Για την αφαιρετική αντι-ποίηση της Ελένης Βακαλό

Ένα κο­ρί­τσι στέ­κε­ται πά­νω στη γέ­φυ­ρα
Η όψη του δεν θα έφτα­νε για να υπάρ­χει
Το ονό­μα­σα και εί­ναι εκεί
_{^{(ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ)}}

Α’

Ένας δια­δε­δο­μέ­νος και κοι­νό­το­πος ισχυ­ρι­σμός δια­τεί­νε­ται ότι το δο­κί­μιο εί­ναι εί­δος ψυ­χρό, η θε­ω­ρία γκρί­ζα, ενώ η ποί­η­ση θερ­μή. Το πό­σο εναρ­γής και απο­τε­λε­σμα­τι­κή μπο­ρεί να εί­ναι μια πι­θα­νή αντι­με­τά­θε­ση της θερ­μο­κρα­σί­ας των ει­δών μας το δεί­χνει ανά­γλυ­φα το συ­νο­λι­κό έρ­γο της Ελέ­νης Βα­κα­λό, όπου ένας θερ­μός δο­κι­μια­κός/κρι­τι­κός λό­γος συ­νυ­πάρ­χει με μια φαι­νο­με­νι­κά ψυ­χρή ποί­η­ση, απο­τε­λώ­ντας μά­λι­στα στοι­χείο απο­κρυ­πτο­γρά­φη­σης της ποι­η­τι­κής της.^[1]

Η σχέ­ση της ποί­η­σης της Βα­κα­λό με τον δο­κι­μια­κό/κρι­τι­κό της λό­γο^[2] αλ­λά και με την ευ­ρύ­τε­ρη θε­ω­ρη­τι­κή/ει­κα­στι­κή της παι­δεία εί­ναι σχέ­ση βα­θιά, εσω­τε­ρι­κή και εξε­λι­κτι­κή. Όπως επι­ση­μαί­νει η Άντεια Φραν­τζή, «η κρι­τι­κή συ­νεί­δη­ση της Βα­κα­λό ασκεί μια μορ­φή επι­κυ­ριαρ­χί­ας στο ποι­η­τι­κό της έρ­γο».^[3] Όμως, όσο διαυ­γής και ανα­λυ­τι­κός εί­ναι ο κρι­τι­κός της λό­γος για την τέ­χνη και τη ζω­γρα­φι­κή τό­σο ερ­μη­τι­κή, αντι-πε­ρι­γρα­φι­κή και αφαι­ρε­τι­κή εί­ναι η ποί­η­σή της. Μια ποί­η­ση κα­τε­ξο­χήν αντι­λυ­ρι­κή και μο­ντέρ­να που αι­μο­δο­τεί­ται από τις πο­λυ­σύν­θε­τες ει­κα­στι­κές της ανα­ζη­τή­σεις. Και κυ­ρί­ως από τη μεί­ζο­να κρι­τι­κή της πα­ρέμ­βα­ση, την οξυ­δερ­κή υπο­στή­ρι­ξη της αφη­ρη­μέ­νης ζω­γρα­φι­κής στην Ελ­λά­δα, με την ιδιό­τη­τά της ως θε­ω­ρη­τι­κού και κρι­τι­κού τέ­χνης.^[4]
Μο­λο­νό­τι με το θε­ω­ρη­τι­κό της έρ­γο συ­γκρό­τη­σε ένα δι­κής της κα­τα­σκευ­ής σύ­στη­μα αντί­λη­ψης και ανά­γνω­σης της τέ­χνης,^[5] η Βα­κα­λό στην ποί­η­σή της δεν κά­νει μη­χα­νι­στι­κή εφαρ­μο­γή συ­γκε­κρι­μέ­νων αι­σθη­τι­κών αρ­χών. Αντι­θέ­τως, αξιο­ποιεί τη θε­ω­ρία με την ου­σια­στι­κή της έν­νοια, ως τρό­πο δη­λα­δή θέ­α­σης των αντι­κει­μέ­νων, του κό­σμου και του εσω­τε­ρι­κού εαυ­τού. Σε αυ­τή τη θέ­α­ση, το αό­ρα­το και το αφη­ρη­μέ­νο ανα­δύ­ο­νται μέ­σα από τη δια­δι­κα­σία πραγ­μά­τω­σης του ποι­ή­μα­τος και απει­κο­νί­ζο­νται με μια γλώσ­σα απο­φλοιω­μέ­νη, επί­πε­δη και φαι­νο­με­νι­κά στε­γνή, όπου η επι­φά­νεια απο­κτά βά­θος, κα­θώς εί­ναι ανοι­χτή στην εμπει­ρία της αφαί­ρε­σης. Εί­ναι αυ­τό που η οξυ­δερ­κέ­στε­ρη κρι­τι­κός της Βα­κα­λό, η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη, ανα­γνώ­ρι­σε ως «μέ­θο­δο του τυ­φλο­πό­ντι­κα», που ««απο­κλεί­ει την όρα­ση για να βλέ­πει κα­λύ­τε­ρα».^[6] Μια μέ­θο­δος που οδη­γεί την ποι­η­τι­κή της στο να κα­τα­λη­φθεί από τις ευαί­σθη­τες και ακο­νι­σμέ­νες αι­σθή­σεις των τυ­φλών, προ­πά­ντων από την αφή:

όπως σύρ­ρι­ζα στον τοί­χο αγ­γί­ζο­ντας ένα-ένα τα πράγ­μα­τα
                κι αλ­λοιώ­νο­ντας τις δια­στά­σεις τους τα γνω­ρί­ζω

  («Τις πρώ­τες ώρες που περ­νά­νε στο ποί­η­μα οι τυ­φλοί», Η έν­νοια των τυ­φλών)

Το ποι­η­τι­κό έρ­γο της Βα­κα­λό αντα­πο­κρί­νε­ται εντυ­πω­σια­κά στις ανη­συ­χί­ες και τις κα­τα­κτή­σεις της αφη­ρη­μέ­νης τέ­χνης. Με το αντι-ρε­α­λι­στι­κό βά­θος των ποι­η­τι­κών της συν­θέ­σε­ων και την ει­κο­νο­ποι­η­τι­κή ευαι­σθη­σία της της να στρέ­φε­ται κά­τω από την επι­φά­νεια του αντι­κει­με­νι­κού κό­σμου, διε­ρευ­νώ­ντας το μυ­στή­ριο, η κρί­ση της ανα­πα­ρά­στα­σης βρί­σκει ένα ακό­μη πε­δίο ανα­φο­ράς στη με­τα­πο­λε­μι­κή ποί­η­ση. Η Βα­κα­λό κι­νεί­ται στον με­ταιχ­μια­κό χώ­ρο ανά­με­σα σε έναν «ανορ­θό­δο­ξο» υπερ­ρε­α­λι­σμό και στην αφαί­ρε­ση, γέρ­νο­ντας απο­φα­σι­στι­κά προς τη δεύ­τε­ρη, όντας από­λυ­τα συ­ντο­νι­σμέ­νη με την κυ­ρί­αρ­χη στην Ευ­ρώ­πη και την Αμε­ρι­κή «νέα με­τα­πο­λε­μι­κή συν­θή­κη της αφαί­ρε­σης».^[7] Ο αντι-ποι­η­τι­κός δρό­μος^[8] που ακο­λου­θεί, μα­κριά από την ανα­πα­ρα­στα­τι­κή και ανα­φο­ρι­κή λει­τουρ­γία της γλώσ­σας και πέ­ρα από τη συ­νειρ­μι­κή και ονει­ρι­κή από­δο­ση των ει­κό­νων, την οδη­γεί στην απο­μά­κρυν­ση από την υπερ­ρε­α­λι­στι­κή πα­ρά­δο­ση (που εί­ναι ωστό­σο κα­λά χω­νε­μέ­νη στο έρ­γο της), προς το γυ­μνό και το ακα­τέρ­γα­στο των λέ­ξε­ων. Οι λέ­ξεις και τα πράγ­μα­τα βρί­σκο­νται σε σχέ­ση έλ­ξης και απώ­θη­σης, εφό­σον:

Θα­να­τη­φό­ρα η λέ­ξη
Το πράγ­μα ακύ­ρω­σε

(Επι­λε­γό­με­να)

Ο τρό­πος με τον οποίο επι­χει­ρεί να φέ­ρει στην επι­φά­νεια το ψυ­χι­κό γε­γο­νός δεν εί­ναι σχη­μα­τι­σμέ­νος a priori στην ποι­η­τι­κή της συ­νεί­δη­ση. Σε μια τέ­τοια ποί­η­ση δεν αρ­κεί η εύ­ρε­ση των κα­τάλ­λη­λων εκ­φρα­στι­κών μέ­σων που θα απο­τυ­πώ­σουν τον εσω­τε­ρι­κό εαυ­τό. Η ψυ­χι­κή κα­τά­στα­ση και τα αι­σθή­μα­τα του υπο­κει­μέ­νου φα­νε­ρώ­νο­νται μό­νον με την υλι­κή πραγ­μά­τω­ση του ποι­ή­μα­τος, την οποία ο ανα­γνώ­στης πα­ρα­κο­λου­θεί στη δια­δι­κα­σία της γέ­νε­σης και της ρο­ής του, όταν οι απο­σταγ­μέ­νες λέ­ξεις βα­σα­νί­ζο­νται να ονο­μα­τί­σουν τα πράγ­μα­τα και η ποί­η­ση γί­νε­ται πρά­ξη∙ μια ποί­η­ση που δεν μπο­ρεί πα­ρά να εί­ναι «Το άλ­λο του πράγ­μα­τος», αφού:

Τα πράγ­μα­τα στον κα­θρέ­φτη
Δεν εί­ναι πράγ­μα­τα
Στη γλώσ­σα μας το ίδιο
(Επι­λε­γό­με­να)

Αν και οι θε­ω­ρη­τι­κές της κα­τα­βο­λές ανά­γο­νται στη στρου­κτου­ρα­λι­στι­κή πα­ρά­δο­ση των δε­κα­ε­τιών του ’50 και του ’60,^[9] το ποι­η­τι­κό έρ­γο της Βα­κα­λό δεν δια­πνέ­ε­ται από τον αντι-αν­θρω­πι­σμό του δο­μι­σμού. Αντι­θέ­τως, εκ­δη­λώ­νει πί­στη στην αι­σιό­δο­ξη δυ­να­τό­τη­τα του αν­θρώ­πι­νου εί­δους, κα­θώς:

Και δαί­μο­νας και άγ­γε­λος, έτσι γεν­νιέ­σαι, να εί­σαι άν­θρω­πος το μα­θαί­νεις
(«Ποί­η­μα δι­δα­κτι­κό, Του κό­σμου)

Πα­ράλ­λη­λα, τον μη­χα­νι­σμό της κα­κό­τη­τας και του απαν­θρω­πι­σμού του αν­θρώ­που τον ανα­λύ­ει συ­γκλο­νι­στι­κά στο ποί­η­μα με τον δη­λω­τι­κό τί­τλο: «Πώς έγι­νε ένας κα­κός άν­θρω­πος» (Του κό­σμου). Η λύ­πη­ση για τον αδύ­να­μο και τον χτυ­πη­μέ­νο γί­νε­ται φό­βος και ο φό­βος με­τα­τρέ­πε­ται σε υπο­τα­γή στον ισχυ­ρό, εξα­χρειώ­νο­ντας τον άν­θρω­πο και κα­θι­στώ­ντας τον δε­κτι­κό απέ­να­ντι στην αδι­κία.

Η ποί­η­ση της Βα­κα­λό εί­ναι ένας εσω­τε­ρι­κός διά­λο­γος με το αό­ρα­το, το άγνω­στο, το μυ­στή­ριο, το κρυμ­μέ­νο:

(Μι­λώ γι’ αυ­τό που σα­λεύ­ει στο εσω­τε­ρι­κό των κι­νή­σε­ων)
(«Η ευ­χα­ρί­στη­ση να σπά­νεις φυ­τά», Φυ­τι­κή Αγω­γή)

Στον πυ­ρή­να του ποι­η­τι­κού της προ­γράμ­μα­τος βρί­σκε­ται η αγω­νιώ­δης ανα­ζή­τη­ση του εσω­τε­ρι­κού απο­θέ­μα­τος. Με τις λέ­ξεις η ποι­ή­τρια επι­χει­ρεί την κα­τα­βύ­θι­ση στη συ­νεί­δη­ση και την απο­τύ­πω­ση της ψυ­χι­κής κα­τά­στα­σης του εσω­τε­ρι­κού αν­θρώ­που. Η Βα­κα­λό ωστό­σο δεν πε­ρι­δι­νί­ζε­ται σε χα­ο­τι­κές και ατέρ­μο­νες υπαρ­ξια­κές ανα­ζη­τή­σεις, πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο σε με­τα­φυ­σι­κές, αλ­λά πα­ρα­μέ­νει γειω­μέ­νη στην υλι­κή διά­στα­ση της ύπαρ­ξης, στο σώ­μα και τις αι­σθή­σεις, ιδιαί­τε­ρα στις τρεις συ­νε­χό­με­νες συλ­λο­γές Ημε­ρο­λό­γιο της ηλι­κί­ας (1958), Πε­ρι­γρα­φή του σώ­μα­τος (1959), Η έν­νοια των τυ­φλών (1962), δη­μο­σιευ­μέ­νες κα­τά την πε­ρί­ο­δο που συ­μπί­πτει με την πιο ώρι­μη φά­ση τής υπέρ της αφη­ρη­μέ­νης τέ­χνης κρι­τι­κο­γρα­φί­ας της.^[10]
Δεν υπάρ­χουν ιδέ­ες αλ­λά ού­τε και αι­σθή­μα­τα σε αυ­τή την αντι­λυ­ρι­κή ποί­η­ση, πα­ρά μό­νο «διά­χυ­τες αι­σθή­σεις». Και όχι μό­νον η διε­σταλ­μέ­νη όρα­ση, όπως συμ­βαί­νει σε αρ­κε­τούς ποι­η­τές της γε­νιάς της με ει­κα­στι­κές ευαι­σθη­σί­ες (Σα­χτού­ρης, Κα­ρού­ζος, Σι­νό­που­λος κ.ά.), αλ­λά και η αφή, η ακοή, η γεύ­ση, ακό­μα και η όσφρη­ση.

Οι ει­κό­νες για την Βα­κα­λό δεν εί­ναι εκεί έξω, αλ­λά μέ­σα μας∙ στο βα­θύ πη­γά­δι του εαυ­τού. Η ποί­η­ση γί­νε­ται λοι­πόν μια δο­κι­μή αυ­το­γνω­σί­ας. Χρέ­ος του ποι­η­τή εί­ναι να ανα­σύ­ρει και να σχη­μα­τί­σει την αντα­νά­κλα­σή τους από το σκο­τει­νό μέ­ρος του εαυ­τού, από τα «μαύ­ρα νε­ρά» της ύπαρ­ξης, εκεί όπου ο άν­θρω­πος ενη­λι­κιώ­νε­ται μέ­σα στο μυ­στή­ριο και το αί­νιγ­μα του κό­σμου, των σχέ­σε­ων, των γε­νε­α­λο­γι­κών κα­τα­βο­λών, της φύ­σης και του πο­λι­τι­σμού:

Β’

Το ανοι­χτό ποι­η­τι­κό ερ­γα­στή­ρι της Βα­κα­λό δεν πε­ριέ­χει μό­νο γλωσ­σι­κά υλι­κά. Η ποί­η­σή της εδρά­ζε­ται σε ένα ευ­ρύ δια­καλ­λι­τε­χνι­κό υπό­βα­θρο που συν­δέ­ε­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο με τις θε­ω­ρη­τι­κές της ανα­ζη­τή­σεις στον χώ­ρο της τέ­χνης και λι­γό­τε­ρο με αμι­γώς φι­λο­λο­γι­κές πη­γές. Σ’ αυ­τό το δια­καλ­λι­τε­χνι­κό υπό­βα­θρο συ­στε­γά­ζο­νται η ποί­η­ση, η ζω­γρα­φι­κή, ο χο­ρός και η μου­σι­κή. Από την άπο­ψη αυ­τή δεν εί­ναι κα­θό­λου τυ­χαία η επι­φυ­λα­κτι­κή και δι­καιο­λο­γη­μέ­να αμή­χα­νη υπό­δει­ξη από την κρι­τι­κή των ποι­η­τι­κών και λο­γο­τε­χνι­κών επι­δρά­σε­ων στο έρ­γο της (Σο­λω­μός, Κάλ­βος, δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι και υπερ­ρε­α­λι­σμός) και η δυ­σκο­λία σύν­δε­σής της με ομο­τέ­χνους της γε­νιάς της (κυ­ρί­ως με τους Σα­χτού­ρη και Γο­να­τά). Άλ­λω­στε, η πο­λύ ιδιο­συ­γκρα­σια­κή προ­σω­πι­κή φω­νή της εί­ναι απο­τέ­λε­σμα με­γά­λων δό­σε­ων αφαί­ρε­σης, αυ­θαι­ρε­σί­ας και εκλε­κτι­κι­σμού^[11] απέ­να­ντι στις λο­γο­τε­χνι­κές πα­ρα­δό­σεις:

Όταν διά­βα­ζα τον Τσάιλντ Χά­ρολντ
απο­μά­κρυ­να ό,τι στο υλι­κό το δι­κό μου
αντι­στε­κό­ταν                
    Έμε­νε ποί­η­μα

(Επι­λε­γό­με­να)

Στη συλ­λο­γή Ημε­ρο­λό­γιο της ηλι­κί­ας (1958) εντο­πί­ζου­με άτι­τλο ένα από τα πιο κρυ­πτο­γρα­φι­κά ποι­ή­μα­τα ποι­η­τι­κής της, που πα­ρο­μοιά­ζει τη σύγ­χρο­νη καλ­λι­τε­χνι­κή έκ­φρα­ση με τον ασπόν­δυ­λο, υδρό­βιο πο­λύ­πο­δα, που σχη­μα­τί­ζε­ται σαν ένα πα­λίμ­ψη­στο από ξέ­να στρώ­μα­τα:

Συλ­λο­γιέ­μαι πως ται­ριά­ζει στα έρ­γα μας σή­με­ρα
Του πο­λύ­πο­δα το εί­δος

Η κρί­σι­μη λέ­ξη που χα­ρα­κτη­ρί­ζει το ποι­η­τι­κό έρ­γο της Βα­κα­λό εί­ναι η λέ­ξη «σύν­θε­ση», την οποία εκτι­μώ ότι θα πρέ­πει να τη δια­βά­σου­με στα ει­κα­στι­κά και μου­σι­κά της συμ­φρα­ζό­με­να. Η γρα­φή της Βα­κα­λό συ­νι­στά μια νέα γλωσ­σι­κή και πλα­στι­κή σύν­θε­ση, έκ­κε­ντρη και αέ­ρι­νη, σαν μια χο­ρο­γρα­φία λέ­ξε­ων. Εί­ναι μια γρα­φή εν κι­νή­σει (στον χώ­ρο αλ­λά και στον χρό­νο) που αρ­νεί­ται τη στα­τι­κό­τη­τα, χά­ριν της ενέρ­γειας, της ρο­ής και του ρυθ­μού. Η Βα­κα­λό από πο­λύ νω­ρίς και εν­στι­κτω­δώς φτά­νει τον μο­ντερ­νι­σμό στα ακραία του όρια πλη­σιά­ζο­ντας το με­τα­μο­ντέρ­νο, κα­θώς δεν εί­ναι ο χρό­νος αλ­λά ο χώ­ρος που πλαι­σιώ­νει την ποί­η­σή της.^[12]
Ήδη από την πρώ­τη συλ­λο­γή που η ίδια όρι­σε ως αρ­χή του έρ­γου της, Το δά­σος (1954), έχει υπο­δη­λω­θεί το ύφος που κο­μί­ζει αυ­τή η απαι­τη­τι­κή ποί­η­ση. Στον τί­τλο και τον υπό­τι­τλο της συλ­λο­γής δια­βά­ζου­με, εντός πα­ρεν­θέ­σε­ως, μια σα­φή οδη­γία ανά­γνω­σης: Το δά­σος. Ποι­η­τι­κή μυ­θι­στο­ρία (Σε ύφος μπα­λέ­του εκ­φρα­στι­κού). Σε ύφος μπα­λέ­του εκ­φρα­στι­κού λοι­πόν -διά­βα­ζε μο­ντέρ­νου-, ενός εί­δους καλ­λι­τε­χνι­κής έκ­φρα­σης που ανα­δει­κνύ­ει τη «θη­λυ­κιά αί­σθη­ση», αλ­λά απαι­τεί ακρί­βεια, δύ­να­μη, πει­θαρ­χία, ισορ­ρο­πία, αντο­χή, χά­ρη και πλα­στι­κό­τη­τα στην κί­νη­ση. Ενός εί­δους, επί­σης, με υψη­λές δυ­να­τό­τη­τες εκ­φρα­στι­κό­τη­τας του σώ­μα­τος, σε άμε­ση σχέ­ση με τη γη και το χοϊ­κό στοι­χείο, που αξιο­ποιεί ποι­κί­λες τε­χνι­κές με πι­ρου­έ­τες και άλ­μα­τα, αλ­λά κυ­ρί­ως απαι­τεί ακρο­βα­τι­κές κι­νή­σεις δε­ξιο­τε­χνι­κής ακρί­βειας. «Η ακρί­βεια εί­ναι για μέ­να θέ­μα ευαι­σθη­σί­ας» θα πει η ίδια σε μια από τις τε­λευ­ταί­ες της συ­νε­ντεύ­ξεις.^[13]
Στη συλ­λο­γή Πε­ρι­γρα­φή του σώ­μα­τος (1959), η υλι­κό­τη­τα του σώ­μα­τος γειώ­νει την ποί­η­ση στον κό­σμο των αι­σθή­σε­ων. «Στο ακι­νη­το­ποι­η­μέ­νο σώ­μα η ποι­ή­τρια προ­σθέ­τει την κί­νη­ση του χο­ρού αλ­λά και τη συ­νυ­φα­σμέ­νη αί­σθη­ση ηδο­νής»,^[14] αφού, όπως θα πει στο ποί­η­μα «Προ­λε­γό­με­να του αε­τώ­μα­τος των κε­νταύ­ρων», με κα­βα­φι­κούς από­η­χους:

Ως πό­τε τα σώ­μα­τα μπο­ρούν να μην έχουν ντροπ
Τον τρό­πο της ύπαρ­ξης κα­θο­ρί­ζει ο τρό­πος της ηδο­νής

Στο επί­σης κα­βα­φι­κής έμπνευ­σης ποί­η­μα «Η πρώ­τη κί­νη­ση χο­ρού» της ίδιας συλ­λο­γής (ενώ λί­γο πα­ρα­κά­τω ακο­λου­θεί και μια «Δεύ­τε­ρη κί­νη­ση χο­ρού»), η πλα­στι­κό­τη­τα του σώ­μα­τος που κι­νεί­ται και ακού­ει τη φω­νή της επι­θυ­μί­ας συν­δέ­ει τον πό­νο με την ηδο­νή κι από εκεί με το νό­η­μα της ύπαρ­ξης:

Το σώ­μα ασπαί­ρει
Δεν υπο­φέ­ρει
Εί­ναι το μό­νο που όταν πο­νά­ει
Έχει ηδο­νή
Δε μας πο­νά το σώ­μα
Δε­μέ­νο
Στη θέ­λη­ση έτοι­μο
Ακού­ει πρω­τύ­τε­ρα
Θέ­λει ν’ ακού­ει
Τρυ­πώ­ντας στο σώ­μα του
Και­νούρ­γιες διαρ­κώς
Στο­ές ακο­ής

Η ποί­η­ση της Βα­κα­λό συ­νι­στά μια άλ­λη τά­ξη και άσκη­ση ισορ­ρο­πί­ας του λό­γου. Κυ­ρί­αρ­χο στοι­χείο σε αυ­τή τη νέα τά­ξη/ατα­ξία εί­ναι ο ρυθ­μός που κι­νεί­ται σε αυ­το­σχε­δια­στι­κό τέ­μπο. Η ρυθ­μι­κή αγω­γή της ποί­η­σής της έχει ανα­λο­γί­ες με τη μου­σι­κή τζαζ, τις οποί­ες υπο­γραμ­μί­ζει η Βα­κα­λό ήδη από την πρώ­τη, σιω­πη­ρά απο­κη­ρυγ­μέ­νη, ποι­η­τι­κή της συλ­λο­γή με τον μου­σι­κό­τρο­πο τί­τλο Θέ­μα και Πα­ραλ­λα­γές (1945). Στο ποί­η­μα με τον επί­σης χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό τί­τλο «Jazz» δια­βά­ζου­με:

Τε­μα­χι­σμέ­νες στιγ­μές
Γραμ­μές
Πει­ρά­μα­τα που δέ­νου­με
Από δέ­ντρο
σε δέ­ντρο […]

Σπά­σα­με το ρυθ­μό με σφυ­ριές
Και μπρος στα πό­δια μας έπε­σε
Έν’ άστρο

Σφυ­ρο­κο­πώ­ντας λοι­πόν και σπά­ζο­ντας τον ρυθ­μό, η μο­ντέρ­να ποί­η­ση της Βα­κα­λό προ­σεγ­γί­ζει τη σύγ­χρο­νη μου­σι­κή και την τζαζ,^[15] ενώ και η ίδια σε συ­νε­ντεύ­ξεις της την υπο­δει­κνύ­ει ως μια από τις δια­καλ­λι­τε­χνι­κές πη­γές της.^[16] Συν­δέ­ο­ντας τη ρυθ­μι­κή αγω­γή της Βα­κα­λό με την τζαζ δεν πρέ­πει να ξε­χνά­με τα «αφαι­ρε­τι­κά» στοι­χεία αυ­τού του μου­σι­κού εί­δους, που απο­τέ­λε­σαν ρά­πι­σμα στην ευ­ρω­παϊ­κή, ρα­σιο­να­λι­στι­κή, κλα­σι­κή μου­σι­κή πα­ρά­δο­ση, ανά­λο­γο με τα χτυ­πή­μα­τα που επέ­φε­ρε η αφη­ρη­μέ­νη ζω­γρα­φι­κή στην πα­ρα­στα­τι­κή: αφρι­κα­νι­κές και λαϊ­κές κα­τα­βο­λές, πρω­το­γο­νι­σμός, θο­λή ατμό­σφαι­ρα, ανορ­θό­δο­ξη τε­χνι­κή παι­ξί­μα­τος, υπο­κα­τά­στα­ση των φω­νών από τα μου­σι­κά όρ­γα­να, απε­λευ­θέ­ρω­ση από τη νό­η­ση χά­ριν του εν­στί­κτου και κυ­ρί­ως η δύ­να­μη του ρυθ­μού ένα­ντι της με­λω­δί­ας, μιας και ο ρυθ­μός και όχι η αρ­μο­νία εί­ναι αυ­τός που ορ­γα­νώ­νει τη μου­σι­κή της πρό­τα­ση. Αυ­τή την κυ­ριαρ­χία του ρυθ­μού στη σύγ­χρο­νη καλ­λι­τε­χνι­κή έκ­φρα­ση ανα­γνώ­ρι­ζε και ως κρι­τι­κός τέ­χνης η Βα­κα­λό, υπο­στη­ρί­ζο­ντας ότι «και στη ζω­γρα­φι­κή σή­με­ρα ο ρυθ­μός έχει αντι­κα­τα­στή­σει την αρ­μο­νία».^[17]

Τη σχέ­ση της ποί­η­σής της με τον σύγ­χρο­νο ρυθ­μό και τη μο­ντέρ­να μου­σι­κή, όπου κυ­ριαρ­χούν τα πρω­τό­γο­να και λαϊ­κά θέ­μα­τα, έχει υπο­δεί­ξει έγκαι­ρα η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη: «Η ποί­η­ση της Βα­κα­λό κι­νεί­ται με ρυθ­μό, χω­ρίς κα­θό­λου με­λω­δία. Η τζαζ, ο Στρα­βίν­σκι, ο Μπέ­λα Μπάρ­τοκ, ο Προ­κό­πιεφ, η ηλε­κτρο­νι­κή μου­σι­κή: ήχοι άλ­λο­τε εύ­ρυθ­μοι, σκλη­ροί, κα­κό­φω­νοι, βάρ­βα­ροι κι άλ­λο­τε μό­νον ήχοι∙ σαν να αυ­το­κτό­νη­σε η μου­σι­κή που ξέ­ρα­με κά­νο­ντας αγ­χό­νη τη με­λω­δία∙ κα­νέ­να μά­γε­μα του αυ­τιού που θα μας βυ­θί­σει σε μιαν ονει­ρο­πό­λη­ση ή σ’ ένα ρεμ­βα­σμό∙ μό­νον ήχοι, ρυθ­μι­κοί, αδυ­σώ­πη­τα προει­δο­ποι­η­τι­κοί ενός ενε­δρεύ­ο­ντος κιν­δύ­νου, που αφυ­πνί­ζουν στο φό­βο ολό­κλη­ρη την ύπαρ­ξη».^[18]

Δεν υπάρ­χει νο­μί­ζω αμ­φι­βο­λία ότι σε αυ­τή την αυ­το­κτο­νία της με­λω­δί­ας θα πρέ­πει να ανα­γνω­ρί­σου­με την ποι­η­τι­κή προ­σπά­θειά της Βα­κα­λό για υπέρ­βα­ση του λυ­ρι­σμού, ο οποί­ος ταυ­τί­ζε­ται με τον φό­βο της επο­χής και τη «θη­λυ­κιά αί­σθη­ση»:

Αν δεν βρι­σκό­μα­σταν σε μιαν επο­χή που ο φό­βος κυ­ριαρ­χού­σε – αί­σθη­ση θη­λυ­κιά – πι­θα­νόν η ποι­ή­τρια να στη­ρι­ζό­ταν στο λυ­ρι­κό στοι­χείο πε­ρισ­σό­τε­ρο, πιο σύμ­φω­νο στην ιδιό­τη­τά της, η σύν­θε­ση να μη της εί­ναι φυ­σι­κή. (Θα ήθε­λα να ξε­κου­ρα­στώ). Αντί­θε­τα εδώ αι­σθά­νε­ται ότι δε φο­βά­ται μό­νον αυ­τή.

(«Τρί­το επει­σό­διο. Ο ωτα­κου­στής», Το δά­σος)

Η απόρ­ρι­ψη του λυ­ρι­σμού εί­ναι επώ­δυ­νη. Μια πρά­ξη αυ­το­κτο­νί­ας ή μάλ­λον ελευ­θε­ρί­ας, η πρώ­τη και τε­λευ­ταία επα­να­στα­τι­κή πρά­ξη της ποί­η­σής της:

Αυ­τό το ποί­η­μα
εί­ναι η τε­λευ­ταία μου επα­να­στα­τι­κή πρά­ξη
πριν υπο­κύ­ψω στων αλ­λο­φύ­λων τις συμ­βου­λές.

(«Επει­σό­διο τέ­ταρ­το», Το δά­σος)

Αν και η Βα­κα­λό ξε­κι­νά την ποι­η­τι­κή της πο­ρεία, με τις τρεις πρώ­τες σιω­πη­ρά απο­κη­ρυγ­μέ­νες συλ­λο­γές της, στο λυ­ρι­κό-υπερ­ρε­α­λι­στι­κό κλί­μα του Λόρ­κα, όπως εκ­φρά­ζε­ται ορ­μη­τι­κά στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση της δε­κα­ε­τί­ας του ’40 από τον Γκά­τσο, τον Ελύ­τη και τη Μά­τση Χα­τζη­λα­ζά­ρου, φαί­νε­ται πως η ει­κα­στι­κή της παι­δεία γο­νι­μο­ποιεί στο έρ­γο της ένα ύφος πιο αφαι­ρε­τι­κό, ερ­μη­τι­κό, δια­λο­γι­κό, συν­θε­τι­κό και δρα­μα­τι­κό. Η υπέρ­βα­ση του λυ­ρι­σμού, η άρ­νη­ση του λυ­ρι­κού εξω­ραϊ­σμού, αυ­τό που η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη κω­δι­κο­ποί­η­σε ως «αυ­το­κτο­νία του αι­σθή­μα­τος», εί­ναι η προ­στα­σία του λυ­ρι­σμού από την κε­νό­τη­τα, την ωραιο­λο­γία και την αι­σθη­μα­το­λο­γία που κυ­ριάρ­χη­σαν για με­γά­λες πε­ριό­δους στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση. Με τις ώρι­μες δύο Ρο­δα­λί­νες (1984, 1990), όπου ανα­ζη­τά τρό­πους να μι­λή­σει για τον πολ­λα­πλό και σκο­τει­νό εαυ­τό χω­ρίς τον ναρ­κισ­σι­σμό του εγώ, η Βα­κα­λό θα φτά­σει στη σύν­θε­ση μιας ποί­η­σης αν­θρω­πο­λο­γι­κής και δρα­μα­τι­κής, ευ­ρύ­χω­ρης σαν μυ­θο­πλα­σία, με παι­γνιώ­δη πλο­κή, πρό­σω­πα, κί­νη­ση και πε­ρι­πέ­τειες, σαν από­η­χος σαιξ­πη­ρι­κής τρα­γω­δί­ας ή ιπ­πο­τι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος.

Ο ρό­λος της μου­σι­κής στην πο­ρεία της ζω­γρα­φι­κής προς την αφαί­ρε­ση μας εί­ναι βέ­βαια γνω­στός κυ­ρί­ως μέ­σα από το πα­ρά­δειγ­μα της σχέ­σης του Βα­σί­λι Κα­ντίν­σκι με τον Βά­γκνερ και πε­ρισ­σό­τε­ρο με τον Σέν­μπεργκ. Σύμ­φω­να με τον Κα­ντίν­σκι, «τη στιγ­μή της καλ­λι­τε­χνι­κής επα­νά­στα­σης όλες οι τέ­χνες τεί­νουν σε μια ανα­με­τα­ξύ τους προ­σέγ­γι­ση, με βά­ση την κοι­νή τά­ση τους προς την αφαί­ρε­ση».^[19] Ο Κα­ντίν­σκι θε­ω­ρεί τη μου­σι­κή ως την «πιο προ­χω­ρη­μέ­νη τέ­χνη από τη σκο­πιά αυ­τή, της οποί­ας το πα­ρά­δειγ­μα πρέ­πει ν’ ακο­λου­θή­σουν όλες οι υπό­λοι­πες τέ­χνες», έχο­ντας κα­τά νου την ατο­νι­κή, δω­δε­κα­φω­νι­κή μου­σι­κή του Σέν­μπεργκ, που όπως οι πί­να­κες του Κα­ντίν­σκι, δια­γρά­φε­ται χω­ρίς στα­θε­ρό ση­μείο ανα­φο­ράς και χω­ρίς αντι­κεί­με­νο.

Πε­ρισ­σό­τε­ρο όμως από τον Κα­ντίν­σκι, η ει­κα­στι­κή προ­τί­μη­ση της Βα­κα­λό, που διεισ­δύ­ει και στο ποι­η­τι­κό της έρ­γο, στρέ­φε­ται στην πιο ει­δι­κή τά­ση της αφαί­ρε­σης που εκ­φρά­ζε­ται από τον νε­ο­πλα­στι­κι­σμό και τις γε­ω­με­τρι­κές συν­θέ­σεις του De Stijl του Πιτ Μο­ντριάν. Ο ολ­λαν­δός ζω­γρά­φος που επί­σης θα κα­τα­φύ­γει στη μου­σι­κή της τζαζ για να δη­μιουρ­γή­σει τον οπτι­κό ρυθ­μό (βλ. τον πί­να­κα Broadway Boogie-Woogie), ανα­ζη­τά τις πιο απλές καλ­λι­τε­χνι­κές μο­νά­δες, τα απλά γε­ω­με­τρι­κά σχή­μα­τα (τε­τρά­γω­να και ορ­θο­γώ­νια) ως στοι­χεία για μια νέα ει­κα­στι­κή γλώσ­σα πλή­ρους αφαί­ρε­σης, θε­ω­ρώ­ντας ότι «το ση­μα­ντι­κό κα­θή­κον όλης της τέ­χνης εί­ναι να κα­τα­στρέ­ψει τη στα­τι­κή ισορ­ρο­πία, εγκα­θι­δρύ­ο­ντας τη δυ­να­μι­κή».^[20] Το έρ­γο του εί­ναι ένα συ­νταί­ρια­σμα της ζω­γρα­φι­κής με πνευ­μα­τι­κούς και φι­λο­σο­φι­κούς στο­χα­σμούς και προ­ϋ­πο­θέ­τει τη φι­λο­σο­φία της γλώσ­σας του Βιτ­γκεν­στάιν, αλ­λά και τον μυ­στι­κι­σμό του θε­ο­σο­φι­σμού.^[21] Αν σκε­φτού­με ότι στην ποί­η­ση της Βα­κα­λό η λέ­ξη εί­ναι το χρώ­μα και ο συ­ντα­κτι­κά απο­διορ­γα­νω­μέ­νος στί­χος το σχή­μα και αν συ­νυ­πο­λο­γί­σου­με το εν­δια­φέ­ρον της ακό­μα και για την οπτι­κή διά­τα­ξη των ποι­η­μά­των (που όμως δεν απο­τυ­πώ­νε­ται στη συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση της «Νε­φέ­λης») θα δού­με ότι συ­να­ντιέ­ται με τον Μο­ντριάν, στην πλα­στι­κή βού­λη­ση, το από­λυ­το των ρυθ­μών και τη δυ­να­μι­κή των αι­σθή­σε­ων. Με τα λό­για της ίδιας: «Εκ­φρά­ζο­ντας τον εαυ­τό του ο ση­με­ρι­νός καλ­λι­τέ­χνης φτά­νει σε τό­σο μύ­χιες πτυ­χές της ψυ­χι­κής και της πνευ­μα­τι­κής του ζω­ής, σε τό­σο βα­θειά στρώ­μα­τα και ρι­ζι­κές στιγ­μές του σχη­μα­τι­σμού τους, ώστε να παύ­ει πια να εί­ναι μια πε­ρί­πτω­ση και να έχει ένα πρό­σω­πο που τον εξει­δι­κεύ­ει ορι­στι­κά […]».^[22]

Έτσι η ποί­η­σή της ανα­τρέ­χει στον πρι­μι­τι­βι­τι­σμό των λέ­ξε­ων, ανα­πο­δο­γυ­ρί­ζο­ντας και ανα­βα­πτί­ζο­ντας τον κό­σμο από την αρ­χή.^[23] Τό­τε εί­ναι που επι­στρα­τεύ­ε­ται η νη­πια­κή γλώσ­σα και η παι­δι­κό­τη­τα («Παι­δι­κή γλώσ­σα που έχο­με όλοι αυ­τήν σου μι­λώ»), και η συ­να­φής εξάρ­θρω­ση της σύ­ντα­ξης, η απο­γύ­μνω­ση και η δια­σά­λευ­ση του λό­γου. Το ρή­μα και το ου­σια­στι­κό δε­σπό­ζουν στον στί­χο, το επί­θε­το κα­ταρ­γεί­ται. Ο στό­χος εί­ναι ο σχη­μα­τι­σμός μιας θρόμ­βω­σης στον συ­νε­κτι­κό χώ­ρο της γραμ­μα­τι­κο­συ­ντα­κτι­κής διά­τα­ξης των λέ­ξε­ων και των φρά­σε­ων. Η Βα­κα­λό στρέ­φε­ται προς τα πί­σω, στους μύ­θους και στα πα­ρα­μύ­θια, όταν «πριν βρού­νε τις λέ­ξεις οι άν­θρω­ποι, υπήρ­χαν οι στε­ναγ­μοί» («Το τρα­γού­δι της ανα­πνο­ής», Του κό­σμου) και σε μια αρ­χαϊ­κό­τη­τα «Πριν από τον λυ­ρι­σμό» (όπως ονο­μά­ζει την πρώ­τη συ­γκε­ντρω­τι­κή της έκ­δο­ση και όχι «με­τά τον λυ­ρι­σμό» όπως λαν­θα­σμέ­να της υπο­δει­κνύ­ει ο Κα­ρα­ντώ­νης),^[24] όταν οι λέ­ξεις δεν ήταν στην υπη­ρε­σία κα­μί­ας αι­σθη­τι­κής έκ­φρα­σης.

Γ’

Η ποί­η­ση της Βα­κα­λό εί­ναι αναμ­φί­βο­λα για τον ανα­γνώ­στη δύ­σκο­λη, ερ­μη­τι­κή και γρι­φώ­δης. Όλο το πλού­σιο δια­καλ­λι­τε­χνι­κό υπό­βα­θρο που τη χα­ρα­κτη­ρί­ζει την κα­θι­στά ακό­μη πιο πε­ρί­πλο­κη και νοη­μα­τι­κά σύν­θε­τη. Την πε­ρι­φρό­νη­σή της άλ­λω­στε προς το ξε­κά­θα­ρο και αντι­κει­με­νι­κό νό­η­μα την πε­ρι­γρά­φει η ίδια δη­λώ­νο­ντας ότι «δεν με εν­δια­φέ­ρει το νό­η­μα που αφού τέ­λειω­σε μπή­κε σε ένα σχή­μα».^[25]

Εί­ναι βέ­βαια γνω­στό ότι οι με­τα­πο­λε­μι­κοί ποι­η­τές «πεί­ρα­ξαν» τον θερ­μο­στά­τη, με­ταγ­γί­ζο­ντας «ψυ­χρά ρεύ­μα­τα» στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση, πε­ρισ­σό­τε­ρο από κά­θε άλ­λη γε­νιά (Μ. Ανα­γνω­στά­κης, Ν. Φω­κάς, Ν. Κα­ρού­ζος, Ε. Βα­κα­λό, Τ. Σι­νό­που­λος, Ε. Κα­κνα­βά­τος κ.ά.). Ει­δι­κά η Α’ με­τα­πο­λε­μι­κή γε­νιά μπο­ρεί αβί­α­στα να χα­ρα­κτη­ρι­στεί ως η λι­γό­τε­ρο λυ­ρι­κή στην ιστο­ρία της νε­ο­ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης, αν και δεν μπο­ρεί να αμ­φι­σβη­τη­θεί η ύπαρ­ξη ενός ισχυ­ρού λυ­ρι­κού υπο­στρώ­μα­τος σε πε­ρι­πτώ­σεις όπως οι Λει­βα­δί­της, Πα­πα­δί­τσας, Βαρ­βι­τσιώ­της, Δη­μά­κης, Δι­κταί­ος κ.ά. Σε αυ­τή την τά­ση ει­σα­γω­γής ψυ­χρού ρεύ­μα­τος, η ποί­η­ση της Βα­κα­λό κα­τέ­χει ξε­χω­ρι­στή θέ­ση με τον απο­λύ­τως προ­γραμ­μα­τι­κό αντι­λυ­ρι­σμό της. Όπως επι­ση­μαί­νει ο Αρ­γυ­ρί­ου, «η δή­θεν ψυ­χρό­τη­τα ήταν ένας στι­βα­ρός τρό­πος απο­φυ­γής των συ­ναι­σθη­μα­τι­κών δια­χύ­σε­ων».^[26] Στο πρώ­το κιό­λας ποί­η­μα του Δά­σους θα προ­βεί στην ομο­λο­γία:

Τώ­ρα θα βγά­λω την καρ­διά μου

Πα­ρά τη φαι­νο­με­νι­κή της, ωστό­σο, ψυ­χρό­τη­τα η ποί­η­ση αυ­τή με­τα­δί­δει στον υπο­μο­νε­τι­κό ανα­γνώ­στη ένα εί­δος συ­γκί­νη­σης, αν δια­βά­σει τα ποι­ή­μα­τα με τον τρό­πο που εκεί­νη του υπο­δει­κνύ­ει, όπως δη­μιουρ­γού­νται στην εσω­τε­ρι­κή ροή τους:

Η πα­ρα­κο­λού­θη­ση σε πο­λύ αρ­γό χρό­νο
Όπως στα ποι­ή­μα­τα συ­μπλέ­κο­νται οι λέ­ξεις σι­γά-σι­γά
(«Πα­ρέν­θε­ση του σκύ­λου», Ημε­ρο­λό­γιο της ηλι­κί­ας)

Γι’ αυ­τό και νο­μί­ζω πως εί­ναι άδι­κη η κρι­τι­κή που της άσκη­σε ο Μα­νό­λης Λα­μπρί­δης, απα­ντώ­ντας στον έπαι­νο της Νό­ρας Ανα­γνω­στά­κη. Ο οξυ­δερ­κής κρι­τι­κός, που πρώ­τος ανα­γνώ­ρι­σε την αφαι­ρε­τι­κή αντι-ποί­η­ση της Βα­κα­λό (αν και την απο­τι­μά αρ­νη­τι­κά), χα­ρα­κτη­ρί­ζει τα ποι­ή­μα­τά της ως «κα­τε­ξο­χήν προ­ϊ­ό­ντα της αφη­ρη­μέ­νης σκέ­ψης, του κα­θα­ρού λο­γι­σμού, του φι­λο­σο­φι­κού στο­χα­σμού»^[27] και ως μια «εν­νοιο­κρα­τι­κή κα­τα­σκευή» με ρο­πή προς τη γε­νί­κευ­ση. Εκτι­μώ πως στη στά­ση του Λα­μπρί­δη αντα­να­κλά­ται η γε­νι­κό­τε­ρη αρι­στε­ρή/μαρ­ξι­στι­κή άρ­νη­ση, εκεί­νη την πε­ρί­ο­δο, απέ­να­ντι στην αφη­ρη­μέ­νη τέ­χνη, στοι­χείο που κα­τά τη γνώ­μη μου επι­βε­βαιώ­νει ακό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο την εμπλο­κή των ει­κα­στι­κών και θε­ω­ρη­τι­κών ανα­ζη­τή­σε­ων της Βα­κα­λό στο ποι­η­τι­κό της έρ­γο. Αρ­κεί να δια­βά­σει κα­νείς αντι­στι­κτι­κά τα κεί­με­να για την αφη­ρη­μέ­νη τέ­χνη που δη­μο­σιεύ­ο­νται την ίδια πε­ρί­ο­δο στην Επι­θε­ώ­ρη­ση Τέ­χνης (κυ­ρί­ως τα τε­χνο­κρι­τι­κά και τις συ­νε­ντεύ­ξεις του Γ. Πε­τρή)^[28] με τα αντί­στοι­χα της Βα­κα­λό στον Ζυ­γό και τα Νέα για να κα­τα­νο­ή­σει τη δια­φο­ρά αλ­λά και το λου­κα­τσια­νό ιδε­ο­λο­γι­κό-αι­σθη­τι­κό υπό­στρω­μα της αρ­νη­τι­κής κρι­τι­κής του Λα­μπρί­δη.
Πράγ­μα­τι πά­ντως, η ποί­η­ση της Βα­κα­λό συ­νι­στά μια συ­ναρ­πα­στι­κή ανα­γνω­στι­κή πε­ρι­πέ­τεια, αξιώ­νο­ντας την ενερ­γό συμ­με­το­χή του ανα­γνώ­στη, ο οποί­ος μάλ­λον πρέ­πει να εγκα­τα­λεί­ψει τα κλα­σι­κά αντι­λη­πτι­κά σχή­μα­τα με τα οποία έχει συ­νη­θί­σει να δια­βά­ζει την ποί­η­ση. Όπως ακρι­βώς ο θε­α­τής στην αφη­ρη­μέ­νη ζω­γρα­φι­κή. Και σε αυ­τό το ση­μείο η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη έχει από­λυ­το δί­κιο όταν υπο­στη­ρί­ζει ότι η με­γά­λη δυ­σκο­λία της ποί­η­σής της Βα­κα­λό εί­ναι ότι «πρέ­πει να μπεις μέ­σα στο χώ­ρο της και στην κί­νη­σή της για να την πα­ρα­κο­λου­θή­σεις. Αδύ­να­το να την πλη­σιά­σεις απ’ έξω, για­τί δεν έχει κα­μία εξω­τε­ρι­κή γοη­τεία, τί­πο­τα που να προ­ε­ξέ­χει για ν’ αρ­πα­χτεί ο νους ή το συ­ναί­σθη­μα, τί­πο­τα το φα­ντα­χτε­ρό, ηχη­ρό ή εύ­γευ­στο που θα ικα­νο­ποιού­σε χορ­τα­στι­κά τις αι­σθή­σεις∙ τί­πο­τα το ετοι­μο­πα­ρά­δο­το για να το ει­σπρά­ξεις αμέ­σως, για­τί όλα δεί­χνο­νται μα­ζί με τον μό­χθο που κα­τα­βάλ­λε­ται για να απο­κτη­θούν. Θα πρέ­πει λοι­πόν να κά­νει κι ο ανα­γνώ­στης κά­ποιον κό­πο. Για­τί αυ­τή η ποί­η­ση εί­ναι ποί­η­ση μιας σκλη­ρής πνευ­μα­τι­κής αγω­γής που ψά­χνει να βρει το πρό­σω­πο του και­ρού μας κι όχι μό­νο το πρό­σω­πο του συγ­γρα­φέα της, και γι’ αυ­τό εί­ναι τό­σο βου­βά δρα­μα­τι­κή, για­τί μας δεί­χνει πό­σο αρ­γά κι επώ­δυ­να σχη­μα­τί­ζε­ται ένας τέ­τοιος άν­θρω­πος από την ίδια του την προ­σπά­θεια να υπάρ­ξει μέ­σα από τη ζωή του τό­που του και του κό­σμου όλου».^[29]

Δ’

Πώς μπο­ρού­με λοι­πόν να σκε­φτού­με την ποί­η­ση της Βα­κα­λό σή­με­ρα υπό το φως της σύγ­χρο­νης ποι­η­τι­κής και καλ­λι­τε­χνι­κής εμπει­ρί­ας; Αλ­λά και στη σκιά της κοι­νω­νι­κής εξέ­λι­ξης, των με­ταλ­λα­γών του κό­σμου, της αν­θρώ­πι­νης συν­θή­κης, της γλώσ­σας, της θε­ω­ρί­ας και του πο­λι­τι­σμού; Μπο­ρεί αυ­τή η δύ­σκο­λη ποί­η­ση με το δια­καλ­λι­τε­χνι­κό και δο­κι­μια­κό υπό­βα­θρο να κι­νη­το­ποι­ή­σει ανα­γνώ­στες και ποι­η­τές;

Αν κρί­νου­με από την ανα­κί­νη­ση του εν­δια­φέ­ρο­ντος για τη Βα­κα­λό που απο­τυ­πώ­νε­ται στο πα­ρόν αφιέ­ρω­μα του Χάρ­τη, αλ­λά και από την αντα­πό­κρι­ση της δρα­στή­ριας ομά­δας νε­ό­τε­ρων ποι­η­τών, με θε­ω­ρη­τι­κές και ει­κα­στι­κές ανα­ζη­τή­σεις, που συ­σπει­ρώ­νε­ται γύ­ρω από το περ. ΦΡΜΚ και τις συ­να­ντή­σεις της Ελ­λη­νο­α­με­ρι­κα­νι­κής Ένω­σης «με τα λό­για (γί­νε­ται)», τα μη­νύ­μα­τα εί­ναι αι­σιό­δο­ξα.^[30] Φαί­νε­ται πως σή­με­ρα εί­ναι μια κα­λή στιγ­μή για την ποί­η­ση της Βα­κα­λό. Το έρ­γο της πρέ­πει να δια­βα­στεί ως αυ­τό που πραγ­μα­τι­κά εί­ναι: μια συ­νο­λι­κή δια­καλ­λι­τε­χνι­κή πρό­τα­ση, ρι­ζο­σπα­στι­κή και τολ­μη­ρή, για τις δυ­να­τό­τη­τες και τα όρια της ποί­η­σης, της γλώσ­σας και της ει­κό­νας. Η ποί­η­σή της δια­τη­ρεί τη γοη­τεία της κα­θώς με­τα­φέ­ρει στην κου­ρα­σμέ­νη επο­χή μας την από­γνω­ση αλ­λά και την αι­σιο­δο­ξία της ου­το­πί­ας των καλ­λι­τε­χνι­κών πρω­το­πο­ριών. Αν τη δού­με μέ­σα στο σχή­μα των «πολ­λα­πλών μο­ντερ­νι­σμών» του 20^ου αιώ­να, νο­μί­ζω πως εί­ναι, με­τά τον Σε­φέ­ρη και τον Πα­πα­τσώ­νη, η επό­με­νη συ­μπα­γής μο­ντερ­νι­στι­κή πρό­τα­ση, που πα­ρα­πέ­μπει λι­γό­τε­ρο στον Έλιοτ και τον Πά­ουντ και πε­ρισ­σό­τε­ρο στους «φα­ντα­στι­κούς κή­πους με πραγ­μα­τι­κά βα­τρά­χια»^[31] της μάλ­λον άγνω­στης ακό­μη στα κα­θ’ ημάς αμε­ρι­κα­νί­δας Μά­ριον Μουρ (1887-1972), της μό­νης ποι­ή­τριας που με­τέ­φρα­σε η Βα­κα­λό^[32] και ακό­μη δεν την έχου­με συ­σχε­τί­σει με το έρ­γο της. Δείγ­μα κι αυ­τό των τε­ρά­στιων ερ­μη­νευ­τι­κών δυ­να­το­τή­των που ανοί­γει η ποί­η­σή της.

Το έρ­γο της Βα­κα­λό αφο­ρά λοι­πόν το μέλ­λον, κα­θώς άνοι­ξε έναν διά­λο­γο που πρέ­πει να συ­νε­χι­στεί:

Όπου θα το στα­μα­τή­σω
Άλ­λοι ας το προ­χω­ρή­σουν

(Οι πα­λά­βρες της κυ­ρά Ρο­δα­λί­νας)