Ανάβυσσος… η ψυχή του ανθρώπου

Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη (8)

«Ανάβησος [Ανάβησσος], όχι Ανάβυσσος, γραπτέα η εν Αττική θέσις, ως από του αρχαίου δήμου Άνω Βήσης». Α. Μηλιαράκης εν Εστία 1890, αρ. 5, σελ. 75. – Ο Λόλιγγ [H. G. Lolling] δε γράψας μετά τα 1886 την εν τω συγγράμματι Handbuch der Altertumswissenschaft τοπογραφίαν του, περί μεν Βήσης ουδέν έχει, ταυτίζει δε την νυν Anavyso μετά του της Ελλάδος αρχαίου δήμου Ἀναφλύστου. Ούτω και άλλοι προ αυτού».

Ο Κουμανούδης προκρίνει ασφαλώς τη γραφή Ανάβησσος η οποία αποτυπώνει την πειστικότερη ετυμολογία. Η Ανάβυσσος, η οποία ανήκει τώρα στο νέο Δήμο Σαρωνικού, δεν έχει καμιά σχέση με την άβυσσο, αλλά με την αρχαία βῆσσα (χιακό βέσσα) «κοιλάδα, φαράγγι», δεν δικαιολογείται, επομένως, η γραφή με υ. Η σύνδεση με τον αρχαίο Δήμο της Αττικής Ἀνάφλυστος,^[1] απ’ όπου με παραφθορά προήλθαν οι τύποι Ανάβλυστος, Ανάβυσσος είναι προβληματική. Οι φωνολογικές δυσκολίες μετάβασης από τη μια μορφή στην άλλη είναι αξεπέραστες. Την ετυμολογία του Αντωνίου Μηλιαράκη (1841-1905), διαπρεπούς νομικού, γεωγράφου και τοπωνυμιολόγου,^[2] έχουν αποδεχτεί τρεις έγκριτοι ετυμολόγοι, ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Άμαντος,^[3] ο Δημήτριο Γεωργακάς^[4] και ο Χαράλαμπος Συμεωνίδης.^[5]

 Η Ανάβυσσος δεν έχει πια νόημα να αποκατασταθεί ορθογραφικά, με βάση την ασφαλέστερη ετυμολογία. Όπως όλες οι συνήθειες, έτσι και οι ορθογραφικές, δεν αλλάζουν εύκολα.

* 

Το σιντριβάνι δεν έγινε ούτε αναβρυτήριο ούτε νεροπήδημα!

αναβρυτήριον, το. (Τουρκ. σιαντηρβάν, ην λέξιν κακώς τινες ως δήθεν Ελληνικήν γράφουσι συντριβάνι, καθώς και το Τουρκ. εσνάφ (την συντεχνίαν) προφέρουσι και γράφουσι συνάφι, παίζοντες εν ου παικτοίς ή και σπουδάζοντες μετ’ αμαθείας). Σκαρλάτος λεξ. 1856. - Σπ. Τρικούπης - Αν. Σούλης.
συντριβάνι, το. Τουρκιστί σιαντρηβάν έγραψάν τινες ούτω, παίζοντες ή σπουδάζοντες ως ελληνικήν δήθεν λέξιν και την γράφουσιν έτι, οίον Παλιγγενεσία 2 Ιουν. 1893. – Ρωμηός 14 Αυγ. 1893. – Άλλοι γράφουσι σιντριβάνι.

Τα δύο αυτά λήμματα καταγράφονται χωρίς εσωτερική παραπομπή, μια γενικότερη αδυναμία της Συναγωγής νέων λέξεων, απόλυτα συγγνωστή, αφού δεν μπορούσε ο συντάκτης της να έχει πλήρη εποπτεία του χαοτικού υλικού που συγκέντρωνε σε χειρόγραφα μικρά δελτία. Ο Κουμανούδης καταδικάζει δικαίως τις ελληνοποιημένες ορθογραφήσεις των δύο τουρκικών λέξεων. To υ ως σήμα κατατεθέν της «ελληνικότητας» κοσμούσε παλιότερα τη γραφηματική απόδοση πολλών ξένων λέξεων σαν να ήταν αυτό από μόνο του ικανό να αποκρύψει την «ξενικότητα»: πολυθρόνα, πυλωτή, συνάφι, φλυτζάνι. Όπως είναι γνωστό το σιντριβάνι ανάγεται στο τουρκικό şadιrvan, επομένως η ορθογράφηση με -υ- είναι αυθαίρετη. Σε παλαιότερα λεξικογραφικά έργα αποδόθηκε ακριβέστερα ως σαδιρβάνι.^[6]
Οι οπαδοί της λόγιας γλώσσας ένιωθαν γενικά απέχθεια προς τις ξένες λέξεις και προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να βρουν ελληνικές αντιστοιχίες. Ο Κοραής ερμηνεύει το ανάβρυσμα (jet d'eau, eaux jaillissantes) ως «νεροπήδημα, σαντριβάνι» με τη σημείωση: «Το ανάβρυσμα μας ελευθερόνει (sic) από την τουρκικήν λέξιν σαντριβάνι».^[7] Το σιντριβάνι πρότειναν να λέγεται αναβρυτήριον, παράγωγο του ρήματος αναβρύω «αναβλύζω», «δι’ ου αναβρύει, εκπηγάζει ύδωρ» (κατά το λεξικό Δημητράκου) ή πίδαξ. Ο πίδακας με τη σημασία «στήλη νερού που εξακοντίζεται ψηλά με ειδικό μηχανισμό» αποτελεί γνώρισμα ορισμένων σιντριβανιών, δεν ταυτίζεται όμως με την έννοια «σιντριβάνι». Το παραδοσιακό σιντριβάνι αποτελεί «διακοσμητική κατασκευή που συχνά έχει τη μορφή αγάλματος και περιλαμβάνει τεχνητό πίδακα νερού».^[8]

Η ιταλική λέξη fontana σημαίνει «σιντριβάνι, κρήνη, βρύση, πηγή».^[9] Το μυαλό μας πηγαίνει αμέσως στην ονομαστή Φοντάνα ή Κρήνη ντι Τρέβι (Fontana di Trevi), το σιντριβάνι στην ομώνυμη περιοχή της Ρώμης, η κατασκευή του οποίου άρχισε 1732. Οι Ενετοί είχαν μακρά παράδοση στα σιντριβάνια.

Η Κρήνη Μοροζίνι (Fontana Morosini), στη πλατεία Λιονταριών (Ελευθερίου Βενιζέλου) του Ηρακλείου, απέναντι από τη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, κατασκευάστηκε το 1628. Η περιοχή Σαντριβάνι, η σημερινή Πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου στην παλιά πόλη των Χανίων, οφείλει την ονομασία της στην κρήνη-σιντριβάνι που έκτισαν εκεί οι Τούρκοι. Αναβρυτήριο κοσμούσε και την πλατεία Τίτου Πετυχάκη στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου.^[10] Άγαλμα-αναβρυτήριο είχε τοποθετηθεί στην πλατεία Εθνικής Αντίστασης (Όλγας) στην Πάτρα από το 1874. Τα τρία σιντριβάνια των Πατρών και τα δύο των Φιλιατρών, απτά δείγματα ευμάρειας, φαίνεται ότι προέρχονται από το ιδιο εργοστάσιο.^[11]
Στην Αθήνα υπήρχε η πλατεία Αγ. Παντελεήμονος ή Αναβρυτηρίου στο Μοναστηράκι, μεταξύ των οδών Μητροπόλεως, Αιόλου και Κηρυκείου, η οποία μετονομάστηκε σε πλατεία Δημοπρατηρίου. Πλατείες Αναβρυτηρίου είναι γνωστές και από άλλες πόλεις, όπως το Αγρίνιο και το Ναύπλιο.
Περίφημη είναι η πλατεία Συντριβανίου (σιντριβανιού, για τον απλό κόσμο) στη Θεσσαλονίκη.

Εντυπωσιακό είναι το σιντριβάνι των Φιλιατρών. Παραγγέλθηκε το 1871 στη Φλωρεντία.

Το σιντριβάνι στους Στύλους του Ολυμπίου Διός

Άγνωστα στο ευρύ κοινό στοιχεία έφεραν στην επιφάνεια οι έρευνες του Χεκίμογλου.^[12] Στη σελίδα 231 του εξαίρετου βιβλίου του διαβάζουμε: «Τα εγκαίνια του νέου συστήματος ύδρευσης έγιναν την Παρασκευή 3 Ιουνίου 1931 στον υπαίθριο χώρο δίπλα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.[...] Σε μικρή απόσταση από τους στύλους κατασκευάστηκε κυκλική δεξαμενή από μπετόν αρμέ και στη μέση της ένας μεγάλος πίδακας, κυκλωμένος από μικρότερους. Ήταν δώρο της Ulen στο λαό της Αθήνας. Οι πίδακες του νερού εκσφενδονίζονταν με διάφορους συνδυασμούς και το βράδυ φωτίζονταν με λαμπερά χρώματα. Επειδή οι περισσότεροι Αθηναίοι είχαν δει σιντριβάνι μόνον σε εικόνες, η Ulen εκτιμούσε ότι οι πίδακες στους Στύλους του Ολυμπίου Διός θα έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση». Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος «γύρισε τη βαλβίδα, και ο κεντρικός πίδακας εξαπέλυσε νερό σε ύψος 40 μέτρων, ανώτερο των Στύλων του Ολυμπίου Διός. «Ο Ολύμπιος Ζευς θα διατελή εν αφθόνω οργή εξ αφορμής της ταπεινώσεως ταύτης», σημείωσε ένας αρθρογράφος. [...] «Η σημερινή ημέρα θα μείνει ιστορική, διότι από του Αδριανού μόλις σήμερον λύεται το πρόβλημα της υδρεύσεως των δύο πόλεων», δήλωσε ο πρωθυπουργός∙ επισήμανε την αντιστοιχία Αδριανείου και Μαραθώνα, όχι όμως και τη σύμπτωση των χρονολογιών, 131 π.Χ. και 1931, αντίστοιχα». Στο ίδιο βιβλίο (βλ. Εικ. 98) παρουσιάζονται τα «αναβρυτήρια» που τοποθέτησε η Εταιρεία Υδάτων στο Ζάπειο για να πίνουν νερό οι περαστικοί.
Το σιντριβάνι στην πλατεία Συντάγματος χαρακτηρίζει δικαίως ο Νίκος Βατόπουλος (βλ. υποσημείωση 14) ως μια «από τις πιο όμορφες, μαρμάρινες γούρνες στην Ελλάδα, ένα μικρό θαύμα τεχνικής του 19ου αιώνα».

Ο σχεδιασμός και η κατασκευή σιντριβανιών γνώρισε τις τελευταίες δεκαετίες αλματώδη εξέλιξη. Σε μεγάλες πόλεις σε διάφορα μέρη του κόσμου βλέπουμε θεαματικά σιντριβάνια με χιλιάδες φώτα LED και εκατοντάδες πίδακες που εκτοξεύουν το νερό σε πολλά μέτρα ύψος. Στο πλαίσιο των βιοκλιματικών αναπλάσεων άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και στην Ελλάδα οι νεροκουρτίνες.

Σιντριβάνια χωρίς νερό: Από τα σιντριβάνια σοκολάτας στα σιντριβάνια γάμου

Το σιντριβάνι δεν παγιώθηκε απλώς ως λέξη της κοινής νεοελληνικής, αλλά απέκτησε τα τελευταία χρόνια νέες σημασίες οι οποίες δεν συμπεριλαμβάνονται σε κανένα νεοελληνικό λεξικό. Στην επιστημονική ορολογία χρησιμοποιείται ο όρος «φαινόμενο συντριβανιού» (Fountain effect) στη θερμομηχανική.^[13]
Μέχρι και κοσμικά «σιντριβάνια» (κοσμικοί πίδακες) μιας μαύρης τρύπας εντοπίστηκαν στον γαλαξία Κένταυρο Α, ο οποίος βρίσκεται στον αστερισμό του Κενταύρου, σε απόσταση περίπου 12 εκατομμυρίων ετών φωτός από τον πλανήτη μας.

Το σιντριβάνι σοκολάτας (chocolate fountain), από ανοξείδωτο ατσάλι σε διάφορες μορφές, απλό ή αυτόματο, δημουργεί ένα εντυπωσιακό «καταρράκτη» ζεστής σοκολάτας στον οποίο βουτά αυτός που συμμετέχει στην κοινωνική ή εορταστική εκδήλωση κάθε είδους φρούτου και μπισκότου, ενώ παράλληλα μπορεί να παρασκευαστεί φρέσκο προφιτερόλ.^[14]

Υπάρχει ακόμα ταΐστρα-σιντριβάνι (και ποτίστρα-σιντριβάνι) για μικρα ζώα.

Τα σιντριβάνια γάμου, εσωτερικού & εξωτερικού χώρου, είναι πυροτεχνήματα «ψυχρής φλόγας» σε μεγάλη ποικιλία και διάφορα μεγέθη που θυμίζουν σιντριβάνι. Χρησιμοποιούνται, επίσης, για εφέ σε βαφτίσεις και άλλες εκδηλώσεις.

Στη σημερινή γλώσσα έχει καθιερωθεί το σιντριβάνι με ελαφά υπεροχή της ορθογράφησης συντριβάνι, η τάση όμως που υπάρχει είναι η επικράτηση της απλούστερης γραφής με -ι-. Οι πλησιέστεροι προς το τουρκικό δάνειο τύποι σαδιρβάνι και σαντριβάνι, όπως και ο διαλεκτικός τύπος χιαντριβάνι, γνωστός από την Κρήτη, περιθωριοποιήθηκαν αρκετά νωρίς. Ο πίδακας δεν ταυτίζεται με το σιντριβάνι, όπως δηλώνουν τα περισσότερα νεοελληνικά λεξικά. Αν υπήρχε απόλυτη συνωνυμία, τότε η πρόταση «Σιντριβάνι με πέντε πίδακες» θα μεταφραζόταν με το παραλογικό «Σιντριβάνι με πέντε σιντριβάνια», εκτός αν υπήρχαν «πολυσιντριβάνια», «υπερσιντριβάνια» ή «σούπερ σιντριβάνια». Το αναβρυτήριο χρησιμοποιείται σήμερα σε επιστημονικά κείμενα, όπως, λ.χ., για την περιγραφή της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής: «Η φιάλη του αγιασμού των υδάτων είναι ένα κομψό κυκλοτερές, θολοσκέπαστο περιστύλιο που περιβάλλει περίτεχνο αναβρυτήριο».^[15] Η λέξη κινείται σε ανώτερο υφολογικό επίπεδο, όπως στο ποίημα του Κώστα Ουράνη «Φθινοπωρινό πάρκο»: του αναβρυτηρίου το μουσικό το κλάμα.
Η γλώσσα παρακολουθεί τις σύγχρονες εξελίξεις και έτσι εμφανίζονται νεολογισμοί για να δηλώσουν τα νέα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, οι οποίοι δεν μπορούν να καταγραφούν όλοι σε ένα γενικό λεξικό. Με επίκεντρο το σιντριβάνι αρχίζουν να εμφανίζονται ποικίλες «υδροδημιουργίες» και «υδροδιακοσμήσεις». Υπάρχουν εκατοντάδες είδη σιντριβανιών εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, εντυπωσιακά πλωτά σιντριβάνια με αφρώδεις πίδακες, σιντριβάνια ομίχλης, επιτραπέζια σιντριβάνια σφαίρας, σιντριβάνια τοίχου, εντυπωσιακά φωτιζόμενοι υδατοπίδακες ή νεροπίδακες, σιντριβάνια-βραχοσυνθέσεις, κολονάτα, πολυεστερικά υδατοπέδια και υποδαπέδια σιντριβάνια, όπως και νεροκουρτίνες που σου κόβουν την ανάσα.
Η διάδοση της κινεζικής φιλοσοφίας φενγκ σούι (που σημαίνει «ζωτική ενέργεια», γαλλ. feng shui, πρώτη μαρτυρία μόλις το 1988), είναι εμφανής και στην προτίμηση που δείχνουν πολλοί σε μικρά διακοσμητικά σιντριβάνια κήπου, βεράντας ή εσωτερικού χώρου.
Το σιντριβάνι αναδεικνύει τη μαγεία του νερού, τη γλυκόηχη ροή και τη χαλαρωτική του δύναμη και γι’ αυτό αποτελεί σταθερή πηγή έμπνευσης για λογοτέχνες και ιδίως ποιητές. Ο Νίκος Βατόπουλος επισημαίνει ποιητικότατα: «Ακόμη και ένα ταπεινό σιντριβάνι στην καρδιά μιας μικρής πλατείας, μισοφωτισμένης το βράδυ και ερημικής, έχει δύναμη, παράγει ποίηση, απελευθερώνει το πώμα της συμπίεσης. Το νερό είναι ίαμα».^[16]