Μάσκες & μασκοφόροι

Ασφαλώς χρήσιμες θα φανούν οι μάσκες σε άτομα που θα κυκλοφορούν μετά την υποχώρηση ή επιστροφή του ιού. Θα είναι χρήσιμες, παραδείγματος χάριν, για την ανάληψη χρημάτων από τράπεζες. Ήδη τη Μεγάλη Πέμπτη, φορώντας χειρουργική μάσκα κατά του κορωνοϊού και κρατώντας πιστόλι, άγνωστος που απομακρύνθηκε με άγνωστο μέσο απέσπασε άγνωστο χρηματικό ποσό από υποκατάστημα επί της Συγγρού στο Κουκάκι, σύμφωνα με κατατοπιστικό ρεπορτάζ.
Επίσης χρήσιμες είναι για τη διενέργεια εκλογών, όπως στη Νότιο Κορέα στα μέσα Απριλίου, όταν ο κεντροαριστερός κυβερνητικός συνασπισμός συγκέντρωσε το υψηλότερο ποσοστό μετά τη μετάβαση της χώρας στη δημοκρατία το 1987, κερδίζοντας 180 από συνολικά 300 έδρες. Πριν ψηφίσουν, γινόταν έλεγχος της θερμοκρασίας των ψηφοφόρων και απολύμανση χεριών, στα οποία μετά φορούσαν πλαστικά γάντια μίας χρήσης. Σε χωριστούς εκλογικούς θαλάμους ψήφισαν όσοι είχαν υψηλή θερμοκρασία ή δεν φορούσαν μάσκα.
Εκλογολόγοι ήδη υποψιάζονται μία νέα αντίληψη περί μυστικής ψηφοφορίας, που θα μπορούσε να γενικευτεί, με θερμομετρήσεις αντί για σφυγμομετρήσεις του εκλογικού σώματος και εξυγίανση εταιρειών δημοσκοπήσεων, ενώ χρήσιμες μπορεί να φανούν οι μάσκες και για ζευγάρια που λόγω αποκλεισμού έχουν παραγνωριστεί. 
Στην Ελλάδα, ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού χωρίς συμπτώματα άνοιας ίσως θυμούνται την επιτυχία της Μάσκας, ιδίως στις αρχές της. Πρώτος διευθυντής του περιοδικού ήταν ο Απόστολος Μαγγανάρης, στον οποίο αποδίδεται η μετονομασία της στήλης των «σταυρωτών λέξεων» σε «σταυρόλεξο», όταν εργαζόταν στην εφημερίδα Τα Νέα. Δεν έχουν καταγραφεί εναλλακτικές ονομασίες – όπως ημισεληνόλεξο; – για μη Χριστιανούς. 
Στις περισσότερες από δώδεκα ποιητικές συλλογές του πρωτοπόρου του περιοδικού τύπου Απόστολου Μαγγανάρη περιλαμβάνονται και «μασκοφορεμένες», δηλαδή δύο βιβλία με ποιήματα σε ύφος άλλων ποιητών και τίτλο «Ύφη και στυλ» (Α΄, 1979 και Β΄, 1980), «A la manière de …» 120 ποιητών και 89 ποιητών αντιστοίχως. 

Μίμηση & πρωτοτυπία
Γενικότερα, η μίμηση μπορεί να οδηγήσει στην πρωτοτυπία, ενώ ακαθοδήγητη η πρωτοτυπία οδηγείται σε αδιέξοδο. Επομένως, απαραίτητη ίσως αποδειχθεί κάποια εξωτερικής έμπνευσης επιλογή στο είδος της μάσκας και στο πώς θα φορεθεί, αν μάλιστα ουρές σε κομμωτήρια και κουρεία δεν επιτρέψουν να ψαλιδιστούν ουρές σε μαλλιά εγκαίρως.
Για να διευκολυνθεί η αναζήτηση έμπνευσης σε σχέση με τις επιλογές αυτές, τουλάχιστον από εκείνους που αποκάλυψη και απόκρυψη διασταυρώνουν σε χάρτες της λογοτεχνίας, επείγει να καταρτιστούν κατάλογοι μασκοφόρων ηρώων και ηρωίδων. Πρόβλημα πρόσβασης σε συμπληρωματικές πληροφορίες δεν θα υπάρξει σε καιρούς διαδικτυακής πανδημίας.
Έχοντας επιβιώσει σε πέτρινα χρόνια, όσοι πέρασαν από λίθινη εποχή σε εποχές μετάλλων ανακαλούν όχι μόνον τον «άνθρωπο με τη σιδερένια μάσκα» του Αλεξάνδρου Δουμά πατρός (που αντιμετωπίζει τον δίδυμο αδελφό του, Λεονάρντο ντι Κάπριο), αλλά και το «φάντασμα της όπερας» που ζει σε κατακόμβες, που θα απέφευγε ένα «ballo in maschera» του Βέρντι, ενώ «πολύ κακό για το τίποτε» συνιστά χορός μεταμφιεσμένων του Σαίξπηρ στον οποίο, αν ως Ρωμαίος και όχι ως συμπατριώτης του Κίρκεγκωρ συμμετείχε ο Άμλετ, πιθανότερο ήταν να αναρωτηθεί: «να παντρεύεται κανείς ή να μην παντρεύεται;».
Εφόσον ποτέ δεν πέφτουν οι μάσκες στη Βενετία ή αλλού, όταν ο τουρισμός δεν είναι πλέον ζήτημα ξένων, αλλά ξενιστών, είναι εύλογο να αμφισβητείται η ετυμολογία της μάσκας. Ποια ρίζα κρύβεται πίσω της; Κακολογώντας ή όχι τον Ησύχιο, υπάρχει περίπτωση να πρόκειται για αντιδάνειο; Μήπως υποκρύπτει γαλλικό, υστερολατινικό (όπου masca προσωπίδα, αλλά και μάγισσα, δαίμονας), ισπανικό και αραβικό «πρόσθετο (καλυμμένο με φούμο;) πρόσωπο»;
Πολύ πριν προβληθεί η Περσόνα του Μπέργκμαν, ετυμολογικά συσχετίζονταν person, persona και personare (δηλαδή «ακούγομαι δια μέσου», όπως μέσα από μάσκα ακούγεται ο ηθοποιός). Άλλοι λεξικογράφοι ωστόσο παρέπεμπαν στο ετρουσκικό phersu, ενώ υπενθύμιζαν και την Περσεφόνη. Persona ονομάζεται, από το 1917, «η προς τα έξω ή κοινωνική προσωπικότητα» στην ψυχολογία του Γιουνγκ. Ήδη το 1909 ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί από τον Έζρα Πάουντ με τη σημασία του λογοτεχνικού χαρακτήρα που εκπροσωπεί τη φωνή του συγγραφέα.

Μάσκαρα & καθρέφτης
Εν πάση περιπτώσει, πολλοί θεωρητικοί της αισθητικής – μασκαράδες ή όχι – θεωρούν το «στάδιο της μάσκαρα» πολύ πιο σημαντικό από το «στάδιο του καθρέφτη». Όσο αμέριμνα και αν καθρεφτίζεται στο νερό ο Νάρκισσος, κανόνα στο αρχαίο θέατρο αποτελούν τα προσωπεία, που καταγράφει το Ονομαστικόν, το μόνο έργο του Ιούλιου Πολυδεύκη που διασώθηκε, σε συνεπτυγμένη μορφή, και συνιστά λεξικογραφικό θησαυρό οδοντιατρικών γνώσεων.
Τη μάσκα του Αγαμέμνονα έψαχνε ένας με Σοφία παντρεμένος Γερμανός, ο Σλήμαν, ενώ χρυσές νεκρικές προσωπίδες αρχαιολογούνται στην Ασία και στην επικράτεια των Ίνκα. Η διασημότερη πάντως μάσκα θανάτου παραμένει αυτή του νεαρού Τουταγχαμών, ο τάφος του οποίου ανακαλύφθηκε στις 4 Νοεμβρίου 1922, ημέρα που έφταναν στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης οι πρώτοι πρόσφυγες από τη Σμύρνη.
Ανανεώνοντας τον ρόλο του Σκαραμούς, ο φίλος του Μολιέρου Νεαπολιτάνος ηθοποιός της commedia dell’ arte Tiberio Fiorillo αφαίρεσε την παραδοσιακή προσωπίδα, κάνοντας το ασβεστωμένο του πρόσωπο μάσκα από γκριμάτσες. Έχοντας μια φορά ηρεμήσει τον δύο ετών διάδοχο και μετέπειτα Λουδοβίκο ΙΔ΄, που έκλαιγε, του εδόθη εντολή να επισκέπτεται κάθε βράδυ τα ανάκτορα για να τον διασκεδάζει. Κάποιοι κριτικοί πίθηκο του Σκαραμούς αποκαλούσαν τον Μολιέρο, που σε γκραβούρα εμφανίζεται να μιμείται τις γκριμάτσες του με τη βοήθεια καθρέφτη.
Με μάσκες να αποτελούν εξάρτυση της στολής των Σαμουράι, στο ιαπωνικό Νο καταγράφονται πάνω από 120 διαφορετικές θεατρικές μάσκες. Στην Ιαπωνία καθιερώθηκε να φορούν χειρουργικές μάσκες στην πανδημία το 2009 της μεταλλαγμένης γρίπης των χοίρων (H1N1). Από σύνεργα ατομικής προστασίας οι μάσκες αυτές μεταμορφώθηκαν σε εμβλήματα ιαπωνικής συλλογικής ταυτότητας και κοινωνικής ευθύνης, σύμφωνα με τη Nanako Shirai. Οι Εξομολογήσεις μιας μάσκας είχαν εκδοθεί δύο δεκαετίες πριν ο Γιούκιο Μισίμα με τον εραστή του τελετουργικά αυτοκτονήσουν.

Ζωή & θάνατος
Κουκούλες και μάσκες από μαντίλια ή άλλα υλικά επίσης προτιμούν καταδότες που συνεργάζονται με κατακτητές, όπως και όσοι θα ήθελαν να μετριάσουν τις επιπτώσεις δακρυγόνων σε διαδηλώσεις ή συναισθηματικά επιθετικών σκηνών σε δακρύβρεκτες αναπαραστάσεις. Με καταγωγή από αρχαία δρώμενα, μάσκες δεν ξεμυτίζουν μόνο σε θεατρικές, χορευτικές, μεταφυσικές, συνωμοτικές και άλλες τελετουργίες, αλλά δηλώνουν παρών με τους εκάστοτε εικαστικούς τρόπους. «Πρωτόγονες» μάσκες αναβιώνουν στον κυβισμό. Και στη μουσική κάποιοι ήχοι μασκαρεύονται ή καμουφλάρονται ώστε να ακούγονται αλλιώς.
Μάσκες εμφανίζονται ή κρύβονται σε κάθε πτυχή της ζωής και του θανάτου. Η κοινωνιολογία δεν πάει πίσω. Στο Μεξικό μάσκες άρχισαν να χρησιμοποιούνται σε αγώνες κατς ή σκηνοθετημένης πάλης όταν από κωμικογραφίες (comics) στη χώρα εισέβαλαν μασκοφορεμένοι ήρωες. Βεβαίως δεν μπορεί να υποτιμηθεί η επιρροή που άσκησαν στην αμερικανική λογοτεχνία κουκούλες της Κου Κλουξ Κλαν. Είναι μάλλον πρόωρο να εκτιμηθεί κατά πόσον η μπούρκα, το νικάμπ και αμφίφυλα καλύμματα κεφαλής και σώματος μπορεί να καταστούν υποχρεωτικά σε Δυτικές κοινωνίες.
Προβάλλοντας μεταμφιέσεις και διπλές ή πολλαπλές προσωπικότητες, η λογοτεχνία όχι μόνον δεν υστερεί, αλλά θέλει να προηγείται στην ανάδειξη της μάσκας ως του σημαντικότερου ίσως χαρακτηριστικού του ανθρώπινου προσώπου. Η περίεργη υπόθεση του Δρ. Τζέκιλ και του κ. Χάιντ φωτίζει τη Σκιά που, με τον τρόπο του Γιουνγκ, ονειρευόταν ο Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον πριν ταφεί στη Σαμόα, όπου εγκαταστάθηκε. Σοφότεροι των κριτικών, οι αυτόχθονες, που τον ονόμασαν Τουγιτάλα (Παραμυθά), τον είχαν κάνει αρχηγό μιας φυλής.
Κατά την αναζήτηση κατάλληλης μάσκας δεν χρειάζεται να ενοχληθούν περιστασιακά μεταμφιεσμένοι, όπως ο Γκιλγκαμές ή ο Ηρακλής, ο Οδυσσέας ή ο Μπέογουλφ, για να μην περιοριστούμε στον Πάτροκλο, σε παρενδυσία με την πανοπλία του Αχιλλέα. Χάνουν τη δύναμή τους οι τελετουργικές μάσκες, όταν «Τα πάντα γίνονται κομμάτια», όπως με τον ήρωα του Τσινούα Ατσέμπε, το μυθιστόρημα του οποίου οφείλει τον τίτλο του σε στίχο από τη «Δευτέρα Παρουσία» του Γέιτς.
Μάσκες και μεταμφιέσεις δίνουν και παίρνουν στον Όσκαρ Ουάιλντ και τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, τον Μπραμ Στόουκερ και τον Χένρι Τζέιμς. Στην Πατρίσια Χάισμιθ ο ταλαντούχος κ. Ρίπλεϊ (Ripley) έχει επώνυμο που θυμίζει επανάληψη (replay). Έξοδο από «την κοινή κουρτίνα του προσώπου» επαγγέλλεται ποίημα (Out From Behind This Mask) του Γουόλτ Γουίτμαν το 1876, ενώ ακολουθεί το ποίημα «Φοράμε τη μάσκα» του Αφρο-Αμερικανού Paul Lawrence Dunbar. Έχει προηγηθεί το 1832 το διήγημα ή παραβολή, όπως την αποκαλούσε ο συγγραφέας, «Το μαύρο πέπλο του ιερέα» του Ναθανιήλ Χώθορν. |

Μέρα & νύχτα
Κεντρική θέση σε κάθε κατάλογο μασκοφόρων καταλαμβάνουν, με την ιδιαίτερη πειθώ που χαρακτηρίζει τη βία, ήρωες κωμικογραφιών. Ο Σούπερμαν βέβαια δεν φορά μάσκα. Πολλών όμως οι μορφές είναι κεκαλυμμένες σε ώρα δράσης. Επίκαιρος σε σχέση με την προέλευση των ιών παραμένει ο Batman (Νυχτεριδάνθρωπος), με τον νεαρό μασκοφορεμένο σύντροφό του Ρόμπιν. Δεν λείπουν Iron Man (Σιδερένιος Άνθρωπος), Spiderman (Αραχνάνθρωπος), Ant-Man (Μυρμηγκάνθρωπος). Ούτε Captain America και Cyclops (Κύκλωψ). Επίσης παρόντες Shadow (Σκιά) και Phantom (Φάντασμα). Ηρωίδες, όπως η Cat Woman (Γυναίκα Γάτα), η Black Widow (Μαύρη Χήρα) και η Wonder Woman (Γυναίκα Θαύμα), θυμίζουν πως η βαρώνη Orczy υπήρξε προπομπός παρομοίων ιστοριών στις αρχές του εικοστού αιώνα.
Άμεσος πρόγονος των ηρώων αυτών είναι ένας Ρομπέν των Δασών στην ισπανοκρατούμενη Καλιφόρνια. Ο Ζορό του Johnston McCulley εμφανίστηκε με την «Κατάρα του Καπιστράνο», σε πέντε συνέχειες από τον Αύγουστο του 1919. Το μυθιστόρημα εκδόθηκε αργότερα με τίτλο Το σημάδι του Ζορό. Η μεγάλη επιτυχία της ομώνυμης ταινίας με τον Ντάγκλας Φέρμπανκς το 1920 επέτρεψε στον συγγραφέα να συνεχίσει τα επόμενα σαράντα χρόνια με πάνω από εξήντα ιστορίες του Ζορό, που σημαίνει αλεπού στα ισπανικά. Μια ανθρωπόμορφη αλεπού, τον Ρέιναρντ, που ασκεί κριτική σε πολιτικούς και εκκλησιαστικούς άρχοντες και σατιρίζει έρωτες αυλικών, πρωταγωνιστώντας σε κύκλο μεσαιωνικών αλληγοριών σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, είχε χαρακτηρίσει παράδειγμα διαλεκτικού στοχαστή ο Νίτσε στο Λυκόφως των ειδώλων.
Γοργοπόδαρος Ιάκωβος (Spring-heeled Jack) ήταν το προσωνύμιο ενός «δράκου» και αντικείμενο υστερίας στην ομίχλη αστικών θρύλων στη βικτωριανή Αγγλία. Σε ιστορίες όμως, που τον είχαν πρωταγωνιστή αργότερα, μετεξελίχθηκε σε προστάτη κατατρεγμένων και πρόγονο ηρώων κωμικογραφιών του εικοστού αιώνα. Τους εχθρούς και την περιοχή του σημάδευε με το ξίφος του. Επίσης πριν από τον Ζορό εμφανίστηκε, το 1915, ο πρώην πειρατής και κατά κόσμον φιλήσυχος πάστορας σε αγγλικό παραθαλάσσιο χωριό του δέκατου όγδοου αιώνα, όπου μόνο με λαθρεμπόριο μπορούσαν να επιζήσουν, ο οποίος ως μασκοφορεμένο Σκιάχτρο με το σπαθί του προστάτευε το εκκλησίασμα από τους εφοριακούς του βασιλιά.
Πολλά τα άτομα που χρειάζεται να προφυλαχθούν, αλλά πολλές είναι και οι μάσκες. Αν ζούσε ο Κλίντ Ίστγουντ την εποχή των ιστοριών του Γοργοπόδαρου Ιάκωβου, ίσως υιοθετούσε μια ατάκα του: «Η μέρα είναι δική σου – άσε τη νύχτα σε μένα.»

Σχετικό κείμενο: Ιός & πανδημία της λογοτεχνίας