Διασταυρώσεις, σταυροδρόμια

1ο Αφήγημα. Η πρώτη συνάντηση

Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο φίλος και συμφοιτητής μου στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ Βασίλης Αντωνόπουλος μου μίλησε για δύο φίλους του από τη Καβάλα (στον περίγυρο του Βασίλη Βασιλικού): τον Μιχαήλ Μήτρα και τον Γιάννη Γαϊτάνο, που σπούδαζαν στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ, οι οποίοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τις πανεπιστημιακές τους σπουδές καθώς τις εύρισκαν αδιάφορες και χωρίς ιδιαίτερη ποιότητα. Το φαινόμενο του «drop out» είχε αρχίσει να πυκνώνει στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ, αλλά στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’60, λόγω των λίγων θέσεων στα Πανεπιστήμια και του απότοκου έντονου ανταγωνισμού, η εγκατάλειψη σπουδών από παιδιά της μικροαστικής ή «αστικής» τάξης και μάλιστα της επαρχίας, φάνταζε ως επική πράξη, ως ηρωική έξοδος. Ένα άλλο φωτοστέφανο επικρεμόταν στο κεφάλι του Μιχαήλ Μήτρα (Μ.Μ.), καθώς ο τελευταίος επιλέχτηκε από τον Παύλο Ζάννα (Διευθυντή τότε του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης) να συνοδεύσει την Αγγλίδα ηθοποιό Σουζάνα Γιορκ, επίσημα προσκεκλημένη του Φεστιβάλ (πληροφορία επιβεβαιωμένη από τον Αλέξη Ζήρα).

Οι φαντασιώσεις των Αθηναίων φοιτητών γι’ αυτό το προνόμιο ήταν ατελείωτες, και ο Μ.Μ. στην συνέχεια κρατούσε μια ιδιαίτερη σιωπή σχετικά με τις λεπτομέρειες της αποστολής του. Επιπλέον, μια άλλη σχέση του με κάποια κοπέλα από τη Φιλανδία είχε φορτίσει τη ζήλια της παρέας μας, που προσπαθούσε τότε να συναντήσει «ξανθές κοπέλες» από τη Βόρεια Ευρώπη, όχι ως «καμάκια» της Πλατείας Συντάγματος, αλλά στις αίθουσες του Αρχαιολογικού Μουσείου δίπλα στα κτίρια του ΕΜΠ. Τελικά, έγινε η συνάντηση με τον Γιάννη Γαϊτάνο και τον Μ.Μ., ένα απόγευμα, μετά από τα εργαστηριακές ασκήσεις και, από την οδό Πατησίων, μέσω της οδού Ακαδημίας, φτάσαμε στο Κολωνάκι, όπου καθίσαμε μέχρι πολύ αργά τη νύχτα, κουβεντιάζοντας για όλα τα ζητήματα της σύγχρονης και νεοτερικής λογοτεχνίας, το πρόβλημα της πρωτοπορίας στην Ελλάδα, την αρχαϊκότητα των καλλιτεχνικών θεσμών και τις δυνατότητες πειραματισμού στο ποιητικό πεδίο.
Εκείνη την εποχή, την παρέα μας απασχολούσαν δύο θέματα: αν ο Aldus Huxley ή ο George Orwell προέβλεπαν καλύτερα το μέλλον του κόσμου μας και πώς θα φύγουμε από την Ελλάδα για να γνωρίσουμε άλλα μέρη, έξω από την αυτήν που ήταν τότε κάτω από το στρατιωτικό καθεστώς της 21^ης Απριλίου. Τελικά, ο κόσμος ακολούθησε ένα υβριδικό πρότυπο και οι δύο προαναφερόμενοι συγγραφείς δικαιώθηκαν δυστυχώς και οι δύο. Όσο για τα ταξίδια στο εξωτερικό, λίγα ή πολλά (για όλη την τότε παρέα) τελικά, μας οδήγησαν όλους πίσω στην μητέρα πατρίδα μας. Δηλαδή, κανένας από την ομάδα μας δεν διάλεξε να εγκατασταθεί μόνιμα στο εξωτερικό.

2ο Αφήγημα. Πρώτη συνεργασία

Μέσα της δεκαετίας του 1970, σ’ ένα ταξίδι μου στην Ελλάδα από το Παρίσι, ο Μ.Μ. μου πρότεινε να ετοιμάσω για το σαλόνι του περιοδικού Σήμα («Πολύπλανο»: Εκδόσεις - Αίθουσα Τέχνης, Δ/ντής Νίκος Παπαδάκης) μια συνεργασία προκειμένου να παρουσιάσω τα ποιήματά μου Οπτικής (Εικονοσχηματικής) ποίησης. Το υλικό παρουσιάστηκε με τον τίτλο: «διαστάσεις γραφής» (1976) και αποτέλεσε την απαρχή πολλών δημοσιεύσεων στη Γαλλία, στην Αμερική (Βόρεια και Νότια) και στην Ιαπωνία. Η γενναιοδωρία του Μ.Μ. είχε μια διεθνή εμβέλεια και επίπτωση! (Βλ. www.dagrafiotis.com/ βιβλία).

3ο Αφήγημα. Δοκίμια

Στη δεκαετία του 1980, την περίοδο που ο Μ.Μ. δούλευε στην Αίθουσα Τέχνης «Ώρα» και βοηθούσε τον Διευθυντή της Ασαντούρ Μπαχαριάν στην προετοιμασία της ετήσιας έκδοσής της Xρονικό. Με προσκαλούσε να συμβάλλω με δοκίμια – άρθρα για τις πολιτιστικές ανακατατάξεις και τις καλλιτεχνικές μεταλλάξεις. Έτσι, μου δόθηκε ευκαιρία να επεξεργαστώ κείμενα για τη θεώρηση της τέχνης και της λογοτεχνίας ως πολιτιστικών φαινομένων. Ο Μ.Μ. αναζητούσε σταθερά την καινοτομία χωρίς βαρύγδουπους δισταγμούς, εξού και η ανοιχτή πρόσκλησή του.

4ο Αφήγημα. Ομάδα Οπτικής Ποίησης

(Στην Λένα Κοκκίνη †)

Μετά το 1980, και για περίπου 40 χρόνια, η «Ομάδα Οπτικής Ποίησης» προσπάθησε να προωθήσει στην Ελλάδα πρακτικές που ανήκουν στην Visual Poetry, Poèsie Visuelle, Concrete Poetry, Poesia Visiva… Ο Μ.Μ. έπαιζε ένα σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ομάδας ως ομάδας και διετέλεσε συνεπής εμπνευστής των δράσεών. Οι ιστορικοί της τέχνης κάποια στιγμή θα πρέπει να αποτιμήσουν τη συνεισφορά της Ομάδας στην ανέλιξη της νεοτερικής τέχνης στον Ελλαδικό χώρο με βάση βεβαίως τα αποτελέσματα συστηματικής επιστημονικής έρευνας. Το ΕΜΣΤ έχει ήδη συγκεντρώσει υλικό και μαρτυρίες από τη διαδρομή τής ομάδας αλλά απαιτείται πιο ουσιαστική μελέτη των τεκμηρίων. Ένα από τα θέματα που απασχολούσε την ομάδα με την προτροπή του Μ.Μ. ήταν ο βαθμός «συνεκτικότητας της ομάδας»· δηλαδή, σε σχέση με άλλες ομάδες όπως του Dada, του σουρεαλισμού, της Cobra…, ποιά θα έπρεπε να ήταν η φύση των δεσμών μεταξύ των μελών της ομάδας μας; Και σε ποιό βαθμό η ομάδα θα παρουσιαζόταν ως ενιαία ή συντονισμένη σε αναφορά με «τον κόσμο της τέχνης» (artworld); Ο Μ.Μ. θα ήθελε μια πιο σφιχτή δομή και μια πιο σαφή δέσμευση των μελών ― κι ακόμη ακόμη τη διατύπωση ενός μανιφέστου ή τουλάχιστον μιας προγραμματικής δήλωσης. Τελικά, η Ομάδα κράτησε μια χαλαρή δομή ως προς τη συγκρότηση της και μια ανοιχτή προοπτική ως προς τους καλλιτεχνικούς προσανατολισμούς της. Παρ' όλη τη «χαλαρότητα» στην οργάνωση της όμως, η Ομάδα διέγραψε μια πορεία τεσσάρων δεκαετιών. Ίσως εντέλει είναι ένα επίτευγμα! Κι αυτό οφείλει πολλά και στον Μ.Μ. που λειτουργούσε ως άτυπος «γραμματέας», δείχνοντας πάντοτε μια ιδιαίτερη ευαισθησία σε θέματα ιεραρχίας, μια αυτοσυγκράτηση ως προς τις τυχόν διαφωνίες μεταξύ των μελών, και μια σοφή επιφυλακτικότητα για το συγκερασμό των διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών και φιλοδοξιών των μελών.

5ο Αφήγημα. «ΕΡΤ»

Στις αρχές και τα μέσα της δεκαετίας του 1980 σύχναζα στην ΕΡΤ, καθώς η συντακτική ομάδα του περ. Σύγχρονος Κινηματογράφος (Σ.Κ.) είχε αναλάβει μια εκπομπή για το κινηματογράφο (Μισέλ Δημόπουλος και εγώ ήμασταν συνεκδότες του Σ.Κ. εκείνη την περίοδο) και στη συνέχεια είχα ωριαία εβδομαδιαία εκπομπή («Πνευματικό Περισκόπιο» της Μαρίας Μαυρουδή και του Μάνου Χατζιδάκι) για θέματα τέχνης και πολιτιστικής συγκυρίας. Έτσι εύρισκα την ευκαιρία για σύντομες συναντήσεις μαζί του – σε μια περίοδο δύσκολης προσαρμογής του Μ.Μ. από το BBC. στο τμήμα ειδήσεων της ΕΡΤ, όπου ο πολιτικός έλεγχος ήταν και τότε ασφυκτικός. Ο διορισμός του και ο διορισμός και του Γιάννη Γαϊτάνου προήλθε από το κοινό τους φίλο από τη Καβάλα, Βασίλη Βασιλικό που τότε ήταν στην ηγετική ομάδα της ραδιο-τηλεόρασης. Εξάλλου, ο Μ.Μ. συμμετείχε και στη συντακτική ομάδα του Βασίλη Βασιλικού που στήριζε τις εκπομπές του τελευταίου για το βιβλίο. Ευτυχώς, ο Μ.Μ. μετακινήθηκε στη συνέχεια στο Α΄ και Γ΄ Πρόγραμμα του Ραδιοφώνου και εκεί είχε την ευκαιρία να δοκιμάσει και στην Ελλάδα νέες ιδέες και πρακτικές που είχε ενστερνιστεί στη διάρκεια της παραμονής του στην Γηραιά Αλβιόνα ― (εκπομπή συνομιλιών με ζωγράφους, καταγραφή της προφορικής ελληνικής γλώσσας με συνεντεύξεις με ανώνυμους συμπολίτες μας). Ήταν στο νέο πόστο του πιο χαρούμενος και σίγουρα πιο δημιουργικός. Είχα την ευκαιρία να συζητήσω μαζί του διάφορα θέματα ως προσκεκλημένος των εκπομπών του και επιπλέον είχα την ευκαιρία να παρουσιάσω (ταυτόχρονα) μουσικές συνθέσεις από το χώρο της τζαζ, καθώς μπορούσε να φέρνω μαζί μου δίσκους, πέρα από τη σχετική πλούσια δισκοθήκη της ΕΡΤ. Το ίδιο είχε γίνει και με τη σύντροφο του Μ.Μ., την Νατάσα Χατζιδάκι, που κι αυτή υπήρξε παραγωγός του ραδιοφώνου αλλά και της τηλεόρασης. Μια περίοδος με πολλές υποσχέσεις και ελπίδες!
Οι ιστορικοί των μέσων επικοινωνίας του ραδιοφώνου θα πρέπει να σταθμίσουν τη συμβολή του Μ.Μ. και της Ν.Χ. στην ανανέωση των ραδιοφωνικών προγραμμάτων σε σχέση και με την εισβολή των ιδιωτικών ραδιοσταθμών στο πεδίο των ερτζιανών κυμάτων. Στο τέλος της καριέρας του στο ραδιόφωνο βρέθηκε στο δίλημμα της αποχώρησης (οικειοθελώς) και της αποδοχής των κινήτρων εξόδου προς τους εργαζόμενους. Τον απασχολούσε η μετά την ΕΡΤ ζωή του και οι πιθανές δυσμενείς ανακατατάξεις στην οικονομική σφαίρα. Τελικά, αποχώρησε με όλες τις αποζημιώσεις και τις ειδικές αμοιβές. Μ’ αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να ζήσει ως οπτικός ποιητής πλήρους απασχόλησης.

6ο Αφήγημα. Η κόκκινη κλωστή

Η Δρ. Λένα Κοκκίνη κάθε φορά που οργάνωνε μια μείζονα εικαστική έκθεση καλούσε οπτικούς ποιητές να συμμετάσχουν με έργα τους. Στην έκθεση με τίτλο «Απέναντι» (1994) στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων (Παλαιό Βρεφοκομείο, οδός Πειραιώς) βρεθήκαμε στον ίδιο χώρο ακόμη μια φορά. Λίγο πριν τα εγκαίνια της έκθεσης, ο Μ.Μ. εξαφανίσθηκε μυστηριωδώς. Μετά από κάμποση ώρα επιστρέφει κρατώντας στο χέρι ένα κουβάρι κόκκινου νήματος! Μια κόκκινη γραμμή τον ακολουθούσε! Μου εξήγησε ότι το νήμα άρχιζε από την οδό Πειραιώς και κατέληγε μπροστά στα έργα του ― ο μίτος της Αριάδνης. Σημείωση του χώρου και πρόσκληση για το έργο του ― γνωρίζοντας την ευαισθησία του για μια ισότιμη μεταχείριση του έργου των καλλιτεχνών στην αρχή ξαφνιάστηκα, αλλά γρήγορα μου εξήγησε ότι μεγάλωσε σ’ ένα περιβάλλον όπου γυναίκες, νήματα και υφάσματα κυριαρχούσαν ― η μητέρα του ήταν μοδίστρα. Εξάλλου είχε χρησιμοποιήσει την κόκκινη κλωστή και σε άλλα έργα του, (π.χ. σε κολάζ ― στις εικόνες) γεγονός που δείχνει την επιρροή της παιδικής/εφηβικής περιόδου της ζωής του. (Ο αδελφός του Ρωμανός (ψυχολόγος-σεξολόγος) έχει ορισμένες ενστάσεις γι’ αυτή την πρόχειρη ψυχαναλυτική αναφορά). Η Χρύσα Δραντάκη χρησιμοποίησε την ιδέα της κόκκινης κλωστής για να «δέσει» τα έργα και τα τεκμήρια στην έκθεση στο Κέντρο Τέχνης «Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Βόλος, Άνοιξη 2023). Στην Κίνα είχα συναντήσει καλλιτέχνες που κι αυτοί χρησιμοποιούσαν κόκκινα νήματα.

9ο Αφήγημα. Ημέρα Ποίησης – Δελφοί (2001)

Πολλά έχουν γραφεί για το θεσμό της Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης (21/03 κάθε χρόνο) και το κύριο ρόλο στην καθιέρωσή του από τον Μ.Μ. Σε κείμενο της, η Άννα Αφεντουλίδου ( περ. Ο αναγνώστης) αναφέρεται με συγκεκριμένα στοιχεία στις διαδικασίες για την υιοθέτηση της διεθνούς «γιορτής». Όταν μάλιστα έγινε η πρώτη πραγμάτωση της παγκόσμιας εκδήλωσης, η οργανωτική επιτροπή με συντονιστή τον Βασίλη Βασιλικό κάλεσε τον Μ.Μ. και τον υπογράφοντα στις εκδηλώσεις των Δελφών. Μια εξιστόρηση των δράσεων δίνεται στο περ. Βακχικόν. Εδώ θα περιοριστούμε στα συμβάντα που συνδέονται με τον Μ.Μ. Βέβαια, μαζί μας ήταν και η Νατάσα Χατζιδάκι και ο Μ.Μ. είχε επιπλέον τη φροντίδα του Θωμά Γκόρπα που εκείνη την εποχή ήταν σε δύσκολη κατάσταση λόγω της ασθένειας του. Οι Μ.Μ., Ν.Χ. και εγώ (ηλικιακά γύρω στα πενήντα μας χρόνια) ήμασταν η «νέα γενιά» και δεν είχαμε την ευκαιρία να διαβάσουμε ποιήματα μας ή να λειτουργήσουμε επιτελεστικά· ο ρόλος μας ήταν να αποτελέσουμε το «κοινό» και να αντλήσουμε από την «πείρα» και τη «δόξα» των συμμετεχόντων μείζονων ποιητών. Παρ΄όλη αυτή τη μεταχείριση των νεότερων ποιητών, ο Μ.Μ. ήταν ιδιαίτερα ικανοποιημένος από την ανέλιξη της αρχικής του πρότασης. Εγώ είχα (και έχω) σοβαρές επιφυλάξεις για την όλη Οργάνωση· δεν είχα πειστεί για τη σκοπιμότητα του προτάγματος (project), δεδομένου ότι ανάλογες πρωτοβουλίες είχαν παρθεί για ορισμένες ασθένειες, τον ύπνο, τις κοινωνικές παθογένειες… Δεν συμφωνούσα με τη διάγνωση ότι η «ποίηση» περνάει μια βαθύτατη κρίση και έχει ανάγκη από εκδηλώσεις της UNESCO για να ξαναβρεί τη θέση της στη σύγχρονη πολιτιστική συγκυρία: αν η ποίηση περνάει μια κρίση, θεωρώ ότι έχει τις δικές της δυνάμεις να την ξεπεράσει και διεθνείς Οργανώσεις (όπως UNESCO) είναι αμφίβολο αν έχουν την εμβέλεια ή τη νομιμότητα να προσφέρουν ένα ουσιαστικά ξεπέρασμα της κρίσης. (Πάντως, είναι επείγον και απαραίτητο να γίνει μια μελέτη – έρευνα για να προσδιοριστούν οι επιπτώσεις της Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης στα τεκταινόμενα και συμβεβηκότα του ποιητικού πεδίου). Ο Μ.Μ. ήταν ήρεμα χαρούμενος που τόσοι ποιητές, από τόσες χώρες ήλθαν στους Δελφούς για να ξαναθέσουν το ζήτημα της υπόστασης της ποίησης στον εν περιδινήσει και εν αιωρήσει διεθνοποιημένο κόσμο μας.

10ο Αφήγημα. Εις αναζήτηση του χαμένου τάφου – Βόλος 2021

Η τελευταία περίοδος της ζωής του Μ.Μ. ήταν επώδυνη λόγω της ασθένειάς του και λόγω του ατυχήματος του. Ομολογώ ότι είχα ελλιπή πληροφόρηση για τις δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε. Έτσι, μετά το θάνατό του, με τη σύζυγο μου Αντίκλεια, προσπαθήσαμε να βρούμε τον τάφο του στο Βόλο και να του αποδώσουμε «τιμές» και «σεβασμό». Από κακή πληροφόρηση πήγαμε στο νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής, και ψάξαμε τάφο - τάφο· το νεκροταφείο είχε θέα καταπληκτική προς τη θάλασσα, ήταν γεμάτο από πολύχρωμα πλαστικά λουλούδια, πολλές φωτογραφίες (ακόμη και έγχρωμες) σε μεγάλα μεγέθη – για μια στιγμή σκέφτηκα και το θαλασσινό κοιμητήριο του Πολ Βαλερί της Σετ (Γαλλία), αλλά το τελευταίο ήταν πιο λιτό και με περισσότερο γλυπτά στοιχεία σχετικής καλλιτεχνικής αξίας.

Τελικά πήγαμε στο καινούργιο νεκροταφείο της Πόλης, όπου οι φύλακες κοιτάξανε σ ’ένα κουρελιασμένο σχεδόν τετράδιο (ένα κιτάπι) και βρήκαν στην αρχή Μιχάλη Μήτρα (λιθοξόο) και έναν Μιχάλη Πήτα. Μετά από πολύ ψάξιμο βρέθηκε ο αριθμός του τάφου, όπου διαβάσαμε το όνομα και τη λέξη «ποιητής» ― ίσως να ήθελε ο ίδιος να έγραφαν «οπτικός ποιητής». Εναποθέσαμε ένα αγριολούλουδο και μια πέτρα που φέραμε από τη θάλασσα του «Χορευτού» (Πήλιο) που το θεωρήσαμε ως ένα φωνήεν που σμίλευσε γι’ αυτόν το Αιγαίο Πέλαγος. Απ’ αυτή την επίσκεψη στον τάφο προήλθε και ένα βίντεο αφιερωμένο στη μνήμη του.

11ο Αφήγημα. Απόπειρα αποτίμησης

Πόσο δύσκολο να συνοψίσεις τη ζωή ενός ποιητή; Πόσο δύσκολο να διατυπώσεις κρίσεις αποτιμητικές με κάποια σιγουριά; Πώς να συλλάβεις τις πολλαπλές πτυχές της διαδρομής ενός προσώπου; Πόσο αβέβαιο να απαριθμήσεις τα δυνατά και τα αδύναμα χαρακτηριστικά ενός «θνητού»; Δίνονται λοιπόν μερικές εντυπώσεις – διατυπώσεις για τον Μ.Μ. ως ύπαρξης στη ζωή και τη τέχνη, όπως συνηθίζεται να λέγεται, με πολύ προσοχή και φειδώ.
Ο Μ.Μ. ζούσε με τον τρόπο αγωνιώδη και αγχωτικό το ζήτημα της αναγνώρισης της «οπτικής ποίησης» ως ποίησης – ποιήσεως· πολλές φορές έλεγε: «όταν δοθεί το πρώτο βραβείο Νομπέλ σε οπτικό ποιητή, τότε η οπτική ποίηση θα βρει τη θέση που της αξίζει». Έκανε την υπόθεση ότι η επιτροπή απονομής του βραβείου Νομπέλ θα ήταν σε θέση να νομιμοποιήσει την πρακτική της οπτικής ποίησης, όπως αυτή πραγματώνεται σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν ληφθεί η υπόψη η απονομή του βραβείου τα τελευταία χρόνια (λογοτεχνία των «πληβείων» και για τους πολλούς) και το γνωστό σκάνδαλο υπογείων επιρροών μεταξύ των μελών της επιτροπής, είναι σαφές ότι η επιτροπή αποφεύγει να ξανανοιχτεί σε πειραματικές ποιητικές γραφές. Ωστόσο, η απάντηση ήρθε από το Centre Pompidou (σε συνεργασία με την Fondazione Bonotto με την πλούσια συλλογή οπτικής ποίησης του), στο Παρίσι όπου καθιερώθηκε το βραβείο για τους πρωτοποριακούς ποιητές με έργο και «εκτός βιβλίου». [Στην επιτροπή απονομής πριν τρία χρόνια συμμετείχα ως μέλος και το βραβείο δόθηκε στον Ουρουγουανό Clemente Padin – αν ζούσε ο Μ.Μ. θα μπορούσα να τον είχα προτείνει· το βραβείο δίνεται μόνο σε ζώντες ποιητές / καλλιτέχνες).
Την ίδια αγωνία έδειχνε και για την αναγνώριση της οπτικής ποίησης στην Ελλάδα και της δικής του συνεισφοράς στο ποιητικό και εικαστικό γίγνεσθαι στη χώρα μας. Για να τον παρηγορήσω τον πληροφορούσα ότι η πρώτη διατριβή για τον Απολινέρ γράφτηκε το 1954 – περίπου 30 χρόνια από το θάνατο του ποιητή στην διάρκεια της μεγάλης επιδημίας της ισπανικής γρίπης. Και είναι γνωστό ότι υπάρχει διαφορά φάσης ανάμεσα στις αναζητήσεις της ποιητικής έρευνας από τους ποιητές και τις μελέτες των ερευνητών της νεοτερικής ή σύγχρονης ποίησης.

12ο Αφήγημα. Διασυνδέσεις

ΟΜ.Μ. προσπαθούσε να καλλιεργήσει τη συλλογικότητα και να επιδεικνύει μια προσήλωση στους κανόνες της ομαδικής ζωής και της δημοκρατικής δεοντολογίας. Ιδιαίτερα στην ομάδα της οπτικής ποίησης προσπαθούσε να κρατάει την ανοιχτή ενημέρωση και την ισότιμη μεταχείριση των ενεργειών στην πρέπουσα κλίμακα. Επίσης, προσπαθούσε να κτίζει δέντρα γενεαλογίας και δίκτυα επιρροών – για παράδειγμα είχε την ιδέα να γιορτάζουμε κάθε Ιούνιο την επέτειο της έκδοσης του Οδυσσέα, του σημαντικού έργου του Τζέιμς Τζόις.

13ο Αφήγημα. Απορίες

Αναμφίβολα η απόφαση του να εγκαταλείψει τις σπουδές του στη Νομική Θεσσαλονίκης και να αφοσιωθεί στην περιπλάνηση του στη Λογοτεχνία, στη Δημοσιογραφία και στη ραδιο-σκηνοθεσία, είχαν μια απόχρωση ηρωισμού – ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1960. Το τόλμημα του είχε ταυτόχρονα και μια περιοριστική επίδραση, καθώς έδειχνε δισταγμούς (και ίσως τεχνολογο-φοβία) για πιο ριζοσπαστικούς πειραματισμούς που περιλάμβαναν και τη χρήση τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας. Χρησιμοποιούσε την γραφομηχανή και, για την παραγωγή αντιγράφων του, τα παραδοσιακά καρμπόν. Έφτανε μέχρι το ταχυδρομείο και το σταθερό τηλέφωνο χωρίς να δοκιμάσει τα email και τα άλλα δίκτυα μαζικής επικοινωνίας. Η εικαστική του ενασχόληση ήταν επικεντρωμένη σε χαρτιά Α4 και Α3 χρησιμοποιώντας κυρίως σινική μελάνη και χειρονομικές/αυτοσχεδιαστικές χειρονομίες, ενώ οι σύγχρονοι εικαστικοί καλλιτέχνες είχαν μεταφερθεί στα βίντεο, τις εγκαταστάσεις και χρήση μη συμβατικών ζωγραφικών υλικών. Είχε επιχειρήσει μόνος του ή σε συνεργασία με άλλους καλλιτέχνες για την πραγμάτωση δρώμενων, αλλά δεν είχε δείξει μια συστηματική ενασχόληση μ’ αυτή τη νέα μορφή καλλιτεχνικής πρακτικής. Με μια συνοπτική διατύπωση, ο Μ.Μ. έδειχνε τη διάθεση για μια χειραφέτηση από την κλασική γραμμική ποίηση ή κλασική αφηγηματική πεζογραφία, αλλά ταυτόχρονα τον διέκρινε ένας παράξενος δισταγμός, μια σχεδόν ανεξήγητη αυτοσυγκράτηση μπροστά σε διάτεχνα ή πολύτεχνα έργα. Αν αυτή η υπόθεσή μας (που πολύ απέχει να είναι μια διάγνωση) έχει κάποια εγκυρότητα, θα μπορούσε να εξηγήσει και την αγωνιώδη στάση του για την τύχη της οπτικής ποίησης και της πειραματικής γραφής. Επίσης μερικές φορές ενώ ένοιωθε ότι θα έπρεπε να είχε μια καλύτερη διασύνδεση με καλλιτέχνες – ποιητές του εξωτερικού, όταν του είχα συστήσει κάποιους συναδέλφους από άλλες χώρες δεν θέλησε να δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς. Μια αμφιβολία, μια αμφισημία τον διέκρινε όταν θα έπρεπε να είναι πιο αποφασιστικός με την ποιητική του παραγωγή και ανέλιξη. Άλλες στιγμές έδειχνε μια μετριοπάθεια, μια υπομονή και ένα χαμηλό τόνο για τα καλλιτεχνικά πράγματα ωστόσο μια εσωτερική εριστικότητα κρυβόταν πίσω από την «ελεγχόμενη» συμπεριφορά του. Δεν είναι εύκολο να είναι κάποιος καινοτόμος σε μια κοινωνία που δεν εγκαταλείπει εύκολα τα καθιερωμένα της σχήματα και ήθη!

14ο Αφήγημα. Διατύπωση/ υπόθεση

Μια μέρα ο ποιητής Γιώργος Χουλιάρας, πρόεδρος τότε της Εταιρείας Συγγραφέων (μέλος της οποίας ήταν και ο Μ.Μ.), γνωρίζοντας πολύ καλά τον βίο του Μ.Μ. και τις φιλίες του με τον Νάνο Βαλαωρίτη και τον Νίκο Φωκά (τον τελευταίο μου τον σύστησε ο Μ.Μ. για πρώτη φορά), με ρώτησε πώς η πυκνότητα των ανταλλαγών μαζί τους, ιδιαίτερα με τον πρώτο, ήταν εξαιρετικά ισχυρή, σε σύγκριση με την αντίστοιχη πυκνότητα μαζί μου. Το ερώτημα με ξάφνιασε, γιατί δεν είχα συνειδητοποιήσει τη βαρύτητά του. Ο Γιώργος Χουλιάρας πρόσθεσε ότι το έργο του Μ.Μ. ίσως να ήταν διαφορετικό αν είχαμε πιο συχνές ανταλλαγές και συνεργασίες. Ενδιαφέρουσα σκέψη αλλά καθαρά υποθετική. Ο θάνατος του Μ.Μ. δεν σημαίνει όπως και το τέλος των διασταυρώσεων μαζί του.

_________________________________

Ευχαριστίες στους δρ. Λένα Κοκκίνη(†), Αλέκο Καραγεωργίου, Δημήτρη Βερνίκο, Βάσια Καρκαγιάννη-Καραμπελιά, Χάρη Καμπουρίδη (†), τους εκδότες της «Απόπειρας», Άννα Αφεντουλίδου, Αλέξη Ζήρα, Γιώργο Χουλιάρα, Ηλέκτρα και Πέτρο Δουμά-Χαλκούση,Βίβιαν Ματσούκα, Φωτεινή Παπαζαχαρίου, Άννα Δαμιανίδη για τις πληροφορίες σχετικές με το βίο και το έργο του Μιχαήλ Μήτρα.