Σημεία των καιρών (ή οι παρωχημένες απορίες τού μεταφραστή)

Ο Víctor Obiols εί­ναι κα­τα­ξιω­μέ­νος Κα­τα­λα­νός ποι­η­τής, μου­σι­κός και με­τα­φρα­στής. Ηλι­κί­ας εξή­ντα ετών, έχει με­τα­φρά­σει επι­τυ­χώς Ουάιλντ, Σαίξ­πηρ και Πόρ­τερ, με­τα­ξύ άλ­λων. Ο κα­τα­λα­νι­κός εκ­δο­τι­κός Univers του εί­χε ανα­θέ­σει τη με­τά­φρα­ση στα κα­τα­λα­νι­κά του ποι­ή­μα­τος The Hill we Climb, της νε­ό­τα­της αφρο­α­με­ρι­κα­νί­δας Amanda Gorman (γεν­νη­μέ­νης το 1998). Εί­ναι το ποί­η­μα το οποίο απήγ­γει­λε η ίδια στην τε­λε­τή κα­τά την οποία ο Τζο Μπάι­ντεν ανέ­λα­βε κα­θή­κο­ντα προ­έ­δρου των ΗΠΑ στις 20 Ια­νουα­ρί­ου (σχε­τι­κό βί­ντεο – ανά­κτη­ση στις 26/3/21). Το ποί­η­μα πε­ρι­λαμ­βά­νει και κά­ποιους στί­χους εμπνευ­σμέ­νους από την ει­σβο­λή του πλή­θους στο Κα­πι­τώ­λιο, στις 6 Ια­νουα­ρί­ου. Ο εκδ. οί­κος Univers σκο­πεύ­ει να το εκ­δώ­σει, μα­ζί με άλ­λα ποι­ή­μα­τα της Gorman, σε μια ομό­τι­τλη συλ­λο­γή. Ο Obiols εί­χε ξε­κι­νή­σει πριν λί­γες εβδο­μά­δες τη με­τά­φρα­ση και βρι­σκό­ταν σχε­δόν στο τέ­λος της. Πριν κά­ποιες μέ­ρες όμως ανα­κοί­νω­σε από τα social media –και οι εκ­δό­τες το επι­βε­βαί­ω­σαν– ότι δεν θα πραγ­μα­το­ποι­ή­σει τε­λι­κά αυ­τός τη με­τά­φρα­ση. Για­τί; Επει­δή στις 8 Μαρ­τί­ου γνω­στο­ποι­ή­θη­κε, όπως αυ­τοί εί­παν, στους εκ­δό­τες της Univers, από τον λο­γο­τε­χνι­κό πρά­κτο­ρα της Gorman, «ότι έπρε­πε να λά­βουν υπό­ψη πως το άτο­μο που θα με­τα­φρά­σει αυ­τά τα ποι­ή­μα­τα συ­νι­στά­ται να εί­ναι νε­α­ρή γυ­ναί­κα ή να έχει αφρι­κα­νι­κή κα­τα­γω­γή ή να χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από ακτι­βι­στι­κό προ­φίλ».
Οι εκ­δό­τες πα­ρα­δέ­χθη­καν πως δεν εί­χαν υπο­γρά­ψει ακό­μα το συμ­βό­λαιο με τον λο­γο­τε­χνι­κό πρά­κτο­ρα της Gorman. Εί­παν όμως πως στις ΗΠΑ εί­χαν από τα πριν με­λε­τή­σει το βιο­γρα­φι­κό του Obiols και εί­χαν ήδη διε­ρευ­νή­σει αν εί­χε συ­νερ­γα­στεί με ΜΚΟ ή αν εί­χε δια­τε­λέ­σει ακτι­βι­στής σε κά­ποια ορ­γά­νω­ση. Δή­λω­σαν ακό­μη ότι θα πλή­ρω­ναν τον Obiols για τη δου­λειά του. Τι εί­χε λοι­πόν με­σο­λα­βή­σει;
Στην Ολ­λαν­δία εί­χε επι­λε­γεί από τον εκ­δο­τι­κό οί­κο Meulenhoff για τη με­τά­φρα­ση του The Hill We Climb ένα άτο­μο μη δυα­δι­κό, ονό­μα­τι Marieke Lucas Rijneveld (ετών 29), τo οποίο εί­χε τι­μη­θεί με το βρα­βείο Βooker του 2020 για το μυ­θι­στό­ρη­μα The Disconfort of the Evening (η αγ­γλι­κή με­τά­φρα­ση εί­ναι της Michele Hutchison – ετοι­μά­ζε­ται και ελ­λη­νι­κή έκ­δο­ση του έρ­γου από τις εκ­δό­σεις Ίκα­ρος). Η Gorman και οι σύμ­βου­λοί της έκα­ναν δε­κτή την επι­λο­γή. Ένα άρ­θρο όμως της δη­μο­σι­oγρά­φου Janice Deul, αφρι­κα­νι­κής κα­τα­γω­γής και ακτι­βί­στριας, χα­ρα­κτή­ρι­σε την επι­λο­γή του εκ­δο­τι­κού οί­κου «ακα­τα­νό­η­τη», στο βαθ­μό που για την Gorman θα έπρε­πε να εί­χε επι­λε­γεί μια «καλ­λι­τέ­χνης του ομι­λού­με­νου λό­γου, νέα και υπε­ρή­φα­να νέ­γρα». Ξέ­σπα­σαν ομη­ρι­κοί καυ­γά­δες στα social media με απο­τέ­λε­σμα ο/η Marieke Lucas Rijneveld να απο­ποι­η­θεί δια­κρι­τι­κά την ανά­θε­ση τής με­τά­φρα­σης.
«Εί­μαι και εγώ θύ­μα της Ιε­ράς Εξέ­τα­σης σαν την Ολ­λαν­δέ­ζα», δή­λω­σε πι­κρό­χο­λα και σαρ­κα­στι­κά ο Obiols, «και­ρός να ψά­ξω να βρω κα­τρά­μι».
Για τη με­τά­φρα­ση του έρ­γου αυ­τού της Gorman στα ισπα­νι­κά επε­λέ­γη, τε­λι­κά, η Nuria Barrios (γεν­νή­θη­κε το 1962). Εί­ναι συγ­γρα­φέ­ας και με­τα­φρά­στρια στα ισπα­νι­κά του John Banville και του James Joyce, με­τα­ξύ άλ­λων. Μάλ­λον δεν αντα­πο­κρί­νε­ται και πο­λύ στις προ­δια­γρα­φές, αλ­λά δε φαί­νε­ται να αντι­με­τω­πί­ζει κά­ποιο πρό­βλη­μα. Ο εκ­δό­της δια­τεί­νε­ται πως στο βιο­γρα­φι­κό της ανα­φέ­ρε­ται μό­νον ότι ζει στη Μα­δρί­τη.
Στην Κα­τα­λω­νία φαί­νε­ται πως τε­λι­κά τη με­τά­φρα­ση θα την ανα­λά­βει μάλ­λον η María Cabrera (ετών 39), γνω­στή ποι­ή­τρια με με­λο­ποι­η­μέ­να κά­ποια ποι­ή­μα­τά της. Εί­χε συμ­με­τά­σχει στο συλ­λο­γι­κό ποι­η­τι­κό έρ­γο Ningú no ens representa. Poetes emprenyats (Κα­νείς δεν μας εκ­προ­σω­πεί. Εξορ­γι­σμέ­νοι ποι­η­τές) που προ­έ­κυ­ψε με­τά το κί­νη­μα 15-Μ του 2011 (δηλ. το γνω­στό πα­ρ’ ημίν ως «κί­νη­μα των αγα­να­κτι­σμέ­νων», αντί­στοι­χο με το ελ­λη­νι­κό «κί­νη­μα των πλα­τειών»). Έχει κά­τι το ακτι­βι­στι­κό λοι­πόν, πώς να το κά­νου­με. Πά­ντως, ακό­μη και αν πα­ρα­με­ρί­σου­με τις υπο­δεί­ξεις από την Gorman και τους πρά­κτο­ρές της, το ακτι­βι­στι­κό ται­ριά­ζει στην Κα­τα­λω­νία. Δια­τη­ρεί­ται πο­λω­μέ­νη πο­λι­τι­κά εδώ και χρό­νια: Από τη μια η επι­δί­ω­ξη της ανε­ξαρ­τη­σί­ας πά­ση θυ­σία, από την άλ­λη η με­τά πά­θους εμ­μο­νή στην πα­ρα­μο­νή στους κόλ­πους του ισπα­νι­κού κρά­τους. Και όλοι «οφεί­λουν» να ττο­πο­θε­τη­θούν! Ση­μεία των και­ρών.
Ο Obiols, θυ­μω­μέ­νος, ακό­μα και προ­βλη­μα­τι­σμέ­νος (;), απο­ρεί και επι­χει­ρη­μα­το­λο­γεί «Πρό­κει­ται για ένα πο­λύ πε­ρί­πλο­κο ζή­τη­μα που δεν πρέ­πει να αντι­με­τω­πί­ζε­ται με ελα­φρό­τη­τα. Αλ­λά αν δεν μπο­ρώ να με­τα­φρά­σω έναν ποι­η­τή για­τί εί­ναι γυ­ναί­κα, νέα, μαύ­ρη, Αμε­ρι­κα­νί­δα του 21^ου αιώ­να, τό­τε δεν μπο­ρώ να με­τα­φρά­σω ού­τε Όμη­ρο για­τί δεν εί­μαι Έλ­λη­νας του 8^ου αιώ­να π.Χ. Ού­τε και Σαίξ­πηρ για­τί δεν εί­μαι Άγ­γλος του 16^ου αιώ­να».
Πολ­λοί/ές με­τα­φρα­στές/με­τα­φρά­στριες αλ­λά και opinion leaders στη Ισπα­νία βλέ­πουν το όλο θέ­μα ως μία αντι­πα­ρά­θε­ση/αντι­πα­ρα­βο­λή ανά­με­σα στο βα­σι­σμέ­νο στον ταυ­το­τι­κό (αυ­το)προσ­διο­ρι­σμό λό­γο και στην πε­ρι­λά­λη­τη δη­μιουρ­γι­κό­τη­τα του με­τα­φρα­στή. Υπάρ­χουν και εκεί­νοι/ες που υπο­δει­κνύ­ουν –ευ­λό­γως– ένα σω­ρό Κα­τα­λα­νές ποι­ή­τριες αφρι­κα­νι­κής κα­τα­γω­γής, παι­διά με­τα­να­στών ως κα­τάλ­λη­λες για τη με­τά­φρα­ση. 
(https://​www.​youtube.​com/​watch?​v=JFT​EMfV​Vf-​8).
Πά­ντως, ο Obiols έχει ένα δί­κιο: με μια τέ­τοια «ταυ­το­τη­το­κε­ντρι­κή» λο­γι­κή οι αρ­χαί­οι συγ­γρα­φείς φαί­νε­ται πως βγαί­νουν de facto μη με­τα­φρά­σι­μοι. Εδώ που τα λέ­με, οι με­τα­φρά­σεις τους εί­ναι επί της ου­σί­ας, μη ελέγ­ξι­μες, δεν μπο­ρεί να εφαρ­μο­σθεί το γνω­στό επι­στη­μο­λο­γι­κό κρι­τή­ριο της δια­ψευ­σι­μό­τη­τας του Popper. Επι­τρέ­πουν όμως την ανά­πτυ­ξη της δη­μιουρ­γι­κό­τη­τας. Από την άλ­λη όμως, στις πε­ρισ­σό­τε­ρες πε­ρι­πτώ­σεις, το κρι­τή­ριο του ταυ­το­τι­κού (αυ­το)προσ­διο­ρι­σμού εί­ναι πο­λύ εύ­κο­λο να εφαρ­μο­σθεί στην επι­λο­γή με­τα­φρα­στή/με­τα­φρά­στριας. Εί­ναι σχε­τι­κά εύ­κο­λο να βρε­θεί ένας βου­δι­στής με­τα­φρα­στής για ένα έρ­γο γραμ­μέ­νο από βου­δι­στή, ή μια υπε­ρή­φα­να vegan με­τα­φρά­στρια για μια vegan συγ­γρα­φέα. Υπάρ­χουν βέ­βαια πά­μπολ­λες ταυ­τό­τη­τες σε έναν/μια με­τα­φρα­στή/με­τα­φρά­στρια, οι οποί­ες μπο­ρούν (ή πρέ­πει) να λαμ­βά­νο­νται υπό­ψιν, σε συ­νάρ­τη­ση, πι­στεύω, με τη βα­ρύ­τη­τα και την προ­τε­ραιό­τη­τα που τους απο­δί­δει ο συγ­γρα­φέ­ας. Στο βαθ­μό που πολ­λοί κα­τα­ξιω­μέ­νοι και ευ­πώ­λη­τοι εν ζωή συγ­γρα­φείς (ή και οι κλη­ρο­νό­μοι τους) σή­με­ρα ζη­τούν να έχουν –και συ­χνά έχουν– λό­γο σχε­τι­κά με το εξώ­φυλ­λο της με­τά­φρα­σης του έρ­γου τους σε μια άλ­λη γλώσ­σα, κά­θο­μαι και σκέ­φτο­μαι πως και εγώ, αν ήμουν διά­ση­μος συγ­γρα­φέ­ας, δεν θα ήθε­λα να με με­τα­φρά­σει σε άλ­λη γλώσ­σα με­τα­φρα­στής που στο αγ­γλι­κό πρω­τά­θλη­μα δεν εί­ναι οπα­δός της Τό­τε­ναμ και στο ισπα­νι­κό της Μπάρ­σα. Η πο­δο­σφαι­ρι­κή ταυ­τό­τη­τα εί­ναι ισχυ­ρή στις μέ­ρες μας και σπα­νί­ως απε­μπο­λεί­ται από έναν εχέ­φρο­να ενή­λι­κα με κοι­νω­νι­κή συ­νεί­δη­ση. Για­τί αν κα­νείς θρη­σκεία αλ­λά­ζει μάλ­λον σπά­νια, όπως ίσως και κοι­νω­νι­κό φύ­λο, ομά­δα δεν αλ­λά­ζει σχε­δόν πο­τέ! (Βα­σι­κά εξα­κο­λου­θεί να θε­ω­ρεί­ται ξε­φτί­λα).
Νο­μί­ζω πως ο Obiols πει­ρά­χτη­κε μάλ­λον στον εγω­ι­σμό του. Τον κα­τα­νοώ. Πά­ντως, για την ερ­γα­σία του θα αμει­φθεί, όπως μας πλη­ρο­φο­ρούν οι πα­ρ’ ολί­γον εκ­δό­τες του στη με­τά­φρα­ση της Gorman. Θε­τι­κό. Εξ άλ­λου, ακό­μη και αν θε­ω­ρεί πως απερ­ρί­φθη για άλ­λους λό­γους –πλην ενός αμε­ρι­κα­νι­κού βέ­το–, θα πρέ­πει να νιώ­θει υπε­ρή­φα­νος για το αφή­γη­μα που προ­τεί­νουν οι εκ­δό­τες. Ακό­μη και αν «έκα­τσαν και το έφτια­ξαν» τον τι­μά, δε θα τον έκα­ναν για όποιον κι όποιον. Θα πρέ­πει όμως και αυ­τός να αρ­χί­σει κα­τα­νο­εί τα ση­μεία των και­ρών. (Του εί­ναι χρή­σι­μο ακό­μη και για να εξα­κο­λου­θεί να με­τα­φρά­ζει κα­λά και σύγ­χρο­να). Η έκ­δο­ση αυ­τών των ποι­η­μά­των της Gorman στα κα­τα­λα­νι­κά θα έχει ένα τι­ράζ πε­ρί­που 5000 αντι­τύ­πων, το τρι­πλά­σιο του συ­νή­θους τι­ράζ για ανά­λο­γα βι­βλία στα κα­τα­λα­νι­κά. Ο εκ­δό­της εί­ναι λο­γι­κό να θέ­λει να ενι­σχύ­σει το ανα­γνω­ρί­σι­μο προ­φίλ της A.​Gorman με κά­ποιον/κά­ποια/κά­ποιο «εγ­χώ­ριο», που να θε­ω­ρεί­ται από το ευ­ρύ κοι­νό «ανά­λο­γός/ή/ό της» –με τη διε­σταλ­μέ­νη έν­νοια του όρου– , δη­λα­δή «να εί­ναι σε θέ­ση να» τη με­τα­φρά­σει. Η έν­νοια της ανα­λο­γί­ας στη με­τα­φρα­σε­ο­λο­γία παί­ζει ση­μα­ντι­κό ρό­λο. Ο εκ­δό­της κα­τα­νο­εί πως κα­λό εί­ναι να έχει ένα trade-mark ανα­γνω­ρι­σι­μό­τη­τας (;) στο προ­ϊ­όν που λέ­γε­ται βι­βλίο.
Θα πρέ­πει και ο Obiols, ο κά­θε Obiols δη­μιουρ­γός που επι­κοι­νω­νεί με το κοι­νό μέ­σω των social media, να κα­τα­νο­ή­σει πως μπο­ρεί να κά­νει ένα κα­λό φω­το­σόπ στις selfie του, δεν ανά­γκη να ψά­χνει για κα­τρά­μι. Που εί­ναι stuff μα­κράς διαρ­κεί­ας, στε­γα­νο­ποι­η­τι­κό· δεν έχει και πολ­λή σχέ­ση με τα ευ­με­τά­βο­λα ση­μεία των και­ρών.  

https://​www.​youtube.​com/​watch?​v=zza​NRAB​Wl5