Γιαπωνέζικος κήπος: συνέντευξη με την Δήμητρα Χαραλάμπους

Ο γιαπωνέζικος κήπος είναι ίσως ένα από τα πιο δομημένα είδη κήπων. Πρέπει απαραιτήτως να περιέχει επτά στοιχεία: νερό, πέτρες και άμμο, γέφυρες, πέτρινα φανάρια και γούρνες, φράκτες και πύλες, άνθη και δέντρα, και ψάρια. Οι παρούσες συνεντεύξεις θα αποτελούνται πάντα από επτά ερωτήσεις. Κάποιες από αυτές θα επαναλαμβάνονται και κάποιες θα είναι νέες, ώστε να ανταποκρίνονται στο έργο που έχουμε μπροστά μας. Σαν τον γιαπωνέζικο κήπο, οι συνεντεύξεις θα διατηρούν τη δομή τους, προσπαθώντας ταυτόχρονα να αποδώσουν, ακριβώς σαν αυτόν, τη ζωντάνια μιας μακρινής γης, που σε αυτήν την περίπτωση είναι, βέβαια, η διαδικασία της συγγραφής.

• Πώς έρχεται η ιδέα μιας ιστορίας; Είναι η διαδικασία πιο διανοητική ή συναισθηματική; Περιγράψτε μας τι γίνεται μέσα σας μέχρι τη στιγμή που θα καθίσετε να γράψετε. Στη συνέχεια; Πώς ολοκληρώνετε ένα βιβλίο; Πώς ξέρετε ότι έχει ολοκληρωθεί;

Τις πιο πολλές φορές ο σπόρος της ιστορίας φυτεύεται στο μυαλό μου σε ανυποψίαστο χρόνο από κάτι που με συγκίνησε βαθιά και απόλυτα. Ως εκ τούτου η διαδικασία έχει πάντοτε συναισθηματική αφετηρία και παρακινείται από την έντονη ανάγκη μου να αποφορτιστώ και να μοιραστώ την κεντρική ιδέα της ιστορίας μου με τους υποψήφιους αναγνώστες. Η ιδέα θα γίνει ιστορία μονάχα όταν νιώσω πως έχει ωριμάσει αρκετά, ώστε να πειθαρχήσει στους κανόνες της συγγραφής και να ακολουθήσει τις πλασματικές νόρμες που απαιτεί κάθε είδος. Όταν καθίσω μπροστά στον υπολογιστή, το συναίσθημα έχει ήδη καταλαγιάσει και η διανοητική διαδικασία κυριαρχεί, δίνοντας περιεχόμενο, δομή και ρυθμό στην ιστορία. Το βιβλίο ολοκληρώνεται όταν το συναίσθημα συμφιλιωθεί απόλυτα με τις λέξεις. Θα χρειαστεί να διαβάσω το βιβλίο ξανά και ξανά για να βεβαιωθώ πως η τελευταία τελεία δεν έχει αφήσει κανενός είδους εκκρεμότητες.

• Άνθρωποι ή ζώα; Πώς επιλέγετε ή πώς σας επισκέπτονται οι πρωταγωνιστές σας;

Η συντριπτική πλειοψηφία των ηρώων μου είναι άνθρωποι, ως επί το πλείστον παιδιά. Μονάχα στο τελευταίο μου βιβλίο θέλησα να παραδώσω την οπτική γωνία και την αφηγηματική φωνή σε μια ποντικίνα, στην προσπάθειά μου να γράψω μια αλληγορία που να απλοποιεί τη σύνθετη έννοια της ελευθερίας και του δικαιώματος στο όνειρο. Οι πρωταγωνιστές είναι το σπουδαιότερο εργαλείο που έχει στα χέρια του ένας συγγραφέας για να ζωντανέψει την ιστορία του κι ως εκ τούτου η διαδικασία για να τους συναντήσω είναι πάντοτε δημιουργικά βασανιστική. Ξεκινώ πάντα με τους κεντρικούς ήρωες οι οποίοι είναι και οι πιο απαιτητικοί και συμπληρώνω έπειτα με προσοχή δευτεραγωνιστές και … περαστικούς. Όσο πιο πολύ αγαπήσω έναν ήρωα τόσο πιο αληθινός γίνεται. Έχω ανάγκη να συναντώ τους πρωταγωνιστές μέσα στην ιστορία μου, να τους απευθύνομαι με αμεσότητα, να τους αφουγκράζομαι, να τους συμπονώ, να τους εξιλεώνω, να τους αποκαθιστώ. Στο τέλος κάθε βιβλίου θέλω να νιώθω πως ο πλασματικός ήρωάς μου έχει παραδόξως ακουμπήσει τη σφαίρα του αληθινού.  

• Μικρή ή μεγάλη φόρμα; Ποιες οι διαφορές και ποιες οι προκλήσεις του κάθε είδους; Πώς σχεδιάζετε ένα μυθιστόρημα; Έχετε κάποιο διάγραμμα ή προχωρείτε πιο διαισθητικά;

Έχω ανάγκη ως συγγραφέας να πειραματίζομαι και να δοκιμάζω διαφορετικά πεδία γραφής. Ξεκίνησα με μεγάλη φόρμα και αυτό είναι ένα είδος που αγαπώ πολύ. Αισθάνομαι πως το μυθιστόρημα δοκιμάζει και εξελίσσει απίστευτα τις συγγραφικές μου δυνατότητες, υποχρεώνοντάς με να οργανώσω και να συστηματοποιήσω τον τρόπο γραφής μου. Έχω πάντοτε ένα αρχικό διάγραμμα που καθορίζει την πορεία, την εξέλιξη και την κορύφωση της ιστορίας, αλλά πολύ συχνά δίνω χώρο σε απρόβλεπτες εξελίξεις που προκύπτουν στη διάρκεια της συγγραφής. Αυτές οι εκπλήξεις τρυπώνουν στο μυαλό μου σαν ζιζάνια και καμιά φορά ανατρέπουν σε μεγάλο βαθμό ακόμα και την αρχική ιδέα. Αυτό είναι, θεωρώ, ο ορισμός της δημιουργικότητας.
Οι μικρότερες φόρμες προκύπτουν ακαριαία και είναι λιγότερο ανεκτικές σε ουσιαστικές αλλαγές. Στα παραμύθια και στις μικρές ιστορίες κάθε λέξη, κάθε σημείο στίξης, κάθε αναπνοή του κειμένου είναι καθοριστική και ανυπολόγιστη. Το κείμενο διαβάζεται ξανά και ξανά μέχρι να ακουμπήσει την αισθητική αρτιότητα.

Η μεγάλη φόρμα είναι ένα ποτάμι που αναζητά να γίνει ορμητικό και να παρασύρει τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι ανατροπών. Η μικρή φόρμα είναι πιο κοντά στην ποίηση, στην αναζήτηση της αλήθειας και της στιγμής.  

• Ως εκπαιδευτικός η ίδια πώς βλέπετε τις αναγνωστικές συνήθειες των παιδιών; Αλλάζουν με τον καιρό; Έχουν διαφοροποιηθεί τα τελευταία χρόνια; Είναι διαφορετικές από τις αντιλήψεις που έχουν οι μεγάλοι συνήθως για αυτές; Αυτό σας επηρεάζει στη συγγραφή;

Οι αναγνωστικές συνήθειες των παιδιών αλλάζουν με τον καιρό κι αυτό είναι αναμενόμενο και κατανοητό. Η πολλαπλή έκθεση των νεότερων γενιών στα ψηφιακά μέσα έχει άμεση επίδραση στον τρόπο ζωής τους, στην αντιληπτικότητα, τις προτιμήσεις και την ανάπτυξή τους, νοητική και συναισθηματική. Ως εκπαιδευτικός δε συμμερίζομαι τις απαισιόδοξες προβλέψεις των μεγάλων που θεωρούν ότι οι οθόνες θα καταργήσουν διαπαντός τα βιβλία και δη τα λογοτεχνικά. Όταν τα παιδιά συναντηθούν με ένα αξιόλογο βιβλίο, όταν το βιβλίο καταλήξει στα χέρια τους με τις σωστές συστάσεις θα το εκτιμήσουν και θα το απολαύσουν. Τα παιδιά είναι δεκτικά σε αναγνωστικές προτάσεις αρκεί αυτές να προτείνουν το βιβλίο ως περιεχόμενο δίχως να απαιτούν την ταύτιση του με ανούσιες σχολικές εργασίες.
Όταν γράφω, προσπαθώ να απευθύνομαι σε έναν σύγχρονο αναγνώστη. Έναν αναγνώστη που έχει ανάγκη να διαβάσει μια συναρπαστική ιστορία η οποία θα τον εκπλήξει, θα τον δοκιμάσει και θα τον απογειώσει. Τα παιδιά γίνονται ολοένα πιο απαιτητικά και αυτό πρέπει να διατηρεί έναν συγγραφέα σε διαρκή εγρήγορση.

• Έχετε ασχοληθεί με την περιπέτεια στο βιβλίο ‘Ο κλεμμένος θησαυρός’, και μάλιστα τη φανταστική περιπέτεια στο βιβλίο ‘ΠΕΝ-7’, με σύγχρονο παραμύθι με το βιβλίο ‘Τα φανταστικά ταξίδια της Αιμιλίας’, με πιο λαϊκότροπο παραμύθι στο βιβλίο ‘Οι περιπέτειες ενός μουσικού’ και με το εικονοβιβλίο ‘Το κρυφτό’. Πώς η αρχική ιδέα επηρεάζει την επιλογή του είδους στο οποίο θα γράψετε;

Η αρχική ιδέα είναι καταλυτική για το είδος στο οποίο θα καταλήξω. Στα πρώτα δύο βιβλία μου η περιπέτεια – ρεαλιστική και φανταστική – απαιτούσε πολυσέλιδη εξέλιξη, περισσότερους ήρωες και μυθιστορηματική αφήγηση των γεγονότων. Ο Μουσικός από την άλλη δε θα μπορούσε να στηθεί σε σκηνικό άλλο από αυτό ενός λαϊκότροπου παραμυθιού. Η αυστηρή δομή, η ιδιάζουσα γλώσσα και η στενή έκταση εξυπηρετούσαν με τον καλύτερο τρόπο την εξέλιξη της ιδέας. Το Κρυφτό είχε να αφηγηθεί μια ολόκληρη ιστορία στο περιορισμένο πλαίσιο των 1200 λέξεων. Οπόταν η ενδυνάμωση των λέξεων και των συναισθημάτων από εικόνες που να συνομιλούν ουσιαστικά και περιεκτικά με το κείμενο, θεωρήθηκε απόλυτα θεμιτή. Η Αιμιλία ακολούθησε τις νόρμες ενός σύγχρονου παραμυθιού γιατί απευθύνεται στο παρόν, κρατώντας την παραμυθιακή διάθεση που θα συνδέσει άμεσα την ιστορία με τους αναγνώστες. Γενικά θα έλεγα πως η ποικιλία των ειδών γραφής με συναρπάζει και με προκαλεί να την ακολουθήσω…

• Όλες οι ιδέες σας γίνονται βιβλία; Υπάρχουν κάποιες που ακόμη περιμένουν; Υπάρχουν θέματα που αγαπάτε και θέματα που δεν σας ελκύουν; Οι δικές σας αναγνωστικές συνήθειες πώς επηρεάζουν αυτά που γράφετε;

Σίγουρα δε γίνονται όλες οι ιδέες μου βιβλία. Ούτε καν καταθέτω στους εκδοτικούς οίκους όσα ολοκληρωμένα κείμενα έχω φυλαγμένα στον υπολογιστή μου. Κάποια από αυτά αποτελούν πειραματικές προσπάθειες τις οποίες ξαναδιαβάζοντάς τες μετά από πάροδο μηνών δε βρίσκω πια ελκυστικές. Κάποια άλλα γράφονται ως προπονητικές συγγραφικές ασκήσεις που δεν θέλουν μήτε οι ίδιες να κοινοποιηθούν. Θεωρώ πως ένας συγγραφέας πρέπει να είναι πρωτίστως ο ίδιος πολύ βέβαιος και ικανοποιημένος από το κείμενό του, προτού το εκθέσει στην αξιολογική κρίση οποιασδήποτε εκδοτικής ή άλλης επιτροπής.
Οι ιδέες που περιμένουν είναι πολλές. Σημειωμένες σε φύλλα χαρτιού, σε ευκαιριακά ημερολόγια, στη λίστα με τα ψώνια, στο κινητό μου τηλέφωνο, στο κεφάλι μου που δε σταματά να θεωρεί το καθετί αφορμή για ένα καινούριο κείμενο.
Έχω αδυναμία σε θέματα που αφορούν τις ανθρώπινες σχέσεις: τη φιλία, τη διαφορετικότητα, τη ζήλια, την εκδίκηση, την ανασφάλεια, την απώλεια, την απουσία, την προσφορά, τη συντροφικότητα, την αλληλεγγύη, την αγάπη. Παράλληλα έλκομαι συχνά από τη διάθεση να υφάνω μια ιστορία που να τυλίγεται από πέπλο μυστηρίου, να έχει αστυνομική πλοκή και ντετεκτιβιστική διάθεση. Υπάρχουν και θέματα που δεν τα προτιμώ γιατί τα νιώθω ξένα και ανοίκεια, οπόταν μου είναι δύσκολο να τα ακουμπήσω και να τα εξελίξω.
Οι αναγνωστικές μου συνήθειες επηρεάζουν σίγουρα τον τρόπο γραφής μου, όπως άλλωστε και καθετί που απευθύνεται στον πολιτισμό που με περιβάλλει ως πρόσωπο. Μια ταινία, ένα έργο τέχνης, ένα ποίημα, μια θεατρική ερμηνεία, ένα ταξίδι, ένα άγγιγμα, μια κουβέντα με αλλιώτικο περιεχόμενο, ένα βλέμμα, ένα χαμόγελο μπορούν να επιδράσουν στη συγγραφική μου ιδιότητα. Σίγουρα, όμως, διαχωρίζω μέσα μου τον ρόλο του αναγνώστη από αυτόν τον συγγραφέα. Η απόλαυση της ανάγνωσης είναι μοναδική και η επικοινωνία μου με τα βιβλία που αγαπώ ιερή. Σε καμία περίπτωση δε διαβάζω κάτι για να το κρίνω, να το μιμηθώ, να το αποφύγω ή αν το ξεπεράσω συγγραφικά.

• Πού γράφετε, πώς και πότε;

Τώρα πια γράφω πάντα στον υπολογιστή, στον χώρο του γραφείου μου όπου βρίσκονται σκορπισμένα χαρτιά, αδιόρθωτα γραπτά των μαθητών μου, παιχνίδια των παιδιών μου και δεκάδες διαλεχτά βιβλία που είχα την τύχη να διαβάσω όλα αυτά τα χρόνια. Γράφω πάντα σε συνθήκες απόλυτης ησυχίας και είμαι σίγουρα αποδοτικότερη όταν βρίσκομαι μόνη στο σπίτι. Τα καλοκαίρια είναι η εποχή που επιδίδομαι πιο ουσιαστικά στη συγγραφή, αφού οι απαιτήσεις της δουλειάς και της οικογένειας είναι πολύ λιγότερες και η σκέψη μου επιτέλους επαναστατεί και απελευθερώνεται!

Η Δήμητρα Χαραλάμπους γεννήθηκε στη Λευκωσία. Σπούδασε Επιστήμες της Αγωγής και απέκτησε μεταπτυχιακό στην Ψυχολογία και τη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Από τις εκδόσεις Πάργα κυκλοφορούν τα βιβλία της Ο κλεμμένος θησαυρός (2012), ΠΕΝ-7 σε μυστική αποστολή (2014) και Οι περιπέτειες ενός μουσικού (2016), σε εικονογράφηση Χαράς Κωνσταντακοπούλου. Το 2018 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή Δεμένη το βιβλίο της Το κρυφτό, σε εικονογράφηση Σάντρας Ελευθερίου, ενώ το 2019 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τελεία το βιβλίο με τίτλο Τα φανταστικά ταξίδια της Αιμιλίας, σε εικονογράφηση Αιμιλίας Κονταίου. Ανέκδοτα έργα της έχουν διακριθεί από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά και από τον Κυπριακό Σύνδεσμο Παιδικού Νεανικού Βιβλίου.