Η σκόνη του χρόνου

Η επι­στη­μο­νι­κή του ονο­μα­σία εί­ναι Capra aegagrus creticus. Στα κα­θ’ ημάς, κρη­τι­κός αί­γα­γρος ή κρη­τι­κό αγριο­κά­τσι­κο. Στην ιδιαί­τε­ρη πα­τρί­δα του, την Κρή­τη, απο­τε­λεί σύμ­βο­λο ελευ­θε­ρί­ας, το έχουν υμνή­σει οι λυ­ρά­ρη­δες και το απο­κα­λούν αγρί­μι. Ου­δέ­πο­τε, πά­ντως, κρι-κρι. Για την ακρί­βεια, ου­δέ­πο­τε μέ­χρι το 1950, όταν αυ­τή η πα­ρά­ξε­νη, δι­σύλ­λα­βη (και ξε­νό­φερ­τη) λέ­ξη αντι­κα­τέ­στη­σε την πα­ρα­δο­σια­κή ονο­μα­σία, πέ­ρα­σε στο γλωσ­σι­κό ιδί­ω­μα των Κρη­τι­κών και στην κα­θο­μι­λου­μέ­νη γε­νι­κό­τε­ρα.

Πώς και κά­τω από ποιες συν­θή­κες το γνω­στό αγριο­κά­τσι­κο των βου­νών της Κρή­της άλ­λα­ξε όνο­μα, αλ­λά και πα­τρί­δα τε­λι­κά; Η απά­ντη­ση έχει πο­λι­τι­κο-στρα­τιω­τι­κό πα­ρα­σκή­νιο, με την Αμε­ρι­κή να παί­ζει ενερ­γό ρό­λο τό­σο στη με­το­νο­μα­σία του αι­γά­γρου, όσο και στη με­τα­φο­ρά του στην Ουά­σιγ­κτον. Η ιστο­ρία που με­τέ­τρε­ψε, έκτο­τε, τα αγρί­μια σε κρι-κρι έχει τις ρί­ζες της δύο χρό­νια νω­ρί­τε­ρα. Τον Απρί­λιο του 1948 υπο­γρά­φη­κε από τον Αμε­ρι­κα­νό πρό­ε­δρο Χά­ρι Τρού­μαν το πρό­γραμ­μα οι­κο­νο­μι­κής ενί­σχυ­σης της κα­τε­στραμ­μέ­νης λό­γω πο­λέ­μου Ευ­ρώ­πης, γνω­στό και ως σχέ­διο Μάρ­σαλ. Τα χρή­μα­τα που ει­σέρ­ρευ­σαν στην Ελ­λά­δα ανα­κού­φι­σαν πολ­λούς σε συν­θή­κες ακραί­ας φτώ­χειας. Σε αυ­τό το ση­μείο μπαί­νει στην ιστο­ρία το αγριο­κά­τσι­κο και η επι­βο­λή της (πα­σί­γνω­στης πλέ­ον, αλ­λά και­νο­φα­νούς τό­τε) ονο­μα­σί­ας του.

Την πε­ρί­ο­δο εκεί­νη, τα αγριο­κά­τσι­κα εί­χαν σχε­δόν εξα­φα­νι­στεί από τις με­γά­λες ορο­σει­ρές της Κρή­της. Αι­τία ήταν η Μά­χη της Κρή­της, η κα­το­χή και ο εμ­φύ­λιος που ακο­λού­θη­σε, κα­θώς οι αντάρ­τες δεν εί­χαν άλ­λη πη­γή τρο­φής στα άγρια βου­νά. Τη χρο­νιά εκεί­νη, ο Μα­νώ­λης Πα­τε­ρά­κης, γνω­στός από τη συμ­με­το­χή του στην επι­χεί­ρη­ση απα­γω­γής του υπο­στρά­τη­γου Κράι­πε, βρή­κε ψη­λά στις Μα­δά­ρες των Χα­νί­ων ένα νε­ο­γέν­νη­το αγριό­τραο (αρ­σε­νι­κό αγριο­κά­τσι­κο στην ντο­πιο­λα­λιά). Το πή­ρε μα­ζί του, το φρό­ντι­σε και ίσως έγι­νε ο πρώ­τος Κρη­τι­κός που κα­τά­φε­ρε να εξη­με­ρώ­σει αυ­τό το ζώο. Αρ­γό­τε­ρα το έκα­νε δώ­ρο στον φί­λο του, Ευ­τύ­χη Πρω­το­πα­πα­δά­κη, που ήταν πρό­ε­δρος της κοι­νό­τη­τας Επα­νο­χω­ρί­ου, ένα χω­ριό στο Ανα­το­λι­κό Σέ­λι­νο κο­ντά στον Ομα­λό.

Το αγρί­μι επέ­στρε­ψε στο οι­κείο γι’ αυ­τό πε­ρι­βάλ­λον του Ομα­λού και όλα έμοια­ζαν εξί­σου ομα­λά στην –εξη­με­ρω­μέ­νη πλέ­ον– ζωή του. Λο­γά­ρια­ζε όμως (αν δε­χθού­με ότι λο­γα­ριά­ζουν οι αί­γα­γροι) χω­ρίς τον ξε­νο­δό­χο. Συ­γκε­κρι­μέ­να, δύο ξε­νο­δό­χους: τον τό­τε πρό­ε­δρο της ορει­νής κοι­νό­τη­τας και τον πρό­ε­δρο των ΗΠΑ. Θέ­λο­ντας να εκ­φρά­σει την ευ­γνω­μο­σύ­νη του για την οι­κο­νο­μι­κή βο­ή­θεια της Αμε­ρι­κής, ο Ευ­τύ­χης Πρω­το­πα­πα­δά­κη απο­φά­σι­σε να προ­σφέ­ρει το αγρί­μι ως δώ­ρο στον Χά­ρι Τρού­μαν. Η δω­ρεά αυ­τή θα έμε­νε, πι­θα­νό­τα­τα, στα στε­νά όρια της κοι­νό­τη­τας και στις κου­βέ­ντες των συγ­χω­ρια­νών, αν δεν υπήρ­χε το τα­ραγ­μέ­νο πο­λι­τι­κό πλαί­σιο της επο­χής και οι μη­χα­νι­σμοί προ­πα­γάν­δας, που φρό­ντι­σαν να προ­βάλ­λουν δε­ό­ντως την άδο­λη προ­σφο­ρά του Κρη­τι­κού. Το 1950 απεί­χε μό­λις έναν χρό­νο από την ήτ­τα του Δη­μο­κρα­τι­κού Στρα­τού και τη λή­ξη του εμ­φυ­λί­ου πο­λέ­μου. Η κα­τά­στα­ση στο εσω­τε­ρι­κό της χώ­ρας ήταν ακό­μα ρευ­στή και ο μπα­μπού­λας του κομ­μου­νι­σμού απο­τε­λού­σε λά­βα­ρο των Αμε­ρι­κα­νών στον Ψυ­χρό Πό­λε­μο που εί­χε ήδη ξε­σπά­σει.

Όσα επα­κο­λού­θη­σαν συ­νέ­βη­σαν σε σύ­ντο­μο διά­στη­μα, με τις εξε­λί­ξεις για το μέλ­λον του ζώ­ου να εί­ναι κα­ται­γι­στι­κές. Την επο­χή εκεί­νη λει­τουρ­γού­σε στα Χα­νιά αντι­προ­σω­πεία της αμε­ρι­κα­νι­κής πρε­σβεί­ας των Αθη­νών. Ο Ευ­τύ­χης Πρω­το­πα­πα­δά­κης ξε­κί­νη­σε με τα πό­δια από το χω­ριό του και κα­τέ­βη­κε στα Χα­νιά, προ­κει­μέ­νου να ενη­με­ρώ­σει τους αρ­μό­διους για την προ­σφο­ρά του. Το αί­τη­μά του δια­βι­βά­στη­κε στα κε­ντρι­κά των Αθη­νών και την από­φα­ση πε­ρί της απο­δο­χής αυ­τού του πα­ρά­δο­ξου δώ­ρου έλα­βε ο Πολ Πόρ­τερ. Διο­ρι­σμέ­νος από την αμε­ρι­κα­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση για να επι­βλέ­πει τη διά­θε­ση των χρη­μά­των της βο­ή­θειας για την ανα­συ­γκρό­τη­ση της Ελ­λά­δας, ο ξέ­νος δι­πλω­μά­της εί­δε μια κα­λή ευ­και­ρία για να προ­βάλ­λει τους φι­λι­κούς (και ασφυ­κτι­κά συμ­μα­χι­κούς) δε­σμούς Ελ­λά­δας-Αμε­ρι­κής σ’ εκεί­νη την τα­ραγ­μέ­νη πε­ρί­ο­δο.

Με συ­νο­δεία δη­μο­σιο­γρά­φων και φω­το­ρε­πόρ­τερ του αθη­ναϊ­κού Τύ­που, ο Πόρ­τερ κα­τέ­βη­κε στην Κρή­τη, πή­γε με όχη­μα μέ­χρι την Κά­ντα­νο και κα­τό­πιν με τα πό­δια μέ­χρι το Επα­νο­χώ­ρι, κα­θώς δεν υπήρ­χε δρό­μος. Η πα­ρά­δο­ση-πα­ρα­λα­βή του αγρι­μιού θύ­μι­ζε σκη­νή γά­μου. Πε­ρισ­σό­τε­ρα από 150 άτο­μα πα­ρα­βρέ­θη­καν στο γλέ­ντι με­τά μου­σι­κής που ορ­γά­νω­σε ο δω­ρη­τής, με το αγρί­μι να βρί­σκε­ται στο επί­κε­ντρο της εκ­δή­λω­σης. Εκεί και τό­τε συ­ντε­λέ­στη­κε η κα­τάρ­γη­ση της πα­ρα­δο­σια­κής ονο­μα­σί­ας του ζώ­ου και η επι­βο­λή του νέ­ου –κα­κό­η­χου– ονό­μα­τος «κρι-κρι».

Πα­ρό­λο που δεν εί­ναι από­λυ­τα εξα­κρι­βω­μέ­νο, φαί­νε­ται ότι οι Αμε­ρι­κα­νοί ήταν αδύ­να­τον να προ­φέ­ρουν τη λέ­ξη αγρί­μι (πό­σο μάλ­λον το πο­λυ­σύλ­λα­βο αγριο­κά­τσι­κο). Αρ­κέ­στη­καν λοι­πόν να το πουν Cretan Creature (Κρη­τι­κό Ζώο), ή, κα­τά την προ­σφι­λή τους συ­ντο­μο­γρα­φι­κή συ­νή­θεια, Cre-Cre. Και αφού το εί­παν έτσι οι εκλε­κτοί επι­σκέ­πτες, το και­νού­ριο όνο­μα κα­τα­κυ­ρώ­θη­κε. Εν­δει­κτι­κό της δυ­σκο­λί­ας που αντι­με­τώ­πι­σαν οι Αμε­ρι­κά­νοι όχι μό­νο στην εκ­φώ­νη­ση, αλ­λά στη δια­τύ­πω­ση της λέ­ξης «αγρί­μι», εί­ναι το κεί­με­νο του τη­λε­τύ­που του αμε­ρι­κα­νι­κού ει­δη­σε­ο­γρα­φι­κού πρα­κτο­ρεί­ου International News που ανα­φε­ρό­ταν στο γε­γο­νός. Εκεί, το αγρί­μι έγι­νε… agrami και αυ­τό δεν οφει­λό­ταν στον δαί­μο­να της πλη­κτρο­λό­γη­σης.

Το μα­κρύ τα­ξί­δι του αγριο­κά­τσι­κου προς την Ουά­σινγ­κτον εί­χε εν­διά­με­σο σταθ­μό την Αθή­να. Η φή­μη του, αλ­λά και η και­νού­ρια, αμε­ρι­κά­νι­κη ονο­μα­σία του, εί­χαν προη­γη­θεί της άφι­ξής του στην πρω­τεύ­ου­σα. Απα­νω­τά δη­μο­σιεύ­μα­τα του αθη­ναϊ­κού Τύ­που έδι­ναν λε­πτο­με­ρείς ανα­φο­ρές της με­τα­φο­ράς του κε­ρα­σφό­ρου σταρ με αε­ρο­πλά­νο της Αμε­ρι­κα­νι­κής Απο­στο­λής για τη Βο­ή­θεια της Ελ­λά­δας (AMAG). «Ου­δέ­πο­τε ζώο έτυ­χε μιας τό­σο εν­θου­σιώ­δους υπο­δο­χής στο αε­ρο­δρό­μιο» ση­μεί­ω­νε ένα ρε­πορ­τάζ, ενώ στην έμ­με­τρη στή­λη μιας άλ­λης εφη­με­ρί­δας δη­μο­σιεύ­τη­κε ένα σα­τι­ρι­κό ποι­η­μα­τά­κι με τί­τλο «Το Κα­τσί­κι»:

Πριν πα­τή­σει τα τέσ­σε­ρα πό­δια του στην Αμε­ρι­κή, το αγρί­μι χρειά­στη­κε να μεί­νει για δύο μή­νες στην Γε­ωρ­γι­κή Σχο­λή Αθη­νών, κυ­ρί­ως για να εξε­τα­στεί κα­τά πό­σο ήταν υγιές. Η πρώ­τη του νύ­χτα, πά­ντως, εί­χε κά­τι από τη λάμ­ψη ενός πραγ­μα­τι­κού σταρ. Πριν επι­στρέ­ψει στη στά­νη του και στα πρό­βα­τά του, ο Ευ­τύ­χης Πρω­το­πα­πα­δά­κης δια­νυ­κτέ­ρευ­σε στο πο­λυ­τε­λές ξε­νο­δο­χείο Κινγκ Τζορτζ – με έξο­δα των Αμε­ρι­κα­νών, εν­νο­εί­ται. Του έλει­πε όμως το αγα­πη­μέ­νο του αγρί­μι και οι Αμε­ρι­κα­νοί φρό­ντι­σαν να ικα­νο­ποι­ή­σουν την επι­θυ­μία του, εξυ­πη­ρε­τώ­ντας πα­ράλ­λη­λα τους δι­κούς τους προ­πα­γαν­δι­στι­κούς σκο­πούς.

Αυ­τό που συ­νέ­βη δεν έχει προη­γού­με­νο στο χρο­νι­κό του Κινγκ Τζορτζ –και των πο­λυ­τε­λών ξε­νο­δο­χεί­ων γε­νι­κό­τε­ρα. Με υπη­ρε­σια­κό όχη­μα το αγρί­μι με­τα­φέρ­θη­κε στο λό­μπι του ξε­νο­δο­χεί­ου, προ­κει­μέ­νου να δια­νυ­κτε­ρεύ­σει στο πλευ­ρό του αφε­ντι­κού του. «Με­γά­λη η έκ­πλη­ξη των θα­μώ­νων του Κινγκ Τζορτζ», έγρα­φε μια εφη­με­ρί­δα, «βλέ­πο­ντας αυ­τό το ωραίο ζώο με τα κυρ­τά κέ­ρα­τα και το γκρι­ζω­πό τρί­χω­μα να ακο­λου­θεί σαν σκυ­λά­κι τον κύ­ριό του. Μα ο Κρη­τι­κός δεν λο­γά­ρια­ζε τί­πο­τα. Ήταν ευ­χα­ρι­στη­μέ­νος που εί­χε κο­ντά του το αγα­πη­μέ­νο του ζώο. Στις 10 το βρά­δυ η πόρ­τα του ασαν­σέρ άνοι­γε για να ανε­βεί ο κ. Πρω­το­πα­πα­δά­κης στο δω­μά­τιό του. Μα­ζί και το Κρι-Κρι. Κοι­μή­θη­καν στο ίδιο δω­μά­τιο. Αλ­λά σ’ αυ­τόν τον μά­ταιο κό­σμο οι ευ­τυ­χί­ες δεν κρα­τούν πο­λύ. Χθες το πρωί το Κρι-Κρι ανε­χώ­ρη­σε για την Γε­ωρ­γι­κή Σχο­λή. Ο Κρη­τι­κός εί­ναι απα­ρη­γό­ρη­τος. Αλ­λά και οι Αμε­ρι­κα­νοί φρο­νούν πως όσο σπά­νιος και ωραί­ος εί­ναι αυ­τός ο αί­γα­γρος δεν μπο­ρεί να μεί­νη πο­λύ και­ρό σε ξε­νο­δο­χείο».

Το τε­λευ­ταίο κε­φά­λαιο αυ­τής της ιστο­ρί­ας γρά­φη­κε δύο μή­νες αρ­γό­τε­ρα, με το τα­ξί­δι του ζώ­ου στην Ουά­σιγ­κτον. Πά­λι αε­ρο­πο­ρι­κώς και πά­λι με τον Ευ­τύ­χη Πρω­το­πα­πα­δά­κη, επί­ση­μο κα­λε­σμέ­νο της ελ­λη­νι­κής ομο­γέ­νειας αυ­τήν τη φο­ρά, να το συ­νο­δεύ­ει. Η με­τα­φο­ρά με ει­δι­κό κλω­βό, από τη Γε­ωρ­γι­κή Σχο­λή στο αε­ρο­δρό­μιο του Ελ­λη­νι­κού, θύ­μι­ζε θριαμ­βευ­τι­κή πο­μπή. Ανα­κοι­νώ­θη­κε, μά­λι­στα, μέ­σω του Τύ­που, η δια­δρο­μή, ώστε να το θαυ­μά­σουν από κο­ντά οι Αθη­ναί­οι: Κη­φι­σί­ας, Βα­σι­λίσ­σης Όλ­γας, Ελευ­θε­ρί­ου Βε­νι­ζέ­λου, Σύ­νταγ­μα, Συγ­γρού, Αε­ρο­δρό­μιο.

Η άφι­ξη στην άλ­λη πλευ­ρά του Ατλα­ντι­κού έγι­νε με πρω­το­φα­νείς τι­μές για ζώο. Στρα­τιω­τι­κές και πο­λι­τι­κές αρ­χές, δη­μο­σιο­γρά­φοι, φω­το­ρε­πόρ­τερ, κα­θώς και ο Κρη­τι­κός Σύλ­λο­γος της Αμε­ρι­κής, υπο­δέ­χθη­καν με εν­θου­σια­σμό το αγρί­μι, που πλέ­ον το έλε­γαν κρι-κρι. Πε­ρι­γρά­φο­ντας την σκη­νή, μια εφη­με­ρί­δα έγρα­ψε: «Αν δεν εί­χε αρ­χί­σει ο πό­λε­μος της Κο­ρέ­ας, θα μπο­ρού­σε να πει κα­νείς πως η άφι­ξη του Κρι-Κρι (με την συ­γκι­νη­τι­κή έν­νοια που έχει η δω­ρεά του) θα απο­τε­λού­σε το γε­γο­νός της ημέ­ρας».

Το δώ­ρο προ­ο­ρι­ζό­ταν για τον Λευ­κό Οί­κο, αλ­λά κα­τέ­λη­ξε στο Εθνι­κό Ζω­ο­λο­γι­κό Πάρ­κο της αμε­ρι­κα­νι­κής πρω­τεύ­ου­σας. Αι­τία ήταν οι με­γά­λοι πή­δοι (πά­νω από 15 μέ­τρα) που συ­νη­θί­ζουν τα αγριο­κά­τσι­κα, πράγ­μα που κα­θι­στού­σε ανέ­φι­κτη (αν όχι και… ζη­μιά­ρι­κη) την πα­ρα­μο­νή του στους κή­πους του Προ­ε­δρι­κού Με­γά­ρου. Η τε­λε­τή πα­ρά­δο­σης-πα­ρα­λα­βής του με­τα­νά­στη από τα Λευ­κά Όρη στην τε­λι­κή κα­τοι­κία του εί­χε ανά­λο­γη επι­ση­μό­τη­τα. Ο τό­τε πρέ­σβης της Ελ­λά­δας, Αθα­νά­σιος Πο­λί­της, πα­ρέ­δω­σε το αγρί­μι στον διευ­θυ­ντή του ζω­ο­λο­γι­κού πάρ­κου, Ουί­λιαμ Μαν, με τα φλας των φω­το­ρε­πόρ­τερ να αστρά­φτουν απα­θα­να­τί­ζο­ντας την στιγ­μή. Πί­σω τους, σε εμ­φα­νές ση­μείο, μια πι­να­κί­δα ανέ­φε­ρε: «Ένα ευ­χα­ρι­στώ από την Κρή­τη για τη βο­ή­θεια του Σχε­δί­ου Μάρ­σαλ».

Δεν εί­ναι γνω­στό αν εί­δε πο­τέ ο Αμε­ρι­κα­νός πρό­ε­δρος το ευ­χα­ρι­στή­ριο δώ­ρο που του έστει­λαν από την Κρή­τη. Ού­τε πό­σοι κά­τοι­κοι και επι­σκέ­πτες της πό­λης θαύ­μα­σαν το «σπά­νιο ζώο των Κρη­τι­κών βου­νών», σύμ­φω­να με το τα­μπε­λά­κι έξω από το κλου­βί του. Διά­βα­σαν όμως για αυ­τό εκα­τομ­μύ­ρια ανα­γνώ­στες του πε­ριο­δι­κού Life, στο τεύ­χος Σε­πτεμ­βρί­ου του 1950: «Σε ένα κλου­βί με γυά­λι­νη ορο­φή περ­νά τις μέ­ρες του πη­δώ­ντας από τοί­χο σε τοί­χο και μα­σου­λώ­ντας τα φύλ­λα σφεν­δά­μου που του ρί­χνουν. Κα­θη­με­ρι­νά, οι επι­σκέ­πτες στα­μα­τούν μπρο­στά στο έγκλει­στο κρι-κρι για να δουν από κο­ντά αυ­τόν τον πρε­σβευ­τή από τη μα­κρι­νή άκρη της Με­σο­γεί­ου».

Ένα ακό­μα εκτε­νές άρ­θρο δη­μο­σιεύ­τη­κε το 1953 στο πε­ριο­δι­κό National Geographic, εστιά­ζο­ντας πε­ρισ­σό­τε­ρο στα ιδιαί­τε­ρα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά αυ­τού του «εξω­τι­κού» ζώ­ου. Ήταν η τε­λευ­ταία ανα­φο­ρά στην εξο­χό­τη­τά του, αφού λί­γο αρ­γό­τε­ρα ψό­φη­σε. Κά­ποιοι θε­ώ­ρη­σαν ότι ο θά­να­τός του οφει­λό­ταν στις ζω­ο­τρο­φές που του έδι­ναν. Συ­νη­θι­σμέ­νο στα αγριο­λού­λου­δα, τα αρω­μα­τι­κά φυ­τά και τα βό­τα­να που αφθο­νούν στα βου­νά της Κρή­της, ίσως στά­θη­κε αδύ­να­το να… χω­νέ­ψει τον σακ­χα­ρώ­δη σφέν­δα­μο της βο­ρειο­α­να­το­λι­κής Αμε­ρι­κής. Άλ­λοι εί­παν ότι το πρό­βλη­μα ήταν οι πο­λυ­πλη­θείς επι­σκέ­πτες του πάρ­κου. Από τη φύ­ση τους τα ζώα αυ­τά απο­φεύ­γουν την αν­θρώ­πι­νη πα­ρου­σία. Πό­σο μάλ­λον τον συ­νω­στι­σμό του φι­λο­θε­ά­μο­νος κοι­νού έξω από τον κλω­βό του. Κα­νείς εντού­τοις δεν υπέ­θε­σε, έστω και προς στιγ­μή, ότι ο θά­να­τος του ζώ­ου μπο­ρεί να οφει­λό­ταν σε κά­τι βα­θύ­τε­ρο της –ακού­σιας– με­τα­νά­στευ­σης και των συν­θη­κών εγκλει­σμού: Στην ντρο­πή που αι­σθα­νό­ταν, εξαι­τί­ας του «κρι-κρι» που του φόρ­τω­σαν ως νέα ονο­μα­σία.

(Πη­γές: άρ­θρο του Μιχ. Για­κου­μά­κη στο κρη­τι­κό FlashNews.gr και δη­μο­σιεύ­μα­τα της επο­χής. / Ει­κο­νο­γρά­φη­ση: αρ­χείο Α. Μα­λαν­δρά­κη)