Συνδυάζοντας την ιδιότητα του πανεπιστημιακού φιλόλογου νεοελληνιστή με εκείνην του ποιητή, θα σχολιάσω ζητούμενα της διδασκαλίας του ποιήματός μου «Με τον τρόπο του», έτσι όπως τα αντιλαμβάνομαι μέσα από τον συγκερασμό των δύο ιδιοτήτων που ανέφερα. Προηγουμένως διευκρινίζω ότι οι όποιες σκέψεις μου γύρω από το γιατί θα επιλέγατε να διδάξετε αυτό το ποίημα σε μαθητές και μαθήτριες της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και για το πώς θα το διδάσκατε είναι εντελώς αδιασταύρωτες από την προϊούσα υλοποίηση των νέων Προγραμμάτων Σπουδών και των νέων σχολικών εγχειριδίων γλώσσας και λογοτεχνίας. Αυτά είναι όροι και κανόνες που γνωρίζετε εσείς και αφορούν εσάς, είτε ως πλαίσιο κανονιστικής υποχρεωτικότητας είτε ως χρήσιμο πρωτογενές κειμενικό υλικό και γόνιμες μέθοδοι. Με άλλα λόγια, σκέφτομαι ή ονειρεύομαι ένα σχολικό περιβάλλον όπου ένας ή μία φιλόλογος μπορεί να επιλέξει για διδασκαλία το ποίημα για το οποίο θα μιλήσω, σύμφωνα με τα δικά του, εξατομικευμένα κριτήρια και ζητουμένα, ενταγμένα, εννοείται, σε μία συλλογική στοχοθεσία τόσο εκπαιδευτική όσο και παιδαγωγική.
Παραθέτω το ποίημα στη μορφή με την οποία περιλήφθηκε στο βιβλίο μου Ονειρεύτηκα τη Genova, το 2011:
Με τον τρόπο του
Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ
«Με τον τρόπο του Γ.Σ.»
Εις μνήμην…
Σαν σκότωσαν οι Πραίτορες το αγένειο παιδί
–οι άφρονες γονείς του πώς δεν του ’παν
του προκομμένου τους, γόνου της καλής τάξεως,
να μη γυρνά σε λάθος τόπο λάθος ώρα;–
ο περισπούδαστος Παυλίστωρ, τρανός μας υπουργός
–της εξουσίας μας δόξα, αίμα των Καραμανλιδών–
αμέσως απεφάνθη, με τη δεινή του ευφράδεια,
σ’ αυτούς που του ζητούσαν ένα σχόλιο:
«Μεμονωμένο ήταν το περιστατικόν».
Και πρόσθεσε κατόπιν, μειλίχιος όπως πάντα:
«Αν πάλι γίνει κάπως –κάτι βεβαίως που απεύχομαι–
τότε θα είναι δύο τυχαία γεγονότα.
Κι αν πάλι κάνει ο διάολος και επαναληφθεί
τότε θα κάμω λόγον δια σπάνια συμβάντα.
Κι αν ολωσδιόλου τρελαθούν οι Πραίτορες –άνθρωποι είμεθα δα!–
κι έχουν πυροβολήσει κοντά καμιά δεκάδα,
φρονώ πως θα μου γεννηθεί έντονη ανησυχία».
Σοφό, όπως συνήθως, το σχόλιό του κρίναμε.
Εξαίφνης λίγες μέρες κατόπιν σ’ όνειρό του
ο περισπούδαστος Παυλίστωρ είδε
της Ιστορίας τον άγγελο με πύρινη ρομφαία
να περιτριγυρίζει στις έρημες οδούς
και να φωτίζει άγριος την παγωμένη νύχτα.
Βαθέως ανησύχησε τον υπουργό το πράγμα·
τι άραγε να σήμαινεν ο πυροφόρος άγγελος;
Ασφαλώς άσχετα είναι τα δύο γεγονότα:
Το σκοτεινό το ενύπνιο και του νεαρού το ατύχημα.
Ωστόσο προσπαθούμε –και θα εξακολουθήσουμε,
ύστερα απ’ τις δικές του, τις αυστηρές συστάσεις–
κάποια ερμηνεία να δώσουμε στο όνειρο εκείνο.[1]
Ξεκινώντας από το γεγονός ότι στο ποίημα σχολιάζεται πρόδηλα η δολοφονία του μαθητή Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου και τα Δεκεμβριανά του 2008, γεγονότα που στη μνήμη μας ως ενηλίκων ανακαλούνται αυτόματα, θα παρουσιάσω αρχικά τα πραγματολογικά δεδομένα του ποιήματος, εκείνα τα πραγματικά στοιχεία που το στερεώνουν, όπως και κάθε ποίημα, στον αναπόδραστο ιστορικό του χρόνο. Το ποίημα γράφτηκε την επομένη της δολοφονίας, άμεσα πυροδοτημένο από την ακρόαση από ραδιοφώνου της συνέντευξης του τότε Υπουργού Εσωτερικών Προκόπη Παυλόπουλου, και στάλθηκε, ύστερα από μερικές ημέρες, στη δημοσιογράφο Μικέλα Χαρτουλάρη στην εφημερίδα Τα Νέα, εφημερίδα με την οποία τότε συνεργαζόμουν σταθερά, με την πρόθεση να δημοσιευτεί άμεσα, όσο τα γεγονότα εξελίσσονταν. Αλλά η αρχικά θερμή υποδοχή του ποιήματος από την Χαρτουλάρη προσέκρουσε, λίγες ημέρες κατόπιν, στην άρνηση του τότε αρχισυντάκτη των Νέων Παντελή Καψή να δημοσιευτεί το ποίημα. Ίσως ο Καψής σκέφτηκε όπως ο ποιητής Φερνάζης στον καβαφικό «Δαρείο»: «Μέσα σε πόλεμο – φαντάσου, ελληνικά ποιήματα», και μάλιστα –θα προσέθετα, εν προκειμένω– ποιήματα που σατιρίζουν και θίγουν κορυφαίο υπουργό της Κυβέρνησης. Καθώς, όμως, η δική μου ποιητική ιδέα πήγαινε κι ερχόταν επίμονα, έναν περίπου μήνα ύστερα από τη δολοφονία, ανταποκρίθηκα στην πρόσκληση του Σταύρου Ζουμπουλάκη, τότε διευθυντή του περιοδικού Νέα Εστία, να συμμετάσχω σε αφιέρωμα για τα Δεκεμβριανά, στέλνοντάς του το ποίημα. Έτσι δημοσιεύτηκε, τον Φεβρουάριο 2009, στο εν λόγω αφιέρωμα, που είχε τίτλο «Τι συνέβη τον Δεκέμβριο 2008».[2] Επρόκειτο για το μοναδικό ποίημα μεταξύ των υπολοίπων δεκαεπτά δοκιμιογραφικών ή πολιτικού στοχασμού κειμένων του αφιερώματος. Σημειώνω τις δύο βασικές διαφορές της πρώτης δημοσίευσης του ποιήματος από την οριστική μορφή την οποία παρέθεσα: ο τίτλος ήταν «Με τον τρόπο του Κ. Π. Καβάφη», ενώ ύστερα από το ποίημα ακολουθούσαν οι δηλώσεις του ονόματος του ποιητή και της ιδιότητάς του ως εξής: «Ευριπίδης Γαραντούδης, παρά τω υπουργώ έμμισθος συμβουλάτωρ».
Περνώ, στη συνέχεια, στον σχολιασμό της συγκαιρινής με το ποίημα διακειμενικής πλαισίωσής του ή, με άλλα λόγια, στο κειμενικό πλαίσιο το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί ως παράλληλα κείμενα κατά τη διδασκαλία του ποιήματος. Η δολοφονία του Γρηγορόπουλου συντάραξε βίαια μια κοινωνία υπνωτισμένη από την ψευδεπίγραφη ευμάρεια και τις υπερκαταναλωτικές έξεις της. Γι’ αυτό, λοιπόν, υπήρξαν και ποιητικές αντιδράσεις, άμεσες και αρκετές. Στο διαδίκτυο εντοπίζονται δεκάδες ποιήματα γραμμένα με αφορμή το γεγονός και όσα επακολούθησαν, ποιήματα που συν τω χρόνω μέχρι τις μέρες μας έγιναν αντικείμενο εξέτασης σε σχετικές μελέτες.[3] Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν, με κριτήριο και μόνο την ποσότητά τους, τα είκοσι οκτώ ποιήματα που συγκεντρώθηκαν με πρωτοβουλία του ηλεκτρονικού περιοδικού e-poema, μερικές ημέρες ύστερα από τη δολοφονία, σύμφωνα με το παρακάτω σκεπτικό: «Το ηλεκτρονικό περιοδικό για την ποίηση e-poema παίρνει την πρωτοβουλία να συσπειρώσει εγνωσμένους Έλληνες ποιητές ―της παλαιότερης και της νεότερης γενιάς― με στόχο μια διαφορετική αντιμετώπιση και τοποθέτηση έναντι της περιρρέουσας πραγματικότητας των τελευταίων ημερών. Με μόνο όπλο τους στίχους». Στο αφιέρωμα συμμετείχαν, με ποιήματα γραμμένα εν θερμώ ή, σε μερικές περιπτώσεις, με ποιήματα ανασυρμένα ως αρμόζοντα για την περίσταση από το παλαιότερο έργο τους, οι εξής, κατά αλφαβητική σειρά, ποιητές και ποιήτριες: Μαριγώ Αλεξοπούλου, Νάνος Βαλαωρίτης, Γιώργος Βέης, Φοίβη Γιαννίση, Mιχάλης Γκανάς, Βερονίκη Δαλακούρα, Γιώργος Δουατζής, Γιάννης Ευθυμιάδης, Σταύρος Ζαφειρίου, Δημήτρης Καλοκύρης, Γιάννης Κοντός, Γιάννης Λειβαδάς, Χριστόφορος Λιοντάκης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Μιχαήλ Μήτρας, Γιώργος Μπλάνας, Δάφνη Νικήτα, Λευτέρης Ξανθόπουλος, Παυλίνα Παμπούδη, Μιχάλης Παπαντωνόπουλος, Γιάννης Η. Παππάς, Στρατής Πασχάλης, Σταμάτης Πολενάκης, Βασίλης Ρούβαλης, Ντίνος Σιώτης, Γιάννης Στίγκας, Νατάσα Χατζιδάκι και Γιώργος Χουλιάρας. Η σχετική ιστοσελίδα του e-poema δεν διατίθεται πλέον, αλλά τα περισσότερα ποιήματα είναι προσβάσιμα από άλλη διαδικτυακή πηγή τους, μαζί με φωτογραφικό υλικό από τα γεγονότα μετά τη δολοφονία.[4] Στα παραπάνω ποιήματα προσθέτω τουλάχιστον άλλο ένα, γραμμένο πάνω στην κόψη εκείνων των ημερών, του Γιάννη Δάλλα, «Δημοταράκτες», ευθέως συγκρίσιμο με το δικό μου, καθώς και ο Δάλλας διαλέγεται φανερά με την ποίηση του Καβάφη. Παραθέτω το ποίημα, σημειώνοντας ότι έχει διαχυθεί στο διαδίκτυο, όπου υπάρχει και βίντεο με ανάγνωση του ποιήματος από τον ποιητή:
Αυτός εκεί και με τη σκέψη του σκοπεύει
ρίχνει κάτι απλωτές ματιές σαν δίχτυα
κι η άκρη του κανθού του αγκίστρι
Η σκέψη πίσω απ’ τα σμιγμένα φρύδια σαν βολίδα
κι η τρύπα της καρδιάς που στόχευσε κρατήρας
το αίμα να χύνεται σαν λάβα στις λεωφόρους
με αναρτημένα τα πανώ της ανταρσίας
–μπροστά φρουροί και πίσω μασκοφόροι–
Δίχως ινστρούκτορες… Κι οι όψιμοι προστάτες
σαν φαρισαίοι πίσω απ’ τα στασίδια
Έτσι κι ο Ανδρόνικος ο Β΄ σ’ ένα απ’ τα χρυσόβουλλα
μιλά για οχλοποιούς που «εις παραλύπησιν αυτών μέλλει είναι
των ορθώς κρατουμένων και εκζητούντων
συντηρείσθαι εις την πρέπουσαν κατάστασιν
της βασιλείας» του. Ο Ανδρόνικος ο Β΄!
Και επί πρωθυπουργίας του ο Β΄ που όπως ο Πιλάτος
νίβει τα χέρια και μιλά ο αναμάρτητος
για «οχλοποιούς» και για «δημοταράκτες».[5]
Συναριθμώ, τέλος, στη συγκομιδή των σχετικών με τον Δεκέμβριο του 2008 ποιημάτων εκείνο του Κυριάκου Χαραλαμπίδη, «Τα κατά Ματθαίον πάθη των Αθηνών», γραμμένο το 2008, σύμφωνα με τη χρονική ένδειξη που το συνοδεύει, συνεπώς την εποχή των γεγονότων, αλλά δημοσιευμένο, όσο γνωρίζω, το 2013 στην ποιητική συλλογή Στη γλώσσα της υφαντικής. Το ποίημα:
Αθήνα είσαι πιο όμορφη καμένη
ΑΝΑΡΧΙΚΟ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΟΛΩΝΟΣ
Και δάκρυσε η φωτιά για τα καμένα δάση
και για το δέντρο της Πλατείας ριγμένο
στο καθαρτήριο πυρ απέραντου σπηλαίου.
Αλίμονο, Έλληνά μου!
Δεν θα σου πω «τις πταίει», ενώ διαβαίνω
ανάμεσα στου πάθους την αιτία
και την κατάρρευση του ποταμού,
ξένος εγώ, το κέλυφος του νόστου
μόνο κρατώντας και τα λίγα βάθρα
της πάλαι Αγροτέρας Πάναγνης Παρθένου
Υπεραγίας Αρτέμιδος, αποθυμώντας
τα θαυμαστά που είδα σ’ όνειρο τοπία.
2008[6]
Μεταβαίνοντας, στη συνέχεια, στον σχολιασμό αυτού καθαυτό του ποιήματος «Με τον τρόπο του», θα παραθέσω ένα απόσπασμα από τη μελέτη της Δήμητρας Ραζάκη, «Η Ελλάδα της κρίσης στην ποίηση του Ευριπίδη Γαραντούδη» (2020), απόσπασμα όπου δίνεται ένα βασικό ερμηνευτικό περίγραμμα του ποιήματος:
[Η δολοφονία του Γρηγορόπουλου] αποτελεί […] το θέμα του πρώτου πολιτικοκοινωνικού ποιήματος του Γαραντούδη […]. Ο σεφερικός στίχος «Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει» που χρησιμοποιείται ως επιγραφή στο ποίημα, το οποίο διαλέγεται με την καβαφική ποίηση, αποτελεί μία επιπρόσθετη ψηφίδα της διακειμενικότητάς του. Η δολοφονία του μαθητή περιγράφεται ρητά στον πρώτο στίχο του ποιήματος («Σαν σκότωσαν οι Πραίτορες το αγένειο παιδί») και στη συνέχεια το ενδιαφέρον εστιάζεται στην αντίδραση του πρωταγωνιστή της αφηγούμενης ιστορίας, ο οποίος ονομάζεται «Παυλίστωρ» και ταυτίζεται με τον Προκόπη Παυλόπουλο που εκείνη την περίοδο ήταν μέλος της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή κατέχοντας τη θέση του υπουργού Εσωτερικών […] και, σε συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε, χαρακτήρισε το γεγονός «μεμονωμένο περιστατικό». Ο ποιητής πλέκει τη διήγηση γύρω από τη συγκεκριμένη δήλωση (που αποτυπώνεται εντός εισαγωγικών στο στ. 9 ως εξής: «Μεμονωμένο ήταν το περιστατικόν»), με μία υποθετική συνέχεια του λόγου του υπουργού και με ένα όνειρό του, στο οποίο δεσπόζει ως βασικό σύμβολο ο «άγγελος της Ιστορίας».[7]
Από το παραπάνω ερμηνευτικό περίγραμμα, αρχικά κρατώ τον εύστοχο χαρακτηρισμό του ποιήματος ως πολιτικοκοινωνικού που διαλέγεται με την καβαφική ποίηση. Ακριβέστερα, το ποίημα είναι το πρώτο από μια σειρά σατιρικών ποιημάτων μου, γραμμένων την εποχή της δεκαετούς κρίσης, με φανερή πολιτικοκοινωνική στόχευση και δηκτικό χαρακτήρα απέναντι σε γνωστά πρόσωπα του πολιτικού βίου (Κώστας Καραμανλής, Γιώργος Αλογοσκούφης, Αλέξης Τσίπρας, Γιάνης Βαρουφάκης, Πάνος Καμμένος, Ζωή Κωνσταντοπούλου, κ.ά.)· συνάμα, το «Με τον τρόπο του», όπως και τα περισσότερα από τα πολιτικοκοινωνικά σατιρικά ποιήματά μου, είναι παρωδίες βασισμένες στους τρόπους, ιδίως την ειρωνεία, των καβαφικών ιστορικών ποιημάτων με την κρίσιμη βεβαίως διαφορά ότι δεν αναφέρονται στο παρελθόν αλλά στοχεύουν στο παρόν.[8] Η Ραζάκη, επίσης, επισημαίνει τη χρήση του περίφημου σεφερικού στίχου ως επιγραφής. Σημειώνω, λοιπόν, ότι το θέμα της σταδιοδρομίας αυτού του στίχου ως κομβικής συμπύκνωσης της πολύ πικρής αντίληψης που έχουν οι νεότεροι του Σεφέρη ποιητές και ποιήτριες, της μεταπολεμικής εποχής και της μεταπολίτευσης, για τη σχέση τους με τον τόπο και με τη δημόσια σφαίρα του, το αφηγήθηκα, παραθέτοντας και σχολιάζοντας αρκετά ποιήματα, το 2019, στο θεατρικό αναλόγιο Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει. Ένας διά-λογος με τον Σεφέρη.[9] Μια σημαίνουσα λεπτομέρεια είναι ότι στη καταγραμμένη στον ηλεκτρονικό Τύπο συνέντευξη του Παυλόπουλου ο χαρακτηρισμός του φόνου ως «μεμονωμένου περιστατικού» επαναλαμβάνεται οκτώ φορές, κάτι που δείχνει ότι δεν πρόκειται για ευκαιριακή διατύπωση, αλλά για συνειδητή επιλογή.
Τέλος, η Ραζάκη δίνει την πληροφορία και επισημαίνει εύστοχα ότι οι τελευταίοι στίχοι του ποιήματος προϋποθέτουν ως διακείμενό τους την περίφημη πλέον θέση του Walter Benjamin για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας, την ένατη από τις δέκα οκτώ θέσεις, όπου και δεσπόζει ο Άγγελος της Ιστορίας. Παραθέτω μεταφρασμένη στα ελληνικά αυτή τη θέση, ένα πολλαπλά κρίσιμο γραπτό, επειδή πιστεύω ότι λειτουργεί ως κλειδί για την ερμηνεία του ποιήματος και ως κομβικό σημείο για τη μεθόδευση της διδασκαλίας του:
IX
Για πέταγμα η φτερούγα μου αvoιχτή
Θα ήθελα να γυρίσω πίσω
Γιατί αν έμενα για ατέλειωτο χρόνο
Θα είχα πολύ λίγη τύχη.
Gerhard Scholem, Χαιρετισμός του Αγγέλου
Υπάρχει ένας πίνακας του Klee με το όνομα Angelus Novus. Απεικονίζεται εκεί ένας άγγελος που φαίνεται έτοιμος να απομακρυνθεί από κάτι όπου μένει προσηλωμένο το βλέμμα του. Τα μάτια του είναι διάπλατα ανοιχτά, το στόμα του ανοιχτό και οι φτερούγες του τεντωμένες. Έτσι ακριβώς πρέπει να είναι και ο άγγελος της ιστορίας. Το πρόσωπό του είναι στραμμένο προς το παρελθόν. Όπου εμείς βλέπουμε μια αλυσίδα γεγονότων, αυτός βλέπει μία μοναδική καταστροφή, που συσσωρεύει αδιάκοπα ερείπια επί ερειπίων και τα εκσφενδονίζει μπροστά στα πόδια του. Θα ήθελε να σταματήσει για μια στιγμή, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να στήσει ξανά τα χαλάσματα. Μια θύελλα σηκώνεται όμως από τη μεριά του Παράδεισου αδράχνοντας τις φτερούγες του και είναι τόσο δυνατή που δεν μπορεί πια ο άγγελος να τις κλείσει. Η θύελλα τον ωθεί ακαταμάχητα προς το μέλλον, στο οποίο η πλάτη του είναι στραμμένη, ενώ ο σωρός από τα ερείπια φθάνει μπροστά του ως τον ουρανό. Αυτό που εμείς αποκαλούμε πρόοδο, είναι αυτή η θύελλα.
Ίσως είναι σκόπιμο να ειπωθεί στους μαθητές και τις μαθήτριες ότι οι Θέσεις για τη φιλοσοφία της Ιστορίας
ολοκληρώθηκαν την άνοιξη του 1940 στη Γαλλία, όπου ο συγγραφέας τους ήταν εξόριστος, και ότι στις 26 Σεπτεμβρίου 1940 ο Benjamin, καταδιωκόμενος από τους Ναζί, αυτοκτόνησε.
Έδωσα λοιπόν, μέχρις εδώ, το περίγραμμα του υλικού που χρειάζεται προπαρασκευαστικά κάποιος ή κάποια φιλόλογος για να διδάξει το ποίημα, πλαισιώνοντάς το, όπως και όσο θέλει, αναλόγως του χρόνου που διαθέτει και των στόχων της διδασκαλίας: τα άλλα σύγχρονα και αναφερόμενα στη δραματική συγκυρία ποιήματα, το γνωστό ποίημα του Σεφέρη «Με τον τρόπο του Γ.Σ.», το προερχόμενο από το θεατρικό αναλόγιο υλικό, το γραπτό του Benjamin.
Αν θα μου είχε ζητηθεί, από τη δική μου σκοπιά, του δημιουργού του ποιήματος, να υποβοηθήσω τη διδασκαλία του, θα επεσήμανα τα εξής στοιχεία, απευθυνόμενος κυρίως στον φιλόλογο εκπαιδευτικό που είναι, συνάμα, ο επαρκής αναγνώστης της λογοτεχνίας, για να ανακαλέσω τον σχετικό όρο του Δ.Ν. Μαρωνίτη. Στο ποίημα οι τρόποι του Καβάφη είναι πολλαπλά αναγνωρίσιμοι, στη φόρμα, στη γλώσσα, στον αφηγηματικό τρόπο, στην ειρωνεία, τόσο που υπαγόρευσαν τον αφιερωματικό τίτλο. Αλλά η υπέρβαση της μίμησης και ο εμπλουτισμός του πλαισίου των ιστορικών ποιημάτων του Καβάφη συναρτώνται με την αναγωγή της αγκιστρωμένης στην απόμακρη ιστορικότητά της καβαφικής ποίησης σε μία δραστική ή και επιδραστική επικαιρικότητα, η οποία πάντως δεν θέλει να αποκοπεί και από μία ποιητική ιδέα που να πηγαίνει και να έρχεται στις δραματικές δημόσιες περιστάσεις και άλλων καιρών και τόπων – γι’ αυτό τα ονόματα προσώπων και ομάδων παραλλάσσονται και το όνομα του νεκρού δεν αναφέρεται. Για να αναβαπτιστεί η επικαιρικότητα σε ένα αισθητικά διαρκέστερο από το πολιτικοκοινωνικό παρόν του ποίημα επιστρατεύτηκε ο κατά Benjamin άγγελος της Ιστορίας, αυτός που αντικρίζει μία διαρκή καταστροφή. Προσθέτω, συμπληρωματικά, μερικές “τεχνικές” λεπτομέρειες που συναρτώνται με τις οφειλές του ποιήματος στο καβαφικό εργαστήρι: η φόρμα του, το ιαμβικό μέτρο όπου συνδυάζονται ο ιαμβικού μέτρου ελευθερωμένος στίχος και οι αρκετοί διπλοί επτασύλλαβοι, αποβλέπει σε ένα ρυθμικά ενορχηστρωμένο ποίημα που διατηρεί τη φυσικότητα της προφορικής εκφοράς του λόγου των δύο ομιλητών του, του υπουργού και του συλλογικού αφηγητή, της ομάδας των συμβούλων του, οι οποίοι λένε κι όσα εκείνος δεν λέει· ο λόγος του υπουργού, όπως πολύ συχνά συμβαίνει με τον λόγο των αφηγητών και χαρακτήρων στα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη, δημόσια εκφερόμενος, ισορροπεί, χάρη σε λεπτομέρειές του, όπως, για παράδειγμα, τα «κάπως», «διάολος», «κοντά», ανάμεσα στην υποκριτική καλλιέπεια του “ξύλινου λόγου” των πολιτικών και τον υφέρποντα κυνισμό· τέλος, ο λόγος των συμβούλων, πειθήνια υποτακτικών στην ανώνυμη συλλογικότητά τους και εξίσου κυνικών, είναι εκείνος που πλέκει το υποστηρικτικό δίκτυ της κάθε μορφής εξουσίας, αλλά και υφαίνει τη θηλιά που μπορεί να την πνίξει, αν ο «πυροφόρος άγγελος» φτάσει μέχρι το κατώφλι της.
Κι ας περάσουμε στον μαθητή και τη μαθήτρια, θέτοντας το ερώτημα τι και πώς θέλουμε να τους διδάξουμε με άξονα το συγκεκριμένο ποίημα; Στο σημείο της εκκίνησης της διδασκαλίας του, το ποίημα μπορεί να ενδιαφέρει περισσότερο τους σημερινούς μαθητές και μαθήτριες απ’ ό,τι ο Θάνατος παλληκαριού του αγαπημένου μου Κωστή Παλαμά, επειδή αναφέρεται στον φόνο ενός μαθητή και επίσης συνομήλικού τους σε δημόσιο χώρο, στη διάρκεια μίας νυχτερινής εξόδου. Επίσης, οι σημερινοί μαθητές και μαθήτριες, οι συνομήλικοι του Γρηγορόπουλου, κατά πάσα πιθανότητα γνωρίζουν, ως απόρροια εκείνου του φόνου, τα βίαια γεγονότα που συνοδεύουν σχεδόν κάθε χρόνο την επέτειο της δολοφονίας, εξελίσσοντας έτσι μία αλυσίδα βίαιων συμβάντων. Ο Γρηγορόπουλος το βράδυ της 6ης Δεκεμβρίου 2008, στα δεκαπέντε του χρόνια, κέρδισε τραγικά την επωνυμία του ως νεκρός, ακριβέστερα δολοφονημένος, γιατί αν εκείνο το βράδυ δεν είχε διασταυρωθεί με την Ιστορία, σήμερα θα ήταν 32 ετών, θα διέτρεχε την όποια ζωή και επαγγελματική σταδιοδρομία του και, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα τον μνημονεύαμε εδώ. Σκέφτομαι, εκ των υστέρων, ότι γι’ αυτό τον λόγο στην αφιέρωση «Εις μνήμην…» απάλειψα το όνομά του, για να μην του χαρίσω αυτή την τραγική υστεροφημία. Ιδού, λοιπόν, ένα ζητούμενο της διδασκαλίας ως προς τους μαθητές και τις μαθήτριες: Πώς διαχειριζόμαστε τη μνήμη του δημόσιου νεκρού, αυτού που άθελά του έγινε γνωστός επειδή τον σκότωσαν; Χρήσιμο ως προς τον σχολιασμό αυτού του ερωτήματος, στο πλαίσιο της διδασκαλίας του ποιήματος, είναι ένα σχόλιο, γραμμένο με αφορμή την πρώτη επέτειο από τον φόνο του Γρηγορόπουλου από τον λογοτέχνη και κλασικό φιλόλογο Γιώργη Γιατρομανωλάκη και δημοσιευμένο στην εφημερίδα Το Βήμα:
Αυτός ο αδιανόητος θάνατος εγγράφτηκε τελικά, όπως και τόσοι άλλοι, πάνω στην ίδια, μακρά στήλη πεσόντων που ρυθμίζει χρόνια τη λειτουργία της εθνικής μας συμπεριφοράς. Σημειώνονται εκεί νεκροί δικοί μας που, αντί να φεγγοβολούν πάνω σε ένα αληθινό μνημείο πεσόντων, σε έναν τόπο δηλαδή ζωντανής μνήμης και έμπνευσης, συνωστίζονται, όλοι μαζί, ένα κουβάρι, στο κενοτάφιο της εθνικής μας ματαιοδοξίας. Ο νεκρός του περυσινού Δεκεμβρίου έγινε ένας άλλος σταυρός πολιτικής και κομματικής κομπορρημοσύνης, ένας άλλος τάφος για καπηλεία. Ακόμη και σήμερα, τόσα χρόνια μετά, οι νεκροί του Εμφυλίου, και από τη μία και από την άλλη μεριά, παραμένουν σε εκκρεμότητα. Σχεδόν δεν αναγνωρίζονται ‒με τη διπλή σημασία του ρήματος‒, πολύ περισσότερο δεν εισακούονται. Οι νεκροί της Κύπρου το ίδιο και χειρότερα. Τα νεκρά παιδιά του Πολυτεχνείου κάθε χρόνο στέκονται εκεί αμίλητα, πνιγμένα μέσα σε ρύπους φλυαρίας και πολιτικολογίας. Γιατί να έχει καλύτερη μοίρα ο Αλέξανδρος; Στο κάτω κάτω, τι άλλαξε από τότε που ο ποιητής-προφήτης [Οδυσσέας Ελύτης] είδε «τους Χωροφυλάκους να προσφέρουν το αίμα τους, θυσία στην καθαρότητα των ουρανών» και διαβεβαίωνε, όρθιος μέσα στα ωραία ερείπια, πως «θα λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση». Κατά συνέπεια, ή στραβή είναι η ποίηση ή στραβά αρμενίζουμε.[10]
Ένα μόνο δικό μου σχόλιο-υπόδειξη στο σχόλιο του Γιατρομανωλάκη: Αν επιλέξετε να το αξιοποιήσετε, προσπαθήστε, στην πορεία της συζήτησης με τους μαθητές και τις μαθήτριές σας, να πείσετε ότι η ποίηση βαδίζει στον ορθό δρόμο· κι ότι είμαστε εμείς, ο κόσμος έξω από την ποίηση, που «στραβά αρμενίζουμε». Κι ακόμα να σημειώσω ότι η συσχέτιση του σχολίου από τους μαθητές και τις μαθήτριες με τους νεκρούς του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη είναι η πλέον αναμενόμενη.
Τέλος, επιστρέφοντας στο ποίημα, θα μπορούσατε να σχολιάσετε την όποια ψυχοσυναισθηματική απόρροιά του, που βεβαίως συναρτάται με την ερμηνεία και την κατανόηση του νοήματός του, αξιοποιώντας τις παρακάτω κρίσεις της Ραζάκη για το «Με τον τρόπο του»:
Ο Γαραντούδης μας προσφέρει εντέλει, και μάλιστα σχεδόν αμέσως μετά το φόνο, ένα ποίημα που καθίσταται διαχρονικό, καθώς αφενός θέτει, μετουσιώνοντας σε ποιητικό λόγο την απώλεια της ζωής ενός παιδιού εξαιτίας μιας διάθεσης για επίδειξη δύναμης, το ζήτημα της ασκούμενης βίας εκ μέρους εκπροσώπων της οποιασδήποτε μορφής εξουσίας απέναντι σε αθώους και αφετέρου καταγγέλλει την αδιαφορία και την αδράνεια των πολιτικών (και ουσιαστικά προβλέπει, τον Δεκέμβριο του 2008, ότι τα χαρακτηριστικά αυτά του πολιτικού συστήματος θα εξακολουθήσουν να ταλανίζουν τη χώρα, όπως πράγματι συνέβη καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου της κρίσης) φέρνοντας στο προσκήνιο τον υπουργό που εμφανίζεται καθησυχαστικός τόσο απέναντι στον εαυτό του όσο και απέναντι στο ακροατήριό του, καθώς υιοθετεί τη βολική στάση της κάλυψης της δολοφονίας του μαθητή με το πέπλο της τυχαιότητας.[11]
Κλείνοντας αυτή την έκθεση σκέψεών μου για το γιατί και το πώς θα μπορούσε να διδαχθεί το ποίημα «Με τον τρόπο του» στη σημερινή δευτεροβάθμια εκπαίδευση, είμαι ο τελευταίος που θα ισχυριστεί ότι το ποίημα είναι διαχρονικό. Αλλά αυτό για το οποίο είμαι σίγουρος και, αν εγώ επέλεγα να διδάξω το ποίημα, αυτό για το οποίο θα επέμενα, θέτοντάς το στο επίκεντρο της διδασκαλίας, είναι ότι διαχρονικός παραμένει ο άγγελος της Ιστορίας, που πυροφόρος και καταστροφικός εξακολουθεί να περιτριγυρίζει τις οδούς, στη ρημαγμένη Γάζα, στη ρημαγμένη Μαριούπολη, στα ρημαγμένα προάστια της πόλης της Αγγέλων. Αν δεν θέλετε να σχολιάσετε το ποίημα με εικόνες των Δεκεμβριανών του μακρινού πλέον 2008, δείξτε τις σύγχρονες εικόνες πραγματικής καταστροφής και ζητήστε από τους μαθητές και τις μαθήτριές σας να σκεφτούν πώς συνδέονται με το ποίημα. Και αν, τέλος, σκέφτεστε ότι στην επιλογή σας υπάρχει μία κάποια διακινδύνευση, αυτή είναι επιτακτικά καλοδεχούμενη, θα έλεγα αναγκαία, επειδή πιστεύω ότι έτσι μετριούνται κι έτσι κρίνονται ο εκπαιδευτικός μας ρόλος και η παιδαγωγική μας λειτουργία ως ποιητών, ως δασκάλων και ως ενεργών πολιτών. Διαφορετικά, αν παραμείνουμε ασφαλείς και βολικά απαθείς, ο άγγελος της Ιστορίας θα φτάσει και στο δικό μας κατώφλι και θα το περάσει.
____________
Ομιλία στο Επιμορφωτικό Συνέδριο πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης «Η Νέα Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία στην Α΄/βάθμια και Β΄/βάθμια Εκπαίδευση: Διδακτικές προτάσεις και προσεγγίσεις εν όψει της καθιέρωσης των νέων Προγραμμάτων Σπουδών και των νέων σχολικών εγχειριδίων», Αθήνα, Υ.ΠΑΙ.Θ.Α., Αίθουσα Jacqueline de Romilly, 16 Φεβρουαρίου 2025.
