Ο Víctor Obiols είναι καταξιωμένος Καταλανός ποιητής, μουσικός και μεταφραστής. Ηλικίας εξήντα ετών, έχει μεταφράσει επιτυχώς Ουάιλντ, Σαίξπηρ και Πόρτερ, μεταξύ άλλων. Ο καταλανικός εκδοτικός Univers του είχε αναθέσει τη μετάφραση στα καταλανικά του ποιήματος The Hill we Climb, της νεότατης αφροαμερικανίδας Amanda Gorman (γεννημένης το 1998). Είναι το ποίημα το οποίο απήγγειλε η ίδια στην τελετή κατά την οποία ο Τζο Μπάιντεν ανέλαβε καθήκοντα προέδρου των ΗΠΑ στις 20 Ιανουαρίου (σχετικό βίντεο – ανάκτηση στις 26/3/21). Το ποίημα περιλαμβάνει και κάποιους στίχους εμπνευσμένους από την εισβολή του πλήθους στο Καπιτώλιο, στις 6 Ιανουαρίου. Ο εκδ. οίκος Univers σκοπεύει να το εκδώσει, μαζί με άλλα ποιήματα της Gorman, σε μια ομότιτλη συλλογή. Ο Obiols είχε ξεκινήσει πριν λίγες εβδομάδες τη μετάφραση και βρισκόταν σχεδόν στο τέλος της. Πριν κάποιες μέρες όμως ανακοίνωσε από τα social media –και οι εκδότες το επιβεβαίωσαν– ότι δεν θα πραγματοποιήσει τελικά αυτός τη μετάφραση. Γιατί; Επειδή στις 8 Μαρτίου γνωστοποιήθηκε, όπως αυτοί είπαν, στους εκδότες της Univers, από τον λογοτεχνικό πράκτορα της Gorman, «ότι έπρεπε να λάβουν υπόψη πως το άτομο που θα μεταφράσει αυτά τα ποιήματα συνιστάται να είναι νεαρή γυναίκα ή να έχει αφρικανική καταγωγή ή να χαρακτηρίζεται από ακτιβιστικό προφίλ».
Οι εκδότες παραδέχθηκαν πως δεν είχαν υπογράψει ακόμα το συμβόλαιο με τον λογοτεχνικό πράκτορα της Gorman. Είπαν όμως πως στις ΗΠΑ είχαν από τα πριν μελετήσει το βιογραφικό του Obiols και είχαν ήδη διερευνήσει αν είχε συνεργαστεί με ΜΚΟ ή αν είχε διατελέσει ακτιβιστής σε κάποια οργάνωση. Δήλωσαν ακόμη ότι θα πλήρωναν τον Obiols για τη δουλειά του. Τι είχε λοιπόν μεσολαβήσει;
Στην Ολλανδία είχε επιλεγεί από τον εκδοτικό οίκο Meulenhoff για τη μετάφραση του The Hill We Climb ένα άτομο μη δυαδικό, ονόματι Marieke Lucas Rijneveld (ετών 29), τo οποίο είχε τιμηθεί με το βραβείο Βooker του 2020 για το μυθιστόρημα The Disconfort of the Evening (η αγγλική μετάφραση είναι της Michele Hutchison – ετοιμάζεται και ελληνική έκδοση του έργου από τις εκδόσεις Ίκαρος). Η Gorman και οι σύμβουλοί της έκαναν δεκτή την επιλογή. Ένα άρθρο όμως της δημοσιoγράφου Janice Deul, αφρικανικής καταγωγής και ακτιβίστριας, χαρακτήρισε την επιλογή του εκδοτικού οίκου «ακατανόητη», στο βαθμό που για την Gorman θα έπρεπε να είχε επιλεγεί μια «καλλιτέχνης του ομιλούμενου λόγου, νέα και υπερήφανα νέγρα». Ξέσπασαν ομηρικοί καυγάδες στα social media με αποτέλεσμα ο/η Marieke Lucas Rijneveld να αποποιηθεί διακριτικά την ανάθεση τής μετάφρασης.
«Είμαι και εγώ θύμα της Ιεράς Εξέτασης σαν την Ολλανδέζα», δήλωσε πικρόχολα και σαρκαστικά ο Obiols, «καιρός να ψάξω να βρω κατράμι».
Για τη μετάφραση του έργου αυτού της Gorman στα ισπανικά επελέγη, τελικά, η Nuria Barrios (γεννήθηκε το 1962). Είναι συγγραφέας και μεταφράστρια στα ισπανικά του John Banville και του James Joyce, μεταξύ άλλων. Μάλλον δεν ανταποκρίνεται και πολύ στις προδιαγραφές, αλλά δε φαίνεται να αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα. Ο εκδότης διατείνεται πως στο βιογραφικό της αναφέρεται μόνον ότι ζει στη Μαδρίτη.
Στην Καταλωνία φαίνεται πως τελικά τη μετάφραση θα την αναλάβει μάλλον η María Cabrera (ετών 39), γνωστή ποιήτρια με μελοποιημένα κάποια ποιήματά της. Είχε συμμετάσχει στο συλλογικό ποιητικό έργο Ningú no ens representa. Poetes emprenyats (Κανείς δεν μας εκπροσωπεί. Εξοργισμένοι ποιητές) που προέκυψε μετά το κίνημα 15-Μ του 2011 (δηλ. το γνωστό παρ’ ημίν ως «κίνημα των αγανακτισμένων», αντίστοιχο με το ελληνικό «κίνημα των πλατειών»). Έχει κάτι το ακτιβιστικό λοιπόν, πώς να το κάνουμε. Πάντως, ακόμη και αν παραμερίσουμε τις υποδείξεις από την Gorman και τους πράκτορές της, το ακτιβιστικό ταιριάζει στην Καταλωνία. Διατηρείται πολωμένη πολιτικά εδώ και χρόνια: Από τη μια η επιδίωξη της ανεξαρτησίας πάση θυσία, από την άλλη η μετά πάθους εμμονή στην παραμονή στους κόλπους του ισπανικού κράτους. Και όλοι «οφείλουν» να ττοποθετηθούν! Σημεία των καιρών.
Ο Obiols, θυμωμένος, ακόμα και προβληματισμένος (;), απορεί και επιχειρηματολογεί «Πρόκειται για ένα πολύ περίπλοκο ζήτημα που δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με ελαφρότητα. Αλλά αν δεν μπορώ να μεταφράσω έναν ποιητή γιατί είναι γυναίκα, νέα, μαύρη, Αμερικανίδα του 21ου αιώνα, τότε δεν μπορώ να μεταφράσω ούτε Όμηρο γιατί δεν είμαι Έλληνας του 8ου αιώνα π.Χ. Ούτε και Σαίξπηρ γιατί δεν είμαι Άγγλος του 16ου αιώνα».
Πολλοί/ές μεταφραστές/μεταφράστριες αλλά και opinion leaders στη Ισπανία βλέπουν το όλο θέμα ως μία αντιπαράθεση/αντιπαραβολή ανάμεσα στο βασισμένο στον ταυτοτικό (αυτο)προσδιορισμό λόγο και στην περιλάλητη δημιουργικότητα του μεταφραστή. Υπάρχουν και εκείνοι/ες που υποδεικνύουν –ευλόγως– ένα σωρό Καταλανές ποιήτριες αφρικανικής καταγωγής, παιδιά μεταναστών ως κατάλληλες για τη μετάφραση.
(https://www.youtube.com/watch?v=JFTEMfVVf-8).
Πάντως, ο Obiols έχει ένα δίκιο: με μια τέτοια «ταυτοτητοκεντρική» λογική οι αρχαίοι συγγραφείς φαίνεται πως βγαίνουν de facto μη μεταφράσιμοι. Εδώ που τα λέμε, οι μεταφράσεις τους είναι επί της ουσίας, μη ελέγξιμες, δεν μπορεί να εφαρμοσθεί το γνωστό επιστημολογικό κριτήριο της διαψευσιμότητας του Popper. Επιτρέπουν όμως την ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Από την άλλη όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, το κριτήριο του ταυτοτικού (αυτο)προσδιορισμού είναι πολύ εύκολο να εφαρμοσθεί στην επιλογή μεταφραστή/μεταφράστριας. Είναι σχετικά εύκολο να βρεθεί ένας βουδιστής μεταφραστής για ένα έργο γραμμένο από βουδιστή, ή μια υπερήφανα vegan μεταφράστρια για μια vegan συγγραφέα. Υπάρχουν βέβαια πάμπολλες ταυτότητες σε έναν/μια μεταφραστή/μεταφράστρια, οι οποίες μπορούν (ή πρέπει) να λαμβάνονται υπόψιν, σε συνάρτηση, πιστεύω, με τη βαρύτητα και την προτεραιότητα που τους αποδίδει ο συγγραφέας. Στο βαθμό που πολλοί καταξιωμένοι και ευπώλητοι εν ζωή συγγραφείς (ή και οι κληρονόμοι τους) σήμερα ζητούν να έχουν –και συχνά έχουν– λόγο σχετικά με το εξώφυλλο της μετάφρασης του έργου τους σε μια άλλη γλώσσα, κάθομαι και σκέφτομαι πως και εγώ, αν ήμουν διάσημος συγγραφέας, δεν θα ήθελα να με μεταφράσει σε άλλη γλώσσα μεταφραστής που στο αγγλικό πρωτάθλημα δεν είναι οπαδός της Τότεναμ και στο ισπανικό της Μπάρσα. Η ποδοσφαιρική ταυτότητα είναι ισχυρή στις μέρες μας και σπανίως απεμπολείται από έναν εχέφρονα ενήλικα με κοινωνική συνείδηση. Γιατί αν κανείς θρησκεία αλλάζει μάλλον σπάνια, όπως ίσως και κοινωνικό φύλο, ομάδα δεν αλλάζει σχεδόν ποτέ! (Βασικά εξακολουθεί να θεωρείται ξεφτίλα).
Νομίζω πως ο Obiols πειράχτηκε μάλλον στον εγωισμό του. Τον κατανοώ. Πάντως, για την εργασία του θα αμειφθεί, όπως μας πληροφορούν οι παρ’ ολίγον εκδότες του στη μετάφραση της Gorman. Θετικό. Εξ άλλου, ακόμη και αν θεωρεί πως απερρίφθη για άλλους λόγους –πλην ενός αμερικανικού βέτο–, θα πρέπει να νιώθει υπερήφανος για το αφήγημα που προτείνουν οι εκδότες. Ακόμη και αν «έκατσαν και το έφτιαξαν» τον τιμά, δε θα τον έκαναν για όποιον κι όποιον. Θα πρέπει όμως και αυτός να αρχίσει κατανοεί τα σημεία των καιρών. (Του είναι χρήσιμο ακόμη και για να εξακολουθεί να μεταφράζει καλά και σύγχρονα). Η έκδοση αυτών των ποιημάτων της Gorman στα καταλανικά θα έχει ένα τιράζ περίπου 5000 αντιτύπων, το τριπλάσιο του συνήθους τιράζ για ανάλογα βιβλία στα καταλανικά. Ο εκδότης είναι λογικό να θέλει να ενισχύσει το αναγνωρίσιμο προφίλ της A.Gorman με κάποιον/κάποια/κάποιο «εγχώριο», που να θεωρείται από το ευρύ κοινό «ανάλογός/ή/ό της» –με τη διεσταλμένη έννοια του όρου– , δηλαδή «να είναι σε θέση να» τη μεταφράσει. Η έννοια της αναλογίας στη μεταφρασεολογία παίζει σημαντικό ρόλο. Ο εκδότης κατανοεί πως καλό είναι να έχει ένα trade-mark αναγνωρισιμότητας (;) στο προϊόν που λέγεται βιβλίο.
Θα πρέπει και ο Obiols, ο κάθε Obiols δημιουργός που επικοινωνεί με το κοινό μέσω των social media, να κατανοήσει πως μπορεί να κάνει ένα καλό φωτοσόπ στις selfie του, δεν ανάγκη να ψάχνει για κατράμι. Που είναι stuff μακράς διαρκείας, στεγανοποιητικό· δεν έχει και πολλή σχέση με τα ευμετάβολα σημεία των καιρών.
