρει αμή­χα­να την αντι-αν­θρώ­πι­νη πε­ποί­θη­ση ενός σί­γου­ρου νε­κρού. Διό­τι:

Δεν ανα­στή­θη­κε ο Λά­ζα­ρος πνέ­ο­ντας τα λοί­σθια από κά­ποια αρ­ρώ­στια, όπως ο δού­λος του εκα­τό­νταρ­χου, ού­τε δό­θη­κε ζωή σε ένα παι­δί που μό­λις εί­χε πε­θά­νει, όπως στην κό­ρη του αρ­χι­συ­νά­γω­γου, ού­τε ση­κώ­θη­κε όρ­θιος από το φέ­ρε­τρο κά­ποιος νε­α­ρός που επρό­κει­το σε τά­φο, όπως στην πό­λη Να­ΐν. Αλ­λά ένας άν­θρω­πος που ήδη εί­χε πε­ρά­σει στην ιστο­ρία και ήταν νε­κρός από και­ρό […]^[5]

Ο Ωρι­γέ­νης προ­σθέ­τει μία αλ­λη­γο­ρι­κή εξή­γη­ση για­τί έχουν ση­μα­σία οι τέσ­σε­ρις ημέ­ρες: ο τέ­ταρ­τος αριθ­μός, μας λέ­ει, εί­ναι υλι­κός και σω­μα­τι­κός και γι’ αυ­τό βλα­πτι­κός, επει­δή γε­νι­κά τα σώ­μα­τα εί­ναι τέσ­σε­ρα.^[6]
Ο Λά­ζα­ρος πρέ­πει να πα­ρα­μεί­νει τέσ­σε­ρις ημέ­ρες στον τά­φο – έναν τά­φο σπη­λιά, κα­θώς η εγ­γύ­τη­τα με τους νε­κρούς ήταν απα­γο­ρευ­τι­κή και έφερ­νε ακα­θαρ­σία στους ζω­ντα­νούς – ού­τως ώστε το θαύ­μα να μην μπο­ρεί πα­ρά να γί­νει πι­στευ­τό, αυ­τή την φο­ρά. Δε­σμευ­μέ­νος με τα ρού­χα και τα αρω­μα­τι­κά του θα­νά­του, θύ­μα της με­ρο­λη­ψί­ας του χρό­νου, με το δυ­σοί­ω­νο στη δυ­σω­δία, επι­στρέ­φει και βρί­σκει τη ζωή εκεί ακρι­βώς που την άφη­σε· επι­στρέ­φει όμως και με τη με­γα­λύ­τε­ρη απελ­πι­σία. Σ’ όλο το Ευαγ­γέ­λιο μι­λά­νε όλα κι όλα πέ­ντε πρό­σω­πα κι ο Λά­ζα­ρος δεν εί­ναι ανά­με­σά τους. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, δεν υπάρ­χει ού­τε ένα κεί­με­νο του Λα­ζά­ρου, ού­τε μία φρά­ση του για όλα όσα έζη­σε ακό­μα κι όταν δεν ζού­σε (οι πα­ρα­δό­σεις τον θέ­λουν σκυ­θρω­πό και αγέ­λα­στο κα­τά την πα­ρού­σα ζωή, με την σιω­πή του να σπά­ει μό­νο μία φο­ρά – και μάλ­λον με πι­κρία – όταν εί­δε κά­ποιον να κλέ­βει ένα πή­λι­νο αγ­γείο, σχο­λιά­ζο­ντας: «το ένα χώ­μα κλέ­βει το άλ­λο χώ­μα»), με λί­γα λό­για, θα μπο­ρού­σα να πω ότι επέ­στρε­ψε στη ζωή για να αφα­νι­στεί ολο­σχε­ρώς κά­τω από το βά­ρος του θαύ­μα­τος.
Ο Αντρέ­γιεφ, στο δι­ή­γη­μά του Λά­ζα­ρος,^[7] μας πα­ρου­σιά­ζει έναν Λά­ζα­ρο, κα­τά τη γνώ­μη μου, όπως ακρι­βώς θα έπρε­πε να εί­ναι για όλους μας: ένα πλά­σμα τρο­μα­κτι­κό – με πρό­σω­πο σαν μι­σο­τε­λειω­μέ­νο σχέ­διο ζω­γρά­φου, σο­βα­ρός και σιω­πη­λός. Η αφή­γη­ση του Αντρέ­γιεφ προ­κα­λεί μία μό­νι­μη αμη­χα­νία για την εγω­ι­στι­κή πρά­ξη του Ιη­σού. Το με­γα­λύ­τε­ρο θαύ­μα, με τα μά­τια του Ρώ­σου συγ­γρα­φέα, ξα­να­γρά­φε­ται και ανα­νε­ώ­νει τον τρό­μο στον ύψι­στο βαθ­μό. Ο Λά­ζα­ρος επα­νέρ­χε­ται στη ζωή και μα­ζί μ’ αυ­τόν έρ­χε­ται και η από­λυ­τη ανα­τα­ρα­χή της ύπαρ­ξης: ο Λά­ζα­ρος εί­ναι αφύ­σι­κος, σιω­πη­λός, μό­νος και κα­νείς δεν τολ­μά να τον κοι­τά­ξει, ακρι­βώς όπως κι έναν νε­κρό στο χώ­μα.

[…] η ει­κό­να του Λα­ζά­ρου: το πε­λι­δνό πρό­σω­πο του νε­κρού, τα γα­μπριά­τι­κα ρού­χα, τα πο­λυ­τε­λή και ζω­η­ρό­χρω­μα, και το ψυ­χρό βλέμ­μα που στα βά­θη του εί­χε πα­γώ­σει ασά­λευ­τη η φρί­κη.^[8]

Ακό­μα και η προ­σευ­χή του Ιη­σού έξω από το μνή­μα, λί­γο πριν φω­νά­ξει τον Λά­ζα­ρο, δεν εί­ναι προς τον πε­θα­μέ­νο, αλ­λά προς όλους όσους πα­ρευ­ρί­σκο­νται στον ίδιο τό­πο (αλ­λά εί­πον με­γα­λο­φώ­νως το Ευ­χα­ρι­στώ, δια να ακού­ση ο λα­ός, που στέ­κε­ται γύ­ρω μου, Ιω­άν­νης ια΄42). Κά­τι δεν επέ­ζη­σε στον Λά­ζα­ρο κα­τά την επι­στρο­φή του.

Ποια όμως εί­ναι η απελ­πι­σία του Λα­ζά­ρου; Ότι πρέ­πει με την επι­στρο­φή του να διορ­θώ­σει το έρ­γο του Χρι­στού. Ο Λά­ζα­ρος ακό­μα και ιδω­μέ­νος υπό το θαύ­μα που εί­ναι, ο ίδιος δεν συ­νι­στά θαύ­μα, για­τί δεν εί­ναι. Κα­τα­πρό­σω­πο τό­σο με τη ζωή όσο και με τον θά­να­το, ο Λά­ζα­ρος τρι­γυρ­νά απο­φα­σι­σμέ­νος αλ­λά απο­συρ­μέ­νος με το βλέμ­μα του τί­πο­τα. Να το γρά­ψω πιο συ­γκε­κρι­μέ­να: ο Λά­ζα­ρος ό,τι εί­ναι, εί­ναι σαν να μην ήταν. Το υπο­κεί­με­νο Λά­ζα­ρος και η ιστο­ρία που δη­μιουρ­γεί­ται πα­ρά τη θέ­λη­ση και γνώ­ση του, συ­νο­δεύ­ε­ται από ένα ερώ­τη­μα: όχι για­τί έπρε­πε να πε­θά­νει, αλ­λά για­τί έπρε­πε να ξα­να­ζή­σει. Κα­λού­μα­στε μέ­σω του Λα­ζά­ρου να δια­μορ­φώ­σου­με τι ση­μαί­νει να εί­σαι πλή­ρως αν­θρώ­πι­νος, να ζεις τη ζωή όπως σου δί­νε­ται, να με­τα­φέ­ρεις το ιε­ρό στο συ­νη­θι­σμέ­νο, να [μην] ζεις.
Το επί­μο­νο ερώ­τη­μα από τι απο­τε­λεί­ται η ταυ­τό­τη­τα του ατό­μου εντός του χρό­νου, εί­ναι θε­ο­λο­γι­κό, φι­λο­σο­φι­κό και επί της ου­σί­ας πρό­βλη­μα ζω­ής και θα­νά­του. Οι απα­ντή­σεις στην συ­γκε­κρι­μέ­νη ερώ­τη­ση κα­θο­ρί­ζουν στο μέ­τρο του δυ­να­τού τις συν­θή­κες υπό τις οποί­ες τα άτο­μα επι­βιώ­νουν ή παύ­ουν να υφί­στα­νται κα­τά τη διάρ­κεια των ατέ­λειω­των δια­δρο­μών· μία τέ­τοια δια­δρο­μή ακο­λού­θη­σε κι ο Λά­ζα­ρος, όπως η φύ­ση που γεν­νιέ­ται, ζει και πε­θαί­νει – μό­νο που για τον Λά­ζα­ρο με­τα­βλή­θη­κε σε δια­δρο­μή που η ζωή οδη­γεί στον θά­να­το κι ο θά­να­τος ο ίδιος τον κα­τρα­κυ­λά ξα­νά στη ζωή. Μία ζωή η οποία δεν εί­ναι δεύ­τε­ρη, αλ­λά η συ­νέ­χι­ση της πρώ­της – δεν εί­ναι ανά­στα­ση, εί­ναι επα­να­φο­ρά. Κι ένα θαύ­μα που δεν εί­ναι ανά­στα­ση νε­κρών, αλ­λά του νε­κρού. Ο Λά­ζα­ρος με­τά τον θά­να­τό του αλ­λά κυ­ρί­ως με­τά την [ξα­νά]ζωή του γί­νε­ται ένα ον ψυ­χο­λο­γι­κό, μία ασώ­μα­τη ψυ­χή που συ­νε­χί­ζει να υπάρ­χει, όσο υπάρ­χει και μία ξύ­λι­νη ει­κό­να. Από ασώ­μα­το και απο­συ­ντι­θέ­με­νο σώ­μα, ο Λά­ζα­ρος κα­λεί­ται να γί­νει εκ νέ­ου εν­σώ­μα­τος.

Ο Νί­κος Κα­ζαν­τζά­κης στον Τε­λευ­ταίο Πει­ρα­σμό εκ­φρά­ζει απρο­κά­λυ­πτα την δυ­σφο­ρία του για την επι­στρο­φή αυ­τού του σώ­μα­τος. Η ει­κο­νο­ποι­ία του εί­ναι απο­κα­λυ­πτι­κή, με την ανά­στα­ση να μην εί­ναι τί­πο­τα πε­ρισ­σό­τε­ρο από την συ­ντή­ρη­ση της σή­ψης στον έξω κό­σμο. Εντε­λώς αντι-ιω­αν­νι­κός στον λό­γο του, ο Κα­ζαν­τζά­κης προ­σπα­θεί να μας πα­ρου­σιά­σει τη με­γά­λη τα­ρα­χή που προ­κα­λεί στους πά­ντες, μέ­χρι και στον ίδιο τον Ιη­σού, η ανά­στα­ση του Λα­ζά­ρου:

[…] κι η τα­φό­πε­τρα αγά­λια αγά­λια ση­κώ­νου­νταν· κι εί­δα­με δυο μπρά­τσα κί­τρι­να, κι ύστε­ρα ένα κε­φά­λι πρα­σι­νι­σμέ­νο, ραϊ­σμέ­νο, γε­μά­το χώ­μα­τα· κι ύστε­ρα το σκέ­λε­θρο κορ­μί τυ­λιγ­μέ­νο με το σά­βα­νο… Άπλω­σε το ένα πό­δι, ύστε­ρα το άλ­λο, βγή­κε· ήταν ο Λά­ζα­ρος.^[9]

[…] τα πό­δια του, τα μπρά­τσα του, η κοι­λιά του ήταν πρη­σμέ­να, πρα­σι­νι­σμέ­να, σαν τέσ­σε­ρων με­ρών νε­κρός· το πρό­σω­πό του, φου­σκω­μέ­νο, εί­χε ολού­θε ρα­ΐ­σει κι έτρε­χε ένα ασπρο­κί­τρι­νο νε­ρό, που του λέ­ρω­νε το άσπρο σά­βα­νο που φο­ρού­σε ακό­μα· εί­χε κολ­λή­σει απά­νω του και δεν μπο­ρού­σαν να του το βγά­λουν.^[10]

Ο Κα­ζαν­τζά­κης εντε­λώς αντί­θε­τος με την ύλη^[11], επι­διώ­κει να μας προ­κα­λέ­σει αυ­τήν ακρι­βώς την απο­στρο­φή στο ξα­να­ζω­ντα­νε­μέ­νο σώ­μα και σχο­λιά­ζει το συμ­βάν της επι­στρο­φής και τον θεϊ­κό εμπαιγ­μό στον θά­να­το, μ’ έναν γκρο­τέ­σκο τρό­πο: ο Ιη­σούς ομο­λο­γεί ότι ανέ­στη­σε κα­τά λά­θος τον Λά­ζα­ρο. Επί­σης, και ο κα­ζαν­τζα­κι­κός Λά­ζα­ρος δεν έχει φω­νή:

 — Πώς τα κα­λο­πέ­ρα­σες στον Άδη; τον ρώ­τη­σε· χα­ρά σε σέ­να, Λά­ζα­ρε, ξέ­ρεις τώ­ρα εσύ όλα τα μυ­στι­κά του κά­τω κό­σμου […]
Έσκυ­ψε στο αυ­τί του:
 — Σκου­λη­κά­κια, ε; τί­πο­τα άλ­λο ε; τον ρώ­τη­σε, μι­σό χω­ρα­τεύ­ο­ντας, μι­σό τρέ­μο­ντας.
Πε­ρί­με­νε κά­μπο­ση ώρα, μα ο Λά­ζα­ρος δεν απο­κρί­θη­κε· φούρ­κι­σε ο τυ­φλός, πή­ρε το ρα­βδί του κι έφυ­γε.^[12]

Η λο­γο­τε­χνία μας βοη­θά­ει να συμ­φω­νή­σου­με ευ­κο­λό­τε­ρα στην ανυ­παρ­ξία του Λα­ζά­ρου κα­τά την δεύ­τε­ρη του πα­ρου­σία και στην απελ­πι­σία του. Στο Calvary του William Butler Yeats, ο Λά­ζα­ρος τυ­φλώ­νε­ται από το φως της μο­να­ξιάς που δη­μιουρ­γεί το θέ­α­μα του θα­νά­του, μιας και μο­να­δι­κός - αυ­τός μό­νος του εί­δε τον θά­να­το· στρι­φο­γυ­ρί­ζει ανή­συ­χος για πά­ντα σε μια γω­νιά της ζω­ής, εκεί όπου νό­μι­ζε ότι θα ήταν ασφα­λής για πά­ντα. Αντί­στοι­χα στο τρα­γού­δι “Dig, Lazarus, Dig!”, ο Nick Cave φα­ντά­ζε­ται τον Λά­ζα­ρο ατε­λεί­ω­τα και βα­σα­νι­στι­κά αθά­να­το, να πε­ρι­πλα­νιέ­ται άσκο­πα στους δρό­μους της σύγ­χρο­νης Νέ­ας Υόρ­κης.^[13] Η «Λαί­δη Λά­ζα­ρος» της Sylvia Plath μυ­ρί­ζει κρε­μα­τό­ριο και αφα­νί­ζε­ται κά­τω από το βά­ρος του επα­να­λαμ­βα­νό­με­νου θαύ­μα­τος· η γνώ­ση ότι πρέ­πει να πε­θά­νει πρώ­τα για να ξα­να­ζή­σει, αφα­νί­ζει και την πα­ρα­μι­κρή πί­στη ότι μπο­ρεί να ελέγ­ξει τη ζωή [και τον θά­να­τό της]. Η Λά­ζα­ρος εί­ναι ένα υπο­κεί­με­νο χω­ρίς ταυ­τό­τη­τα και μέλ­λον, πρω­τα­γω­νί­στρια σε μπουρ­λέσκ, ένα σκου­λη­κια­σμέ­νο θύ­μα βί­ας, που έχει απο­μεί­νει με την γνώ­ση ότι η ζωή με­τά τον θά­να­το εί­ναι ανάλ­γη­τη.

Πα­ρό­μοια, αν όχι πιο έντο­να, μας κα­λεί και η ζω­γρα­φι­κή να δού­με πραγ­μα­τι­κά τον Λά­ζα­ρο, πέ­ραν από τις αγιο­γρα­φί­ες – που στο κέ­ντρο τους έχουν πά­ντο­τε το θείο πρό­σω­πο. Ο εξαι­ρε­τι­κά δυ­να­μι­κός πί­να­κας του Caravaggio «Η ανά­στα­ση του Λα­ζά­ρου», μας πα­ρου­σιά­ζει κυ­ρί­ως τον Λά­ζα­ρο και δευ­τε­ρευό­ντως όλους τους υπό­λοι­πους. Ο Caravaggio αγνο­ώ­ντας το Ευαγ­γέ­λιο του Ιω­άν­νη και το βρο­ντε­ρό «δεύ­ρο έξω», απει­κο­νί­ζει τον φω­τει­νό αν και άχρω­μο Λά­ζα­ρο ορι­ζό­ντιο να υπο­βα­στά­ζε­ται, προ­οιω­νί­ζο­ντας με τη στά­ση του τη θέ­ση του Ιη­σού με­τά από λί­γες ημέ­ρες. Ακρι­βώς από πί­σω οι Εβραί­οι στρέ­φο­νται ανα­με­τα­ξύ τους για εξή­γη­ση, ενώ πί­σω τους ακρι­βώς μία από­λυ­τη, κά­θε­τη κα­τα­πα­κτή· ένα πε­λώ­ριο σκο­τά­δι, [ακό­μη] ανοι­κτό να πε­ρι­μέ­νει. Ένας πί­να­κας με τα πρό­σω­πά του να μην κοι­τά­ζουν τον Ιη­σού. Κά­τι ανά­λο­γο φαί­νε­ται και στον πί­να­κα του Simon De Vos· εκτός από την Μάρ­θα, την Μα­ρία και τον ίδιο τον Λά­ζα­ρο κα­νέ­νας άλ­λος δεν κοι­τά­ζει τον Ιη­σού και ο ίδιος ο Ιη­σούς φαί­νε­ται να μην κοι­τά­ζει κα­νέ­ναν απο­λύ­τως. Ο Rembrandt εί­ναι ένας ακό­μα ζω­γρά­φος που έχει ασχο­λη­θεί με τον Λά­ζα­ρο. Στον πί­να­κά του «Η ανά­στα­ση του Λα­ζά­ρου», ο Λά­ζα­ρος εί­ναι κά­τι­σχνος και η έκ­πλη­ξη στα πρό­σω­πα των πα­ρευ­ρι­σκο­μέ­νων δύ­σκο­λα με­τα­φρά­ζε­ται σε χα­ρού­με­νο χαι­ρε­τι­σμό, εύ­κο­λα όμως μας έρ­χε­ται στο νου ένα φρι­κώ­δες ξάφ­νια­σμα. Με­τα­γε­νέ­στε­ρα, ο Van Gogh ξα­να-ζω­γρα­φί­ζει τον πί­να­κα του Rembrandt την επο­χή που νο­ση­λεύ­ε­ται στο ψυ­χια­τρι­κό νο­σο­κο­μείο στο Saint Remy στην Προ­βη­γκία και ήταν ένα από τα τε­λευ­ταία του έρ­γα, πριν αυ­το­πυ­ρο­βο­λη­θεί. Ο Van Gogh ζω­γρα­φί­ζο­ντας τον Λά­ζα­ρο, ζω­γρά­φι­σε τον εαυ­τό του. Με έναν Χρι­στό από­ντα, ο Λά­ζα­ρος κεί­με­νος με τα ση­μά­δια του θα­νά­του απά­νω του, κά­τω­χρος, άνευ­ρος, ζα­λι­σμέ­νος και τό­σο χλω­μός που δεν ξε­χω­ρί­ζει από τα σε­ντό­νια. Ο Van Gogh και όλοι οι πα­ρα­πά­νω ζω­γρά­φοι, μας πα­ρου­σιά­ζουν την όψη ενός Λα­ζά­ρου που δεν ανα­στή­θη­κε μό­λις, αλ­λά πρό­κει­ται να ξα­να­πε­θά­νει. Και φυ­σι­κά, στους πί­να­κες, ο Λά­ζα­ρος εί­ναι ακό­μη πιο θα­να­τε­ρά σιω­πη­λός.

Τι μπο­ρού­με να συ­μπε­ρά­νου­με από την ολι­κή σιω­πή του Λα­ζά­ρου; Η οποία δεν εί­ναι μό­νο εκ­κω­φα­ντι­κή, αλ­λά και απο­γοη­τευ­τι­κή. Σαν να βου­τά­ει από­το­μα και να σπά­ει η φω­νή στη σκέ­ψη ότι κά­πο­τε θα ξα­να­πε­θά­νει. Τον ίδιο εκνευ­ρι­σμό εκ­φρά­ζει και ο Herbert Mortimer Luckock (The Intermediate State Between Death and Judgment, 1891: 5-6): συ­χνά φα­ντα­ζό­μα­στε τους εαυ­τούς μας να στέ­κο­νται δί­πλα στον ανοι­χτό τά­φο και να ακού­νε με αγω­νία την φω­νή εκεί­νη που κα­λεί τον νε­κρό να εξέλ­θει· κλεί­νου­με όμως το Ευαγ­γέ­λιο με λύ­πη που δεν βρέ­θη­κε ού­τε λέ­ξη, ού­τε συλ­λα­βή από τους νε­κρούς που ξα­να­γύ­ρι­σαν. Αμ­φι­βάλ­λου­με ότι δεν βρέ­θη­κε ού­τε ένας που να μην ζή­τη­σε να απο­κα­λυ­φθεί [ο Λά­ζα­ρος]· σε όλους μοιά­ζει να στρέ­φει το ίδιο βλέμ­μα – το πρό­σω­πό του κλο­νι­σμέ­νο από τα ορά­μα­τα του πα­ρελ­θό­ντος, δεν χα­μο­γέ­λα­σε πο­τέ ξα­νά, το μυ­στι­κό δεν απο­κα­λύ­φθη­κε.

Η με­γα­λύ­τε­ρη από­δει­ξη της δύ­να­μης του Χρι­στού –ο επα­νεμ­φα­νι­ζό­με­νος Λά­ζα­ρος– δεν μί­λη­σε πο­τέ γι’ αυ­τό· δεν μί­λη­σε.
Από την άλ­λη, στην ιστο­ρία του Λα­ζά­ρου, μο­νί­μως ανα­με­τρό­μα­στε με τον Ιω­άν­νη και τον λό­γο του:

ο πι­στεύ­ων εις εμέ, καν απο­θά­νη  ζ ή σ ε τ α ι· και πας ο  ζ ω ν  και πι­στεύ­ων εις εμέ ου μη απο­θά­νη εις τον αιώ­να (Ιω­άν­νης, ια΄26).

Ένας εξαι­ρε­τι­κά πε­ρί­πλο­κος και δύ­στρο­πος στί­χος, που ει­σά­γει την έν­νοια του μέλ­λο­ντος σε κά­τι τό­σο άχρο­νο, όπως εί­ναι η θεϊ­κό­τη­τα και η αιώ­νια ζωή. Το κυ­ριο­λε­κτι­κό και συ­γκε­κρι­μέ­νο στη ζωή και τον θά­να­το του στί­χου· μία γλώσ­σα στρε­βλω­μέ­νη που υπο­βάλ­λε­ται στην εξα­σφά­λι­ση της ζω­ής με Θεό. Δεν μπο­ρεί πα­ρά να μας ξαφ­νιά­σει η ιω­αν­νι­κή δια­τύ­πω­ση ότι ο άν­θρω­πος πι­στεύ­ει στον Θεό που κά­νει και [ξα­να]ζουν οι νε­κροί. Για τον Χρι­στό εμ­φα­νί­ζε­ται ως ον – όχι αυ­τό που εί­ναι, αλ­λά αυ­τό που πι­στεύ­ει στην κλή­ση και εξα­φα­νί­ζε­ται ως μη ον – όχι αυ­τό που δεν εί­ναι, αλ­λά αυ­τό που πι­στεύ­ει ότι μπο­ρεί να στη­ρι­χθεί στη δι­κή του φω­νή. Ο Χρι­στός υπερ­φορ­τί­ζει το Dasein με τη δό­ξα του Θε­ού. Μας κα­λεί να επα­νε­ξε­τά­σου­με τα πράγ­μα­τα όχι αυ­τά κα­θαυ­τά, αλ­λά ανα­φο­ρι­κά και συν­δε­ό­με­να με την κα­λο­σύ­νη του Θε­ού. Ο Ιω­άν­νης μέ­σα από τον λό­γο του μας πα­ρου­σιά­ζει πως όλα τα πράγ­μα­τα (νε­ρό, κρα­σί, ψω­μί, ακό­μη και το σώ­μα) εί­ναι ιε­ρά και ότι ο Χρι­στός ερ­γά­ζε­ται και ανα­δη­μιουρ­γεί τα ίδια στα ίδια πράγ­μα­τα· από άρ­το σε σώ­μα, από την προ­σω­ρι­νό­τη­τα στην ανα­πνοή, από την αρ­ρώ­στια στην ανά­νη­ψη κ.τ.ό.
Το επί­μο­νο θέ­μα του Ιω­άν­νη φαί­νε­ται να εί­ναι το εξής: ο Θε­ός της ζω­ής κα­λεί τον άν­θρω­πο να ξε­φύ­γει από την βα­θιά κουλ­τού­ρα του θα­νά­του και να οδη­γη­θεί προς την πλη­ρό­τη­τα της Ζω­ής. Υπε­ρά­νω βί­ας και υπε­ρά­νω θα­νά­του, κα­λεί τον άν­θρω­πο να ζή­σει τη νέα ζωή της ανά­στα­σης εδώ και τώ­ρα. Η ανά­στα­ση στον λό­γο του Ιω­άν­νη ση­μαί­νει την ελευ­θε­ρία να σπά­σει ο άν­θρω­πος την ομο­φω­νία του θα­νά­του· μία σκέ­ψη που συ­μπλέ­κει με την κιρ­κε­γκω­ρια­νή σκέ­ψη «η τε­λευ­ταία λέ­ξη να μην ανή­κει στον θά­να­το». Ωστό­σο, ο Λά­ζα­ρος εί­ναι όλος – από πά­νω μέ­χρι κά­τω – ένας θά­να­τος. Ή για να το πω πιο σω­στά δε­σμευ­μέ­νος με τον θά­να­το. Ό,τι γί­νε­ται προς τον Λά­ζα­ρο, γί­νε­ται για τον Χρι­στό. Ο Λά­ζα­ρος και η [ξα­νά]ζωή του πε­ρι­στρέ­φο­νται και επι­στρέ­φουν ακρι­βώς όπως η σχέ­ση ότι ο Θε­ός δη­μιούρ­γη­σε τον κό­σμο κι ο κό­σμος επι­στρέ­φει στον Θεό. Επέ­στρε­ψε όμως χω­ρίς το πνεύ­μα – μό­νο σώ­μα, μό­νο ύλη – άδειος, κε­νός από  λ ό γ ο.
Στον Ιω­άν­νη, εί­ναι σχε­δόν ακα­τά­λη­πτη η προ­θυ­μία του Ιη­σού να κα­λο­δε­χτεί τον θά­να­το του φί­λου του Λά­ζα­ρου (εί­ναι φί­λος του· εί­ναι ο μό­νος που τον φω­νά­ζει με το όνο­μά του), για να δεί­ξει την δύ­να­μή του πέ­ραν από τον θά­να­το. Στο Ευαγ­γέ­λιο ακό­μα και η ίδια η ει­κό­να του θαύ­μα­τος εί­ναι πιο κε­ντρι­κή από τον ίδιο τον Λά­ζα­ρο. Ένα μα­νι­φέ­στο του Ιη­σού εί­ναι ο Λά­ζα­ρος.

Ο Λά­ζα­ρος εί­ναι πι­στός στον ιω­αν­νι­κό λό­γο και κα­τ’ επέ­κτα­ση πι­στός· χρη­σι­μο­ποιεί τον κό­σμο χω­ρίς να τον χρη­σι­μο­ποιεί· δεν ανή­κει στον κό­σμο πα­ρε­κτός ως αντι­κεί­με­νο θαύ­μα­τος και πί­στης – ή πιο σω­στά απι­στί­ας, γι’ αυ­τό και ασκεί­ται ως συμ­βάν θαύ­μα­τος. Ακό­μα και το όνο­μά του φα­νε­ρώ­νει αυ­τή την στα­θε­ρή στρέ­βλω­ση της γλώσ­σας από τον Ιω­άν­νη: το «Λά­ζα­ρος» προ­έρ­χε­ται από το «El’azar», που ση­μαί­νει «ο Θε­ός τον έχει βοη­θή­σει». Ένα όνο­μα που πλη­σιά­ζει πε­ρισ­σό­τε­ρο σε μία φρι­κια­στι­κή προ­φη­τεία, πα­ρά σε όνο­μα. Πι­στεύω πως θα έπαυε να απο­τε­λεί πα­ρά­δο­ξο αν το ίδιο το όνο­μα του Λα­ζά­ρου, έπαυε να εί­ναι το άτο­μο που βοη­θεί­ται προ­τού βοη­θη­θεί, αν πιο σω­στά και ει­λι­κρι­νά σή­μαι­νε «αυ­τός που βο­ή­θη­σε τον Θεό».
Το Ευαγ­γέ­λιο του Ιω­άν­νη εν­δε­χο­μέ­νως να οδη­γή­σει τον ανα­γνώ­στη να ανα­ρω­τη­θεί μή­πως εί­ναι ένα ατύ­χη­μα της γλώσ­σας, μία συ­νάρ­τη­ση ίσως της απα­ρά­μιλ­λης ικα­νό­τη­τας του να γεν­νά­ει ασά­φεια, αφή­νο­ντας στο τέ­λος μία ανά­γνω­ση πα­ντο­δύ­να­μη ή απο­λύ­τως δια­στρε­βλω­μέ­νη. Η γλωσ­σι­κή σύγ­χυ­ση εί­ναι πα­ντα­χού πα­ρού­σα: το «ας πά­με μα­ζί του» των Μα­θη­τών, με­τα­τρέ­πε­ται «ας υπά­γω­μεν και ημείς εκεί δια να απο­θά­νω­μεν μα­ζή του» (Ιω­άν­νης, ια΄16). Πα­ρα­κά­τω στο Ευαγ­γέ­λιο, ο Ιω­άν­νης φαί­νε­ται σχε­δόν σαν να θέ­λει να συ­γκρί­νει τις αδερ­φές του Λα­ζά­ρου, την Μα­ρία με την Μάρ­θα. Μάρ­θα, σύμ­φω­να με τον Θε­ο­φά­νη Κε­ρα­μέα, ση­μαί­νει ‘κο­πιώ­σα’, εί­ναι η σάρ­κα, ενώ Μα­ρία που με­τα­φρά­ζε­ται σε ‘Κυ­ρί­α’ εί­ναι το σύμ­βο­λο της ψυ­χής. Όσο για τον Λά­ζα­ρο, δεν μπο­ρεί πα­ρά να ση­μαί­νει τον ίδιο τον νου.^[14] Η Μάρ­θα λοι­πόν πρώ­τη τρέ­χει και πρώ­τη δέ­χε­ται τον λό­γο του Ιη­σού για την ανά­στα­ση των νε­κρών (ακό­μη και στους μα­θη­τές του δεν χρη­σι­μο­ποιεί την λέ­ξη ‘ανά­στα­ση’). Η Μάρ­θα σε γε­νι­κές γραμ­μές δέ­χε­ται τον λό­γο του Ιη­σού, αλ­λά δεν τον κα­τά-νο­εί. Ο ‘Υιός του Θε­ού’, αντι­κα­θί­στα­ται από το ζα­λι­σμέ­νο και γε­νι­κό­λο­γο ‘Δά­σκα­λο­ς’. Το ίδιο ακρι­βώς συμ­βαί­νει και στην προη­γού­με­νη ενό­τη­τα, με τους Μα­θη­τές. Υπάρ­χει μία γλωσ­σι­κή ασά­φεια σ’ όλο το κε­φά­λαιο του Ιω­άν­νη. Λέ­ξεις που χρη­σι­μο­ποιού­νται για να αντι­κα­τα­στή­σουν άλ­λες λέ­ξεις: ο Λά­ζα­ρος εί­ναι άρ­ρω­στος, ο Λά­ζα­ρος κοι­μά­ται, ο Λά­ζα­ρος πε­θαί­νει, ο Λά­ζα­ρος πρέ­πει να ξυ­πνή­σει.
Κα­θο­ρί­ζε­ται μία γνω­στι­κι­στι­κή στά­ση απέ­να­ντι στον Λό­γο, μία αλ­λα­γή των συ­γκε­κρι­μέ­νων και μό­νι­μων λέ­ξε­ων, κυ­ρί­ως με­τά την επα­να­φο­ρά του Λα­ζά­ρου. Ολό­κλη­ρος ο σκο­πός των τε­λευ­ταί­ων λέ­ξε­ων, ση­μαί­νει τί­πο­τα λι­γό­τε­ρο από το: η αιώ­νια ζωή συμ­βαί­νει όταν πι­στεύ­εις στον σω­στά κα­τα­νοη­τό Θεό. Ο Ιω­άν­νης επι­βε­βαιώ­νει ότι με­τά το ακραίο αυ­τό θαύ­μα πολ­λοί άν­θρω­ποι πί­στε­ψαν· αυ­τή η πί­στη, όμως, κα­θο­δη­γεί­ται στρε­βλω­μέ­να γλωσ­σι­κά από την συ­γκε­κρι­μέ­νη εμπι­στο­σύ­νη του να μην πε­θαί­νεις πο­τέ. Πα­ρό­λα αυ­τά και εντε­λώς σκλη­ρά (ο Ευαγ­γε­λι­στής θα έπρε­πε να το πε­ρι­μέ­νει ότι μας αφή­νει με την φω­νή του τί­πο­τα), το με­γα­λύ­τε­ρο θαύ­μα, η από­λυ­τη κυ­ριάρ­χη­ση της Ζω­ής απέ­να­ντι στην προ­σω­ρι­νή ζωή και τον θά­να­το – η πρά­ξη που γί­νε­ται στην ακρό­τη­τά της για να πι­στέ­ψει ο άν­θρω­πος εί­ναι και αυ­τή που ξα­να­φέρ­νει τον θά­να­το και μά­λι­στα τον με­γα­λύ­τε­ρο και μαρ­τυ­ρι­κό­τε­ρο: την σταύ­ρω­ση του Χρι­στού (απε­φά­σι­σαν από την ημέ­ραν εκεί­νην όλοι των να τον θα­να­τώ­σουν, Ιω­άν­νης, ια΄53), αλ­λά και την θα­νά­τω­ση του ίδιου του Λα­ζά­ρου (ίνα και τον Λά­ζα­ρον απο­κτεί­νω­σιν, Ιω­άν­νης, ιβ΄10). Πώς σκο­τώ­νε­ται όμως αυ­τός που τό­σο ελά­χι­στα υπάρ­χει; Που ακό­μα και στο σπι­τι­κό δεί­πνο της οι­κο­γέ­νειας του με­τά τον τά­φο, δεν έχει φω­νή για τί­πο­τα· ο Ιω­άν­νης όχι μό­νο κρα­τά τον Λά­ζα­ρο σε αφω­νία, αλ­λά δί­νει φω­νή στο αμέ­σως επό­με­νο ση­μα­ντι­κό πρό­σω­πο του Ευαγ­γε­λί­ου: τον Ιού­δα.^[15] Η αφω­νία του Λα­ζά­ρου εί­ναι ακρι­βώς το αντί­θε­το της φω­νής του Εί­ναι. Δί­χως κα­μία αγω­νία πια στη ζωή του (αφού έχει δει μέ­χρι και τον θά­να­το), δεν συ­να­ντά και δεν συ­να­ντιέ­ται πο­τέ με το θαύ­μα των θαυ­μά­των: ότι το ον εί­ναι. Όπως πο­λύ ωραία το λέ­ει ο Jean – Luc Marion: «η ανία ού­τε κου­νά­ει, ού­τε λα­λά­ει, ού­τε βλέ­πει τί­πο­τα. Η ανία δεν εξαι­ρεί τί­πο­τα από το δυ­σμι­κό της βλέμ­μα […] Κα­νέ­να εί­δω­λο δεν υπάρ­χει για την ανία, ού­τε καν το αξε­πέ­ρα­στο θέ­α­μα του δε­δο­μέ­νου όντος».^[16] Τε­λι­κά θα­να­τώ­θη­κε ο θά­να­τος στο συμ­βάν του Λα­ζά­ρου; Ο θά­να­τος που δεν μπο­ρεί να θα­να­τώ­σει τον θά­να­το εί­ναι η συ­νεί­δη­ση της μη-ανά­στα­σης, αν λά­βου­με υπό­ψη μας την κιρ­κε­γκω­ρια­νή σκέ­ψη. Τι ακρι­βώς φα­νέ­ρω­σε αυ­τό το θαύ­μα, αν όχι την απελ­πι­σία; Η υγεία της ύπαρ­ξης δεν εί­ναι η αρ­μο­νία της σω­μα­τι­κής υπό­στα­σης, μας λέ­ει ο Κίρ­κε­γκωρ.
Ξα­να­γυρ­νώ­ντας στη λο­γο­τε­χνία και συ­γκε­κρι­μέ­να στον Μέ­γα Ιε­ρο­ε­ξε­τα­στή, ο Ντο­στο­γιέφ­σκι^[17] εί­ναι διεισ­δυ­τι­κός και τολ­μη­ρός και τον δια­βά­ζου­με σε σχέ­ση με τον λό­γο επι­στρο­φής του Λα­ζά­ρου:

Η επί­δει­ξη της δύ­να­μης αί­ρει την ελεύ­θε­ρη βού­λη­ση της εκλο­γής του αν­θρώ­που (τι απέ­γι­νε άρα­γε το «όστις θέ­λει οπί­σω μου ελ­θείν»; ) και το­πο­θε­τεί την πί­στη ως μία αί­σθη­ση εξα­να­γκα­σμού που γεν­νιέ­ται από το υπο­χρε­ω­τι­κό θαύ­μα. Ο Λά­ζα­ρος ως τρα­γι­κή μορ­φή της ζω­ντα­νής Ζω­ής με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σε μία υλι­κή και ανα­γκα­στι­κή ορ­γά­νω­ση που υπό­σχε­ται να ελευ­θε­ρώ­σει τον άν­θρω­πο από το βά­ρος του θα­νά­του. Αλ­λά η ζω­ντα­νή Ζωή απαι­τεί και μία πί­στη ζω­ντα­νή. Δεν εί­ναι αυ­τό βα­θιά αντι-αν­θρώ­πι­νο;
Ανα­ρω­τιό­μα­στε για την ιστο­ρία του Λα­ζά­ρου πρω­τί­στως για­τί σκε­φτό­μα­στε πως οι ση­με­ρι­νές αξί­ες και προ­τι­μή­σεις μπο­ρούν να δια­μορ­φώ­σουν την μελ­λο­ντι­κή ει­κό­να. Ο Λά­ζα­ρος δεν εί­ναι ένα χρι­στια­νι­κό ζή­τη­μα – εί­ναι ζή­τη­μα ζω­ής και θα­νά­του, που συ­νο­δεύ­ε­ται με την πρέ­που­σα συ­νει­δη­το­ποί­η­ση μί­ας επο­χής που όχι μό­νο ο άν­θρω­πος, όχι μό­νο η ια­τρι­κή, όχι μό­νο η ηθι­κή και η ελευ­θε­ρία του σώ­μα­τος και της ψυ­χής, αλ­λά η σύγ­χρο­νη ολι­κή ύπαρ­ξη τε­λεί υπό κρί­ση. Σκο­ντά­φτου­με στην ει­κό­να για το με­τά του Λα­ζά­ρου για­τί δεν μπο­ρού­με να απα­ντή­σου­με στις ερω­τή­σεις γι’ αυ­τή την από­λυ­τη πρά­ξη, κι έτσι δε­χό­μα­στε ολο­έ­να και πε­ρισ­σό­τε­ρο ότι η [ξα­να]ζωή του Λα­ζά­ρου τού έκλε­ψε ένα με­γά­λο κομ­μά­τι οντι­κό­τη­τας. Ίσως πε­ρά­σει αρ­κε­τός και­ρός για να δε­χτεί ο άν­θρω­πος ότι ο θά­να­τος δεν κα­τα­στρέ­φε­ται.