Καθώς είναι δύσκολο οι άνθρωποι να ζουν μαζί, αναπτύσσουν μύθους που στηρίζουν τη συμβίωσή τους. Οι μύθοι αυτοί κοινής προέλευσης, που εμπλέκουν κοινωνικές, εθνικές και πολιτειακές συσπειρώσεις, πέρα από την ιδιότητα του πολίτη, υποκρύπτουν προπατορικά αμαρτήματα. Δεν πρόκειται για αναλήθειες, αφού παραπέμπουν σε διαπιστώσιμα φαινόμενα, αλλά για μη αποδεκτές σε πιο ορθολογικό πλαίσιο ερμηνειών αναγνώσεις. Επιχειρώντας να συνδέσουν αιτίες και αποτελέσματα, αποδίδουν στη δράση ενός θεού, παραδείγματος χάριν, τον κεραυνό που πέφτει στο δάσος. Όπως συμβαίνει με τον εκνευρισμό που προκαλεί η σχέση αστρολογίας και αστρονομίας, μερικές φορές πρόκειται για έκπτωση από το λ στο ν. Παρά τα στερεότυπα στοιχεία, οι μύθοι αυτοί διαφοροποιούνται από περιβάλλον σε περιβάλλον.
Εισβολή σε άδειο παράδεισο
Η κοινή προέλευση σε ευρωπαϊκές χώρες γενικά γίνεται αντιληπτή ως κοινή καταγωγή. Πρόκειται για αντίληψη που υπολείπεται της εμπειρίας του αποικισμού σε υπερπόντιους προορισμούς, όπως η Αμερική ή αργότερα η Αυστραλία. Το προπατορικό αμάρτημα που ενέχεται στην περίπτωση αυτή δεν έχει σχέση με έξοδο ή αποπομπή από κάποιον παράδεισο, αλλά με είσοδο ή βίαιη εισβολή σε έναν ενδεχόμενο παράδεισο, που ορίζεται ως κενός από ανθρώπους, οι οποίοι υπόκεινται σε απώθηση, δουλεία, προσηλυτισμό. «Πρέπει να είναι καλοί υπηρέτες …», σημείωνε στο ημερολόγιό του ο Κολόμβος στις 12 Οκτωβρίου 1492, την πρώτη ημέρα που συνάντησε αυτόχθονες στην αμερικανική ήπειρο. Αιώνες αργότερα, παίζοντας καουμπόηδες και Ινδιάνους σε μίμηση ταινιών γουέστερν, παιδιά στην Ευρώπη συνέχισαν να αναβιώνουν την κατάκτηση της Αμερικής.
Η αντίληψη για αχανείς άδειες εκτάσεις σε έναν Νέο Κόσμο, σε σύγκριση προς την πυκνότητα του παλαιού κόσμου, ενθάρρυνε μια ανθρωποφάγο διάθεση, την προσέλκυση δηλαδή κυμάτων από μετανάστες που θα συνεισέφεραν στην πύκνωση του πληθυσμού. Ηθελημένες μετακινήσεις ήταν ανεπαρκείς σε σχέση με εργατικά χέρια, ιδίως σε φυτείες σε νότιες πολιτείες. Το δουλεμπόριο ανθρώπων από την Αφρική συμπλήρωνε τους αριθμούς. Η δουλεία υπήρξε αιτία και αφορμή εμφυλίου πολέμου, που επανένωσε δια της βίας τις διαιρεμένες Πολιτείες της Αμερικής. Κατ’ εξοχήν απόγονοι δούλων, οι Αφρο-Αμερικανοί ξεπερνούν σήμερα ένα 12% του αμερικανικού πληθυσμού, ενώ οι απόγονοι αυτοχθόνων που επέζησαν μόλις ξεπερνούν ένα 1,5%. Τα ποσοστά αντιστοιχούν στην υποκατάσταση του προπατορικού αμαρτήματος της γενοκτονίας των αυτοχθόνων από το προπατορικό αμάρτημα της δουλείας και των συστημικών φυλετικών διακρίσεων.
Θαυμασμός & απέχθεια
Καθώς δεν είναι εύκολο να συνεκτιμηθούν όλα αυτά, συνδυάζοντας θαυμασμό και απέχθεια για την ισχύ της, οι κάτοικοι της Ευρώπης διακατέχονται από απορίες για την Αμερική, όνομα μιας ηπείρου, το οποίο οικειοποιήθηκε μία χώρα. Νοτίως όσων ηττήθηκαν ως συνεργάτες Βρετανών στον πόλεμο της αμερικανικής ανεξαρτησίας, δηλαδή των Καναδών, και βορείως όσων δεν ολοκλήρωσαν φιλοδοξίες απελευθέρωσης από κατακτητές της ιβηρικής χερσονήσου, εν πολλοίς λόγω της ανερχόμενης αμερικανικής αυτοκρατορίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες αναπτύχθηκαν ανατάσσοντας δημοκρατικoύς θεσμούς, που παραπέμπουν στην αρχαία Αθήνα ή την πρώτη περίοδο της Ρώμης, πριν τυπικά μετασχηματιστεί σε αυτοκρατορία.
Απορίες στην πρόσληψη των ΗΠΑ συνδέονται με το γεγονός της ανάδειξης μιας αυτοκρατορίας ως αποτέλεσμα αντι-αποικιοκρατικής δράσης, με την ταπείνωση της Μεγάλης Βρετανίας στην κρίση του Σουέζ το 1956 να επιβεβαιώνει καθολική επέκταση του δόγματος Μονρόε, που απέτρεπε ευρωπαϊκή ανάμιξη στη Λατινική Αμερική. Επιπλέον, η αμερικανική κοινοπολιτεία συνέχισε να εμφανίζεται ως η νεότερη δημοκρατία, αν και χρονολογικά αποτελεί αρχαιότερο (νεωτερικό) κράτος, αφού η αμερικανική προηγείται της γαλλικής επανάστασης. Παρόμοιες διολισθήσεις δεν είναι άγνωστες στην Ευρώπη, όπου η Ελλάδα ως κρατικό μόρφωμα, λόγου χάριν, χρονολογικά προηγείται μιας αργότερα ενοποιημένης Γερμανίας ή Ιταλίας, ενός γεγονότος με οδυνηρές συνέπειες σε δύο παγκόσμιους πολέμους με ιδιαίτερη ευθύνη των δύο αυτών κεντρικών δυνάμεων.
Θαυμασμός και απέχθεια εκφράζονται και από την ισχυρότερη αμερικανική πλευρά προς την Ευρώπη, όπως συνέβαινε με την καταγωγική εμπλοκή της Ρώμης με την Ελλάδα, όταν για πρώτη φορά κατέστη κλασική. Αναδιατάσσοντας καταλυτικά στη Μεσόγειο κληροδοσίες της αιγυπτιακής Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, ως χερσόνησος της Ασίας επεκτάθηκε η Ευρώπη, όπου δυτικότερα μεταφέρθηκε, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το επίκεντρο διεθνούς ισχύος, πριν οι Ευρωπαίοι διαπλεύσουν τον Ατλαντικό. Διασχίζοντας μια άγνωστη σε εκείνους ήπειρο έως την Άπω Δύση (Φαρ Ουέστ), έφτασαν στον ωκεανό που διαβρέχει ασιατικές ακτές, προς τις οποίες τώρα μετακινείται το κέντρο. Αυτό προκαλεί αντιδράσεις στις ΗΠΑ, που στην Ασία υπέστησαν εμβληματική στρατιωτική ήττα, όταν κατέρρευσε το εσωτερικό μέτωπο που στήριζε τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Συνήθως εσωτερικά χάνονται οι πόλεμοι, ενώ σπανιότερα στο πεδίο της μάχης. Παράλληλα προς το τραύμα του Βιετνάμ, επίσης όμως είχε αρχίσει επί προεδρίας Νίξον το πινγκ πονγκ με την Κίνα, που συνέβαλε στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Απορίες Ευρωπαίων για την Αμερική εντείνονται σήμερα, εν μέσω κορύφωσης αντιρατσιστικών διαδηλώσεων, μετά τον θάνατο του Τζορτζ Φλόιντ. Με χειροπέδες μπρούμυτα στην άσφαλτο, για σχεδόν εννέα λεπτά τον πίεζε με το γόνατο στον λαιμό αστυνομικός. Το επώνυμό του είναι Chauvin, που συμπίπτει με εκείνο θρυλικού στρατιώτη του Ναπολέοντα, από το οποίο προέρχεται η λέξη σοβινισμός. Είχαν προηγηθεί και συνεχίζονται ανθρωποκτονίες Αφρο-Αμερικανών από αστυνομικούς, αλλά ως πρωτοφανή καταγράφονται το βάθος και η ταχύτητα μεταστροφής της κοινής γνώμης μετά τον θάνατο του Φλόιντ, με μεγάλο αριθμό λευκών να συμμετέχουν σε εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Με βιντεοσκοπήσεις και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι διαδηλώσεις επεκτάθηκαν σε περισσότερες από 750 πόλεις στις ΗΠΑ, αλλά και σε άλλες χώρες. Ιδιαίτερη δημοσιότητα απέσπασε ο «πόλεμος των αγαλμάτων», με κιγκλιδώματα να προστατεύουν στο Λονδίνο αγάλματα του Τσώρτσιλ και του Γκάντι, που έχει κατηγορηθεί για ρατσιστική στάση όταν ζούσε στη Νότιο Αφρική, όπως αντιστρόφως και του Νέλσον Μαντέλα, το άγαλμα του οποίου αποτελεί στόχο αντι-διαδηλωτών.
Μετασχηματισμοί & μεταλλάξεις
Ενόψει προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ στις αρχές Νοεμβρίου, δημοσκοπήσεις ανησυχούν τον ένοικο του Λευκού Οίκου. Ο χειρισμός της πανδημίας του κορωνοϊού και οι οικονομικές της επιπτώσεις έχουν αφαιρέσει προεκλογικό πλεονέκτημα που θεωρούσε ότι έχει. Το βάρος της εκστρατείας φαίνεται να μετατοπίζεται στην ανάδειξη στοιχείων πολιτιστικών συγκρούσεων (culture wars), σε πεδίο όπου διεκδικεί συμπαγή μάζα ψηφοφόρων, με κοινωνικές και θρησκευτικές απόψεις που έρχονται σε αντίθεση με την προβολή δικαιωμάτων εναλλακτικής ταυτότητας. Συγκροτημένες μειοψηφίες παίζουν καθοριστικό ρόλο σε ένα σύστημα εκλογής προέδρου που εξαρτάται από ανά πολιτεία συγκέντρωση αριθμού εκλεκτόρων, ανεξαρτήτως ποσοστού στο σύνολο των ψηφοφόρων στη χώρα. Εξασφαλίζοντας πλειοψηφία εκλεκτόρων σε αμφίρροπες μεσοδυτικές πολιτείες και στη Φλόριντα, πρόεδρος μπορεί να εκλεγεί χωρίς ούτε μία ψήφο στη Νέα Υόρκη ή την Καλιφόρνια. Οι πολιτείες αυτές θα προτιμούσε να βουλιάξουν στον ωκεανό ο χρυσυδάτινος Ρεπουμπλικανός υποψήφιος Γκολντγουότερ, που έχασε τις εκλογές το 1964, με αντίπαλο τον διάδοχο του Κένεντι, μετά τη δολοφονία του πρώτου Καθολικού προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η υιοθέτηση επί προεδρίας Τζόνσον εκλογικών, οικονομικών και άλλων μέτρων, που επεκτάθηκαν σε αντισταθμιστικά προγράμματα υπέρ των μειονοτήτων, επέδειξε ανταπόκριση στο μαζικό κίνημα κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων (civil rights). Αντίβαρο σε μια επικέντρωση σε φυλετικές διακρίσεις μπορεί να θεωρηθεί η ανάδειξη λευκών εθνοτικών ομάδων την ίδια περίοδο, μετά από μακρόχρονη καταπίεση των ιδιαιτεροτήτων τους. Στις συνθήκες αυτές σημειώθηκε άνθιση εβραϊκών, ιρλανδικών, ελληνικών και άλλων σπουδών, με ανατολικο-ευρωπαϊκές σπουδές να έχουν προηγηθεί λόγω του ψυχρού πολέμου. Πρόκειται για μετάσταση που δεν αξιολογείται, αν δεν επισημανθεί ότι Εβραίοι, Ιρλανδοί (από αποικιοκρατούμενη χώρα έως το 1922) και μετανάστες από την ανατολική Ευρώπη ή από τη Μεσόγειο, όπως οι Ιταλοί και οι Έλληνες, προηγουμένως δεν εθεωρούντο «λευκοί» όπως οι Άγγλοι και οι Γερμανοί. («Απογερμανισμός» μεσοδυτικών κυρίως πολιτειών, με απαγόρευση χρήσης της γερμανικής γλώσσας, επιβλήθηκε κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, προοιωνίζοντας τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Ιαπωνο-Αμερικανών στις ΗΠΑ μετά το Περλ Χάρμπορ.)
Ίσως χρειάζεται να προσθέσω πόση έκπληξη προκαλούσε σε Ελληνοαμερικανούς φοιτητές μου σε αμερικανικά πανεπιστήμια η επισήμανση πως καταστατική επιδίωξη μιας αδελφότητας αφιερωμένης στην αφομοίωση των Ελλήνων μεταναστών, όπως η ΑΧΕΠΑ, που ιδρύθηκε το 1922 στην Ατλάντα της πολιτείας Τζόρτζια, ήταν να καταπολεμήσει προκαταλήψεις εναντίον τους, προστατεύοντάς τους από επιθέσεις της Κου Κλουξ Κλαν. Ως προβολή μνήμης ανθελληνικών ρατσιστικών επιθέσεων μπορεί να εκληφθεί η φωτογραφία, σε εξώφυλλο του περιοδικού Life στις 26 Μαρτίου 1965, του Ιμβριώτη Αρχιεπισκόπου Ιακώβου ως μοναδικού λευκού ηγέτη εκκλησίας που συνόδεψε, στην πορεία στη Σέλμα στην Αλαμπάμα, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, που δολοφονήθηκε τρία χρόνια αργότερα. Η επιτυχία της ενσωμάτωσης «ενωμένων με παύλα» (hyphenated: Εβραιο-, Ελληνο-, Ιρλανδο- κ.ο.κ.) Αμερικανών σε μεγάλο βαθμό απάλειψε προηγούμενες εμπειρίες αποκλεισμού τους.
Με υπόκωφο σημείο αναφοράς το προπατορικό αμάρτημα των φυλετικών διακρίσεων, μετασχηματισμούς της αμερικανικής κοινωνίας παρακολουθούν ή προδικάζουν μεταλλάξεις σε ιδεολογικά και εννοιολογικά σχήματα, από ένα «χωνευτήρι» (melting pot) διαφορετικής προέλευσης μεταναστών έως εκφάνσεις «πολυπολιτισμού» (multiculturalism) και «πολιτικές ταυτότητας» (identity politics). Σταθερές συντεταγμένες παραμένουν η υποβάθμιση οικονομικών και ταξικών διαφορών και η ανάδειξη τυπολατρικής θρησκευτικότητας σε ένα πλαίσιο τυπικού διαχωρισμού κράτους και θρησκείας, που έχει καταστατικό χαρακτήρα για μια κοινοπολιτεία στην καθίδρυση της οποίας πρωταγωνίστησαν θρησκευτικές σέκτες, που είχαν υποστεί διώξεις στην Ευρώπη.
Τώρα τι;
Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ φαίνεται να προκάλεσε εξίσου, αν όχι μεγαλύτερη, έκπληξη στον ίδιο. Προχώρησε τιθασεύοντας το Ρεπουμπλικανικό κόμμα, εκκαθαρίζοντας συνεργάτες του και όσους δεν συμπορεύονταν στον κρατικό μηχανισμό και αναπτύσσοντας σχέσεις με ηγέτες που έκαναν το ίδιο στις δικές τους χώρες. Αντιστρέφοντας αντιπαλότητα με συστημικά ΜΜΕ, δημιούργησε έναν ηλεκτρονικό άμβωνα αδιαμεσολάβητων και ανεξέλεγκτων προεδρικών δηλώσεων, που εμπέδωσαν τη δυνατότητα να πλήττει αντιπάλους μια στο καρφί και μια στο πέταλο. Η επανεκλογή του όμως επίσης εξαρτάται από τη διαχείριση εξελίξεων μετά τον θάνατο του Τζορτζ Φλόιντ. Θα θυμούνται τον Νοέμβριο ότι δακρυγόνα εναντίον ειρηνικών διαδηλωτών άνοιξαν δρόμο για προεκλογική φωτογράφηση με τη Βίβλο έξω από εκκλησία στην Ουάσιγκτον, που είχε υποστεί ζημιές στις διαμαρτυρίες, ή ότι προβοκάτορα χαρακτήρισε 75χρονο ακτιβιστή του θρησκευτικού κινήματος «Καθολικών Εργατών», που αστυνομικός έστειλε στο νοσοκομείο με σοβαρές κρανιακές κακώσεις στο Μπάφαλο της Νέας Υόρκης;
Στα μέσα Ιουνίου συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια από τότε που ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του διακηρύσσοντας ότι θα χτίσει φράχτη, που θα απέτρεπε τη διέλευση από το Μεξικό «ναρκωτικών, εγκληματιών και βιαστών». Επόμενος και σταθερός στόχος του διαιρετικού του λόγου υπήρξε ο πρώην πρόεδρος Ομπάμα, η εκλογή του οποίου ως πρώτου Αφρο-Αμερικανού στο ανώτατο αξίωμα της χώρας παραμένει αδιανόητη για πολλούς σε μια Αμερική όπου στρατιωτικές εγκαταστάσεις φέρουν ονόματα ηγετών της πλευράς που έχασε τον εμφύλιο πόλεμο με διακύβευμα τη δουλεία. Ασφαλώς οι εμφύλιοι πόλεμοι ποτέ δεν τελειώνουν, όπως θυμίζει η επέτειος των διακοσίων ετών από τον αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας, που εμφύλιες συρράξεις θα είχαν ακυρώσει χωρίς την παρέμβαση εξωτερικών δυνάμεων. Ένα βασικό ερώτημα τώρα στις ΗΠΑ είναι αν ο πρόεδρος Τραμπ προεκλογικά θα συσπειρώσει όσους αρνούνται το προπατορικό αμάρτημα των φυλετικών διακρίσεων, χωρίς εναντίον του να κινητοποιήσει την πλειοψηφία όσων το αποδέχονται.
Από την εδώ πλευρά του Ατλαντικού, η Ευρώπη διαμεσολάβησε έξοδο από έναν περσικής μάλλον έμπνευσης παράδεισο. Σε συνθήκες όμως ενδελέχειας της κοινότοπης σκέψης, η Αμερική δεν παύει να αποτελεί ένα προμητορικό ίσως αμάρτημα της Ευρώπης.
Σχετικά κείμενα του συγγραφέα
Λογοτεχνία, μετάφραση, παγκοσμιοποίηση: https://www.hartismag.gr/hartis-7/dokimio/logotexnia-metafrash-pagkosmiopoihsh
Γιατί ο Καβάφης; (ποίηση, έρωτας, αυτοκρατορία): https://www.hartismag.gr/hartis-11/dokimio/giati-o-kabafhs
