Ο μυθιστοριογράφος Σεφέρης και το «παλίμψηστό» του

Οι Έξι νύ­χτες στην Ακρό­πο­λη, το πιο αδι­κη­μέ­νο, ομο­λο­γου­μέ­νως, έρ­γο του Γιώρ­γου Σε­φέ­ρη, αξί­ζει κα­τά την δι­κή μου (και αρ­κε­τών άλ­λων) γνώ­μη μια κα­λύ­τε­ρη με­τα­χεί­ρη­ση εκ μέ­ρους της ελ­λη­νι­κής γραμ­μα­το­λο­γί­ας. Αν μη τι άλ­λο επει­δή, μ’ αυ­τό, ο συγ­γρα­φέ­ας υπή­ξε από τους πρώ­τους που ξέ­φυ­γαν από την, επι­κρα­τού­σα κα­θ’ ημάς, επαρ­χιώ­τι­κη ηθο­γρα­φία, προ­χω­ρώ­ντας απο­φα­σι­στι­κά στην κα­τεύ­θυν­ση του αστι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος.^[1]
Δεν πρό­κει­ται όμως πε­ρί σκέ­της αλ­λα­γής σκη­νο­γρα­φί­ας. Με άλ­λα λό­για, οι Έξι νύ­χτες... δεν πραγ­μα­τεύ­ο­νται απλώς μί­αν αστι­κή υπό­θε­ση σε αστι­κό πε­ρι­βάλ­λον, αλ­λά υπερ­βαί­νoυν και με­του­σιώ­νουν και τις δύο αυ­τές συ­νι­στώ­σες σε ένα Έπος της πό­λε­ως. Πα­ρό­μοιες επι­δό­σεις εξα­σφα­λί­ζουν στο έρ­γο μία δια­κρι­τή θέ­ση στην συ­νο­μο­τα­ξία των αξιό­λο­γων εκεί­νων μυ­θι­στο­ρη­μά­των του 20ού αιώ­να όπου ορι­σμέ­νες πό­λεις, με την ανά­γλυ­φη πα­ρου­σία τους, κα­τα­λαμ­βά­νουν το προ­σκή­νιο, αν όχι δε και ολό­κλη­ρο τον αφη­γη­μα­τι­κό χώ­ρο. Με αυ­τές^[2] ―και με όσες άλ­λες μπο­ρεί να θυ­μη­θεί ο ανα­γνώ­στης―, το κα­τά Σε­φέ­ρην «κλει­νόν άστυ» μοι­ρά­ζε­ται, σε θε­μα­τι­κό επί­πε­δο, τον κοι­νό πα­ρο­νο­μα­στή του «αστι­κού»· υπάρ­χει όμως μία με την οποί­αν η Αθή­να των Έξι νυ­χτών... συγ­γε­νεύ­ει στε­νό­τε­ρα και (ού­τως ει­πείν) ορ­γα­νι­κά: ο λό­γος για την τε­τρα­πλή Αλε­ξάν­δρεια του Lawrence Durrell (1972).
Δεν υπο­νοώ την ύπαρ­ξη κά­ποιου εί­δους επι­δρά­σε­ως από την μία ή την άλ­λην πλευ­ρά·^[3]  πρό­κει­ται μάλ­λον πε­ρί συ­γκλί­σε­ως (κα­τά το εύ­στο­χο λο­γο­παί­γνιο του Octavio Paz: όχι infuencia, αλ­λά con-fluencia). Θέ­ση μου εί­ναι λοι­πόν ότι ο Σε­φέ­ρης, στο πε­ζο­γρά­φη­μά του, και ο Durrell, στην δι­κή του τε­τρα­λο­γία, κι­νού­νται σε πα­ράλ­λη­λους δρό­μους, πλην όμως εντός του αυ­τού (ή εκα­τέ­ρω­θεν πο­λύ πα­ρεμ­φε­ρούς) δη­μιουρ­γι­κού σχε­δί­ου, που ο πρώ­τος το προει­κά­ζει διαι­σθη­τι­κά και ο δεύ­τε­ρος το προσ­διο­ρί­ζει και υλο­ποιεί· σχέ­διο το οποίο φέ­ρει την κα­θιε­ρω­μέ­νη ονο­μα­σία μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό «πα­λίμ­ψη­στο».
Η λε­πτο­με­ρής ανά­λυ­ση της ιδά­ζου­σας αυ­τής δια­κει­με­νι­κό­τη­τας θα μας πή­γαι­νε όμως πο­λύ μα­κρυά από τους άμε­σους στό­χους του ανά χεί­ρας. Θα αρ­κε­σθώ λοι­πόν να επι­ση­μά­νω ότι το «πα­λίμ­ψη­στο» απο­τε­λεί­ται από ορι­σμέ­νες προ­σε­πί­θε­τες επι­γρα­φές, που συ­νι­στούν επί­πε­δα ση­μα­σί­ας και, την ίδια στιγ­μή, κω­δι­κούς ανά­γνω­σης της αυ­τής πλο­κής και που ανα­πτύσ­σουν σχέ­σεις αμοι­βαί­ας από­κρυ­ψης / απο­κά­λυ­ψης, ενώ το όλο νό­η­μα τού έρ­γου συ­νά­γε­ται εκ της άθροι­σης και προ­πά­ντων της σύν­θε­σης των ιδί­ων.
Από τη σκο­πιά του δη­μιουρ­γού, ο Durrell προ­τεί­νει, επί του προ­κει­μέ­νου, την εξής «συ­ντα­γή»:

«[Y]ou might try a four-card trick in the form of a novel; passing a common axis through four stories, say, and dedicating each to one of the four winds of heaven» (Durrell 1972: Clea, 757).

Στην προ­ο­πτι­κή του πα­ρα­λή­πτη, πά­λι, το ζη­τού­με­νο εί­ναι, δι­δά­σκουν οι θε­ω­ρη­τι­κοί της Λο­γο­τε­χνί­ας, η επε­ξερ­γα­σία της ανα­γνω­στι­κής εμπει­ρί­ας με τρό­πον ώστε η αί­σθη­ση της δια­δο­χι­κό­τη­τας να εξε­λι­χθεί σε αντί­λη­ψη του ταυ­το­χρο­νι­σμού. Ο Κα­να­δός Northrop Frye το εξη­γεί με καί­ρια ανα­φο­ρά στον Αρι­στο­τέ­λη: «[Σ]ε κά­ποιο ση­μείο, πλη­σιά­ζο­ντας προς το τέ­λος [του έρ­γου], ανα­μέ­νου­με όπως το γραμ­μι­κό suspense λυ­θεί και το ενο­ποιό σχή­μα του όλου απο­βεί νο­ε­ρώς ορα­τό. Το ση­μείο αυ­τό ονο­μά­στη­κε από τον Αρι­στο­τέ­λη ανα­γνώ­ρι­σις» (Frye 1963: Myth, 25).
Δια­τρέ­χο­ντας τις Έξι νύ­χτες..., δια­πι­στώ­νου­με την ύπαρ­ξη πε­ρισ­σο­τέ­ρων της μί­ας ανα­γνω­ρί­σε­ων, διά­σπαρ­των κα­τά μή­κος και πλά­τος των σε­λί­δων του βι­βλί­ου. Έκα­στη οδη­γεί, εάν όχι σε μί­αν ει­κό­να ρι­ζι­κά δια­φο­ρε­τι­κή του «πα­λιμ­ψή­στου», πά­ντως σε δια­κρι­τές ―καί­τοι συ­μπλη­ρω­μα­τι­κές― πα­ραλ­λα­γές της «νο­ε­ρώς ορα­τής» ση­μα­σί­ας του. Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, ο Σε­φέ­ρης τρα­βά­ει από την τρά­που­λά του όχι τέσ­σε­ρα, αλ­λά τρία χαρ­τιά, για να στή­σει έναν συν­δυα­σμό που ανα­πα­ρι­στά, όχι τα «τέσ­σε­ρα ση­μεία του ορί­ζο­ντα», αλ­λά τα, τρία κι αυ­τά, συμ­βο­λι­κά δια­με­ρί­σμα­τα του σύ­μπα­ντος: το επί­γειο, το ου­ρά­νιο και το υπο­χθό­νιο.^[4] 
Αυ­τήν την, ποι­η­τι­κά κα­το­χυ­ρω­μέ­νη, τρι­χο­τό­μη­ση προ­τί­θε­μαι να πα­ρα­κο­λου­θή­σω στις επό­με­νες σε­λί­δες.

1. Επι­γρα­φή Α’: το Επί­γειο επί­πε­δο
Η πρώ­τη κα­τά σει­ρά ση­μα­σιο­λο­γι­κή βαθ­μί­δα, η οποία απο­τε­λεί και το πρώ­το κλει­δί ερ­μη­νεί­ας του έρ­γου, προ­βάλ­λει μια «ρε­α­λι­στι­κή» ει­κό­να της πε­ριρ­ρέ­ου­σας και του πε­ρι­βάλ­λο­ντος όπου δια­δρα­μα­τί­ζο­νται οι Έξι νύ­χτες...

1.1.―Για την ακρί­βεια, έχου­με να κά­νου­με με ένα μω­σαϊ­κό από στιγ­μιό­τυ­πα, το οποίο θα μπο­ρού­σα­με να ανα­δια­ντά­ξου­με εν εί­δει ιδιά­ζο­ντος «τρι­πτύ­χου».
Η πρώ­τη πτυ­χή του δεν εί­ναι ξέ­νη προς (και ίσως και να εμπνέ­ε­ται από) την δη­μο­σιο­γρα­φι­κή ηθο­γρα­φία των faits divers: γρα­φι­κοί λαϊ­κοί τύ­ποι (Χλέ­που­ρας, Βυ­ζα­νιά­ρης)· ετοι­μό­λο­γοι πλα­νό­διοι πω­λη­τές («Πάρ­τε τσί­ρους, έχω τσί­ρους, τσί­ρους με πε­τρα­χή­λια, τσί­ρους αρε­ο­πα­γί­τες»)· οι απαρ­χές του μα­ζι­κού του­ρι­σμού και τα πρώ­τα, αυ­το­σχέ­δια δί­κτυα υπο­δο­χής και εξυ­πη­ρέ­τη­σης των πε­ρι­η­γη­τών - αρ­χής γε­νο­μέ­νης από μί­αν αρ­χαιο­πρε­πή, ού­τως ει­πείν, πορ­νο­γρα­φία (Τα­μί­δης)· πα­ρα­λη­ρού­ντες εθνο­σω­τή­ρες των κα­φε­νεί­ων να αναγ­γέλ­λουν τον βιο­λο­γι­κό ευ­τε­λι­σμό της «ρά­τσας» και να συ­νι­στούν εγκαί­ρη με­τα­νά­στευ­ση στον Βο­ρά, προς πλή­ρην επι­μει­ξία των Ελ­λή­νων με τις βό­ρειες φυ­λές· και, από κο­ντά, υστε­ρι­κοί «γκου­ρού» (Λο­γκο­μά­νος) να κο­λα­κεύ­ουν τους μπο­βα­ρι­σμούς μιας με­σαί­ας τά­ξε­ως χω­ρίς pedigree.^[5] 
Δεύ­τε­ρη, δια­φαί­νε­ται μία Αθή­να η οποία λες και εί­ναι το Ελε­γεία και Σά­τι­ρες του Κα­ρυω­τά­κη, σε αφη­γη­μα­τι­κή δια­σκευή. Επαρ­χιώ­τι­κή κα­τά βά­σιν, με ένα «πα­σά­λειμ­μα» νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τας και επι­τη­δευ­μέ­νου κο­σμο­πο­λι­τι­σμού, η ελ­λη­νι­κή Πρω­τεύ­ου­σα έχει στοι­χειω­θεί από το πνεύ­μα και την διά­θε­ση των années folles: γοη­τεύ­ε­ται λοι­πόν από την μα­γεία του ομι­λού­ντος κι­νη­μα­το­γρά­φου και ηδο­νί­ζε­ται στα ντάν­σινγκ ή μέ­σω ρα­διο­φώ­νου, με τα χιτ της επο­χής ―την «Βα­λέν­τσια», το φόξ­τροτ ή τους, άρ­τι αφι­χθέ­ντες εξ Αμε­ρι­κής, ρυθ­μούς της τζαζ― που κα­τα­κλύ­ζουν τον ακου­στι­κό πε­ρί­γυ­ρο...
Τέ­λος, σε βά­θος σκη­νής βλέ­που­με χρώ­μα­τα βα­ριά, μου­ντά, χρώ­μα­τα που πλη­γώ­νουν. Εί­ναι η πιο «προ­σω­πι­κή» Αθή­να του συγ­γρα­φέ­ως, κα­θώς φέ­ρει το στίγ­μα της δύ­σκο­λης σχέ­σης της Ελ­λά­δας με την Δια­σπο­ρά της, που ο Σμυρ­νιός Σε­φέ­ρης έζη­σε «στο πε­τσί του».
Την ανα­λύ­ει, λοι­πόν, αρ­χής γε­νο­μέ­νης από τον Γολ­γο­θά των πρό­σφυ­γων, των «ξε­σπι­τω­μέ­νων» αρ­ρώ­στων του κα­ταρ­γη­μέ­νου νο­σο­κο­μεί­ου σε πί­να­κα του Ελ Γκρέ­κο (πρβ. Α: 11), οι οποί­οι έχουν κα­τα­φύ­γει, ανε­πι­θύ­μη­τοι, σε μία χώ­ρα μι­κρή και εξα­θλιω­μέ­νη:

― Βλέ­πεις [...], η γης εί­ναι φτω­χιά εδώ και ο κό­σμος λι­μα­σμέ­νος. Τι να σου κά­νου­νε κι αυ­τοί; Θαρ­ρούν πως ήρ­θα­με ξε­πί­τη­δες για να τους φά­με το ψω­μί τους. (Γ: 107).

Με συ­μπό­νια ομοιο­πα­θού­ντος, βλέ­πει επί­σης τους απο­συ­νά­γω­γους του νό­στου, με τις προσ­δο­κί­ες τους να δια­ψεύ­δο­νται η μία με­τά την άλ­λη:

Ένας σπό­ρος που γυ­ρί­ζει στον τό­πο του, εί­ναι ένας σπό­ρος που πά­ει να βλα­στή­σει· ένας Ρω­μιός που γυ­ρί­ζει στον τό­πο του, εί­ναι ένας Ρω­μιός που πά­ει να βλα­στη­μή­σει. Ελ­λά­δα, σε κρά­τη­σα πά­νω μου κα­τά­σαρ­κα· με δαι­μό­νι­σες (Γ: 103).

Σε εγ­γύ­τε­ρη δε προ­ο­πτι­κή, πα­ρα­κο­λου­θεί τα βα­σα­νι­στι­κά ταυ­το­τι­κά δι­λήμ­μα­τα των επα­να­πα­τρι­σθέ­ντων· δι­λήμ­μα­τα ανε­πί­δε­κτα οιο­ασ­δή­πο­τε λύ­σε­ως, ακό­μη και στον κύ­κλο του ερω­τι­κού πά­θους. «[Π]οιος εί­ναι ο τό­πος όπου το κορ­μί μας υπάρ­χει;» (Γ: 111), ανα­ρω­τιέ­ται λό­γου χά­ριν είς εξ αυ­τών, για να λά­βει, από την ερω­τι­κή του σύ­ντρο­φο, την από­κρι­ση: «Δεν εί­μαι ο τό­πος όπου το κορ­μί σου υπάρ­χει» (Γ:117).
Έτσι λοι­πόν, η επί­γεια Πό­λη μας φα­νε­ρώ­νε­ται σε τρεις υπο­στά­σεις, όμως με ενιαίο ιστο­ρι­κο-υπαρ­ξια­κό υπό­βα­θρο, αρ­κού­ντως ανα­γνω­ρί­σι­μο ακό­μη και σε εμάς, σή­με­ρα, πολ­λώ μάλ­λον στους δυ­νη­τι­κούς ανα­γνώ­στες της επο­χής την οποί­αν απει­κο­νί­ζει το σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα. Ο συγ­γρα­φέ­ας φρο­ντί­ζει να το επι­ση­μά­νει και ρη­τά, τό­σο εντός κει­μέ­νου: «στην Αθή­να, γύ­ρω στη δι­κτα­το­ρία του Πά­γκα­λου» (Α: 26· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου), όσο και εκτός αυ­τού: σε πα­ράρ­τη­μα όπου τα πλα­σμα­τι­κά επει­σό­δια τα­ξι­νο­μού­νται χρο­νο­λο­γι­κά, κα­τά υπαρ­κτές ημε­ρο­μη­νί­ες και φά­σεις της Σε­λή­νης, του έτους 1928 (πρβ. Σε­φέ­ρης 1987: 268-270).

1.2.― Εντού­τοις, η επί­φα­ση ανα­φο­ρι­κό­τη­τας δεν αναι­ρεί τις συμ­βο­λι­κές προ­ε­κτά­σεις του έρ­γου. Διό­τι, από σκο­πιάς της «αρ­χε­τυ­πι­κής» θε­ω­ρί­ας (με την οποία στοι­χί­ζο­μαι εδώ), ο Ρε­α­λι­σμός δεν εί­ναι πα­ρά «έμ­με­ση μυ­θο­λο­γία»· πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, ταυ­τί­ζε­ται με την φο­ρά ενός πρω­το­γε­νούς μυ­θι­κού λι­μπρέ­του, κα­τό­πιν «εκτρο­πής» του (displacement) σε εγκό­σμια κα­τεύ­θυν­ση (πρβ. Frye 1963: Myth, 36).
Άλ­λω­στε, πο­λύ σπα­νί­ως η «πραγ­μα­τι­κό­τη­τα» (υπό οιαν­δή­πο­τε έν­νοια) ανα­κλά­ται ή απορ­ρο­φά­ται στην Τέ­χνη ως έχει· κα­τά κα­νό­να το ακα­τέρ­γα­στο υλι­κό της, προ­κει­μέ­νου να αφο­μοιω­θεί καλ­λι­τε­χνι­κά, «στυ­λι­ζά­ρε­ται». Στο ανά χεί­ρας «επί­γειο» πε­δίο, το εν λό­γω στυ­λι­ζά­ρι­σμα ―ή ρε­α­λι­στι­κή εκτρο­πή― ανα­τρέ­χει στο ρε­περ­τό­ριο της «λαϊ­κής κουλ­τού­ρας του γέ­λω­τος»· συ­νο­πτι­κό­τε­ρα, του Καρ­νά­βα­λου (με την ορο­λο­γία του Μι­χα­ήλ Μπα­χτίν).
Αν και θε­με­λιώ­δης, η συ­γκε­κρι­μέ­νη διά­στα­ση μπο­ρεί και να μη γί­νει πά­ντα αντι­λη­πτή με ευ­κο­λία. Ο Ρώ­σος θε­ω­ρη­τι­κός το­νί­ζει με κά­θε έμ­φα­ση ότι το καρ­να­βα­λι­κό στοι­χείο υιο­θε­τεί πολ­λές φο­ρές την μορ­φή του «συ­μπε­πιε­σμέ­νου γέ­λω­τος»: με άλ­λα λό­για, του γέ­λιου που, ναι μεν κα­θο­ρί­ζει την δο­μή και τον χα­ρα­κτή­ρα της καλ­λι­τε­χνι­κής ει­κό­νας, πλην όμως δεν «ακού­γε­ται» πα­ρά πο­λύ δια­κρι­τι­κά. Ως εκ τού­του, «δεν απο­κλεί­ει το εν­δε­χό­με­νο της πα­ρου­σί­ας μιας σκο­τει­νής ατμό­σφαι­ρας εντός του έρ­γου» (πρβ. Bahtin 1970: 230-232). Κλα­σι­κό πα­ρά­δειγ­μα εί­ναι το Δε­κα­ή­με­ρο του Βο­κα­κί­ου, το οποίο κερ­δί­ζει βά­θος και βά­ρος εάν ο ανα­γνώ­στης έχει κα­τά νουν ότι, την ίδια στιγ­μή, πί­σω και όχι πο­λύ μα­κριά από την (φαι­νο­με­νι­κά) χα­ρού­με­νη πα­ρέα των δέ­κα νε­α­ρών, ο «μαύ­ρος θά­να­τος» ―η φρι­κτή πα­νώ­λη του 14ου αιώ­να― θέ­ρι­ζε την Φλω­ρε­ντία τους, αλ­λά και ολό­κλη­ρη την οι­κου­μέ­νη. Τη­ρου­μέ­νων, βε­βαί­ως, των ανα­λο­γιών, αντί­στοι­χο ρό­λο παί­ζει στις Έξι νύ­χτες... το κα­τα­θλι­πτι­κό φό­ντο επί του οποί­ου οι χα­ρα­κτή­ρες του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, εί­τε κύ­ριοι εί­τε πε­ρι­στα­σια­κοί, ανα­λί­σκο­νται σε πε­ρι­πέ­τειες τρα­γε­λα­φι­κές, στα όρια του γκρο­τέ­σκου. Πα­ρό­μοια δι­πο­λι­κό­τη­τα εί­ναι ό,τι πιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό μπο­ρεί να φα­ντα­στεί κα­νείς, ως προς την δια­λε­κτι­κή του Καρ­νά­βα­λου.

1.3.― Κα­τ’ αρ­χάς, ο «συ­μπε­πιε­σμέ­νος γέ­λως» πα­ρεμ­βαί­νει δρα­στι­κά στην δό­μη­ση του χω­ρο­χρο­νι­κού πλαι­σί­ου ή χρο­νο­τό­που της αφή­γη­σης (πρβ. Bahtin 1982: 234-235). Συ­γκε­κρι­μέ­να, του επι­βάλ­λει μί­αν (ού­τως ει­πείν) μι­κρο­γρα­φι­κή «με­ταμ­φί­ε­ση».
Εάν, κα­τά τον Με­σαί­ω­να και την Ανα­γέν­νη­ση, το κα­τ’ εξο­χήν σκη­νι­κό των καρ­να­βα­λι­κών δρω­μέ­νων ήταν η Πλα­τεία της Πό­λε­ως, ένας δη­μό­σιος χώ­ρος όπου συ­νέ­κλι­ναν όλες οι στιγ­μές του εορ­τα­στι­κού χρό­νου, το σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα, σε μια πρώ­τη φά­ση, «εκτρέ­πει» την συ­γκε­κρι­μέ­νη πα­ρά­με­τρο, με­τα­φέ­ρο­ντας τους ήρω­ές του εν μέ­σω τυ­χαί­ων συ­νω­στι­σμών σε τυ­χαί­ους χώ­ρους - την τα­βέρ­να, το πορ­νείο, ή και την Ακρό­πο­λη την ίδια -, απ’ όπου κά­θε γιορ­τι­νή ευ­φο­ρία έχει εκλεί­ψει, αφή­νο­ντας θέ­ση σε μια νευ­ρω­τι­κή φρε­νί­τι­δα. Εκεί λοι­πόν ο κα­θέ­νας φέρ­νει το δι­κό του άγ­χος, μο­να­δι­κό, μο­να­χι­κό και ακοι­νώ­νη­το, ου­δέ­πο­τε αλ­λη­λέγ­γυο προς το άγ­χος του πλη­σί­ον.
Στο πνεύ­μα του «συ­μπε­πιε­σμέ­νου γέ­λω­τος», ο Σε­φέ­ρης προ­χω­ρεί έπει­τα στην κα­θαυ­τή σμί­κρυν­ση του χρο­νο­τό­που, φέ­ρο­ντάς το στο μέ­γε­θος μιας με­τω­νυ­μί­ας (pars pro toto). Εν­νοώ το λε­ω­φο­ρείο ―ή, σε ιδί­ω­μα της επο­χής, το «μπού­σι»― που, θα έλε­γε κα­νείς, απο­τε­λεί ένα εί­δος «φο­ρη­τής» Πλα­τεί­ας, σε αέ­ναη, χα­ο­τι­κή κί­νη­ση, άρα έμ­βλη­μα του ανο­σί­ου και ανου­σί­ου αθη­ναϊ­κού «Καρ­νά­βα­λου». Εκεί μπο­ρούν να προ­κύ­ψουν οι πιο απί­θα­νες κα­τα­στά­σεις, όπως, λό­γου χά­ριν, ένας ερω­τι­κός δε­σμός να αφορ­μά­ται από την «μούν­τζα» που ει­σπράτ­τουν από κοι­νού οι μέλ­λο­ντες ερα­στές (πρβ. Α: 38). Επί­σης εκεί, όμως, ένας φαι­νο­με­νι­κός αστεϊ­σμός πα­ρα­πέ­μπει τον υπο­βι­βα­σμέ­νο χρο­νό­το­πο της υπο­βι­βα­σμέ­νης κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας σε ένα ευ­ρύ­τε­ρο και ανώ­τε­ρο κλι­μά­κιο:

― Νέε, βλέ­πω, δια­βά­ζεις· τι δια­βά­ζεις;
― Εί­ναι Ο Χρυ­σός Γάι­δα­ρος, εί­πε ο Στρά­της.
[...]
― Του Απου­λή­ιου [...], με δια­σκε­δά­ζει όταν έχει συ­νω­στι­σμό στα λε­ω­φο­ρεία και στα τραμ (Ε: 186· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).

Η σχε­τι­κή ανα­φο­ρά συν­δέ­ει το σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα με μια πα­ρά­δο­ση, ένα genus proximus και ένα φι­λο­λο­γι­κό genus. Η πρώ­τη εί­ναι η καρ­να­βα­λι­κή πα­ρα­κα­τα­θή­κη της Αρ­χαιό­τη­τας, το δεύ­τε­ρο και το τρί­το προσ­διο­ρί­ζουν μια δη­μο­φι­λή κα­τη­γο­ρία της ύστε­ρης ελ­λη­νο-ρω­μαϊ­κής γραμ­μα­τεί­ας, τις πε­ρι­πε­τειώ­δεις ιστο­ρί­ες, που συ­μπε­ριε­λάμ­βα­ναν έως και πα­ρα­μυ­θέ­νιες με­τα­μορ­φώ­σεις των ηρώ­ων τους.^[6]
Εξάλ­λου, στο πα­ρόν επί­πε­δο νο­ή­μα­τος και ανά­γνω­σης ―που ονο­μά­σα­με ‘επί­γειο’―, το δια­κει­με­νι­κό αυ­τό ερέ­θι­σμα λει­τουρ­γεί ως ανα­γνώ­ρι­σις η οποία κα­θι­στά «νο­ε­ρώς ορα­τό» το, κα­τά Frye, «ενο­ποιό σχή­μα του όλου», εν εί­δει puzzle όπου ποι­κί­λα συ­στα­τι­κά, ανό­μοια και σκόρ­πια, βρί­σκουν την λε­λο­γι­σμέ­νη θέ­ση τους.

1.4.― Ας αρ­χί­σου­με από την υπό­θε­ση του έρ­γου ή, για την ακρί­βεια από τον σκλη­ρό πυ­ρή­να της.
Στην Αθή­να, λοι­πόν, στα χρό­νια της δι­κτα­το­ρί­ας του Πα­γκά­λου, επτά νε­α­ρά άτο­μα ―τρεις γυ­ναί­κες και τέσ­σε­ρις άντρες― επι­διώ­κουν να πά­ψουν να εί­ναι μια «άτο­νη Βα­βέλ» (Α: 26) και, απο­κτώ­ντας συλ­λο­γι­κή συ­νο­χή, να γί­νουν «πα­ρέα». Για να το πε­τύ­χουν όμως χρή­ζουν κά­ποιου λι­μπρέ­του εντός του οποί­ου να με­τα­μορ­φω­θούν, από «σκορ­πι­σμέ­να» πρό­σω­πα της χα­ώ­δους πραγ­μα­τι­κό­τη­τας σε dramatis personæ μιας συ­νε­κτι­κής μυ­θο­πλα­σί­ας, συ­γκρο­τη­μέ­να μά­λι­στα σε σύ­στη­μα.
Η ιδέα θυ­μί­ζει (και δεν απο­κλεί­ε­ται να ανά­γε­ται κιό­λας στον) Pirandello: κά­τι tέ­τοιo δεν επι­ζη­τού­σαν και τα Sei personaggi in cerca d’ autore; Καί­τοι οι επτά (εδώ) χα­ρα­κτή­ρες υπά­γο­νται σε ένα πλα­σμα­τι­κό σχή­μα κα­τά τι δια­φο­ρε­τι­κό: θα ανε­βούν όλοι μα­ζί στον βρά­χο της Ακρο­πό­λε­ως του­λά­χι­στον έξι συ­νε­χό­με­νες φο­ρές, σε νύ­χτες με παν­σέ­λη­νο ― πά­ντως ο συγ­γρα­φέ­ας δεν αφή­νει να πε­ρά­σει απα­ρα­τή­ρη­το το πό­θεν το σε­νά­ριο αυ­τό έλ­κει την κα­τα­γω­γή του. Απε­να­ντί­ας, το επι­ση­μαί­νει, εμ­μέ­σως πλην σα­φώς, όταν η δυ­νά­μει «πα­ρέα» πα­ρα­κο­λου­θεί στο σι­νε­μά, ού­τε λί­γο ού­τε πο­λύ, τον Μα­κα­ρί­τη Μα­θιό Πα­σκά­λη του… Pirandello!^[7] (πρβ. Α: 21 και 26). Το δι­πλο παι­γνί­δι με την δια­κει­με­νι­κό­τη­τα (κι­νη­μα­το­γρά­φος αντί θε­ά­τρου, μυ­θι­στο­ρία αντί δρα­μα­τι­κής τέ­χνης) ση­μαί­νει, σε πνεύ­μα «πα­λιμ­ψή­στου», την φα­νέ­ρω­ση / από­κρυ­ψη της πι­ρα­ντελ­λι­κής πη­γής. Ση­μαί­νει όμως και κά­τι άλ­λο, αν και στο ίδιο πνεύ­μα. Ο Mattia Pascal, λοι­πόν, απο­φα­σί­ζει να αλ­λά­ξει ταυ­τό­τη­τα και ζει μια δεύ­τε­ρη ζωή, για να ανα­κα­λύ­ψει στο τέ­λος ότι η δια­δρο­μή του ήταν ευ­θύς εξ αρ­χής εγ­γε­γραμ­μέ­νη στον χάρ­τη του πε­πρω­μέ­νου· κα­τ’ ανα­λο­γί­αν, εί­ναι πο­λύ πι­θα­νόν οι χα­ρα­κτή­ρες του Σε­φέ­ρη, ενώ πι­στεύ­ουν ότι έχουν επι­λέ­ξει / επι­νο­ή­σει οι ίδιοι την τε­λε­τή κοι­νω­νι­κο­ποί­η­σής τους ως «πα­ρέ­ας», στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα να επι­λέ­χτη­καν /επι­νο­ή­θη­καν για ―και από― το εν λό­γω σε­νά­ριο.^[8]
Ο συγ­γρα­φέ­ας το απο­σα­φη­νί­ζει και ρη­τά, μέ­σω μί­ας ακό­μη ανα­γνω­ρί­σε­ως που προ­σφέ­ρει στον ανα­γνώ­στη. Αφορ­μώ­με­νος από μια πε­ρι­κο­πή του Μάρ­κου Αυ­ρη­λί­ου (Τα εις εαυ­τόν: Ζ, 3), όπου ο φι­λό­σο­φος αυ­το­κρά­τωρ πα­ρο­μοιά­ζει τον αν­θρώ­πι­νο συρ­φε­τό, έρ­μαιο μά­ταιων πα­θών και πό­θων, με συ­νά­θροι­ση από «ΣΙ­ΓΙΛ­ΛΑ­ΡΙΑ ΝΕΥ­ΡΟ­ΣΠ­ΣΤΟΥ­ΜΕ­ΝΑ» (Α: 14), ο Στρά­της, με την ιδιό­τη­τα της εν­δο-μυ­θι­στο­ρή­μα­τι­κής persona του Σε­φέ­ρη, προει­κά­ζει μια κα­μπή, αν όχι στην πλο­κή τη ίδια, του­λά­χι­στον στο νό­η­μα και στην ερ­μη­νεία της· σχο­λιά­ζει λοι­πόν (σε ημε­ρο­λο­για­κή εγ­γρα­φή):

Μα δεν εί­ναι ανά­γκη να εί­ναι μό­νο εφτά πρό­σω­πα στην Ακρό­πο­λη, μπο­ρεί να εί­ναι πολ­λά, άπει­ρα. Ού­τε εί­ναι ανά­γκη να εί­ναι τα ίδια και τις έξι φο­ρές. Το πρό­σω­πο του δρά­μα­τος εί­ναι η Ακρό­πο­λη· οι άλ­λοι εί­ναι τα σι­γιλ­λά­ριά της· οποια­δή­πο­τε σι­γιλ­λά­ρια ― νευ­ρο­σπα­στού­με­να (Α: 35).

Εξάλ­λου, η σχε­τι­κή ανα­γνώ­ρι­σις φω­τί­ζει δια­φο­ρε­τι­κά το σύ­στη­μα των χα­ρα­κτή­ρων του έρ­γου, δί­δο­ντας έμ­φα­ση στην συλ­λο­γι­κή πλευ­ρά του. Εάν, δη­λα­δή, το πραγ­μα­τι­κό «πρό­σω­πο του δρά­μα­τος» εί­ναι η Ακρό­πο­λη ―ή, αλ­λιώς, η «άρ­ρω­στη» Αθή­να―, τό­τε τα επτά επώ­νυ­μα «σι­γιλ­λά­ρια» απο­τε­λούν τον πυ­ρή­να ενός θιά­σου, τό­σο με την αρ­χαία ση­μα­σία της λέ­ξε­ως: ‘συ­νο­δεί­α’ πι­στών και ακο­λού­θων κά­ποιου θε­ού, ει­δι­κό­τε­ρα του Διο­νύ­σου, οσο και με την με­τα­γε­νέ­στε­ρη: ‘μπου­λού­κι θε­α­τρί­νω­ν’. Υπ’ αμ­φό­τε­ρες τις έν­νοιες, οι κι­νή­σεις και οι δρά­σεις τους υπα­κού­ουν στην κα­τ’ εξο­χήν καρ­να­βα­λι­κή «λο­γι­κή των προ­σμί­ξε­ων, με­ταμ­φιέ­σε­ων και προ­σποι­ή­σε­ων» (Bahtin 1970: 185).

1.5.― Σε δυ­να­μι­κή προ­ο­πτι­κή, οι δια­προ­σω­πι­κές σχέ­σεις στο σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα μοιά­ζουν με τον ιλιγ­γιώ­δη στρό­βι­λο ενός χο­ρού με­ταμ­φιε­σμέ­νων. Εκεί, λοι­πόν, ο βί­ος και η πο­λι­τεία του κά­θε μα­σκα­ρε­μέ­νου καρ­να­βα­λι­στή κα­θο­ρί­ζο­νται από την μά­σκα που φο­ρά­ει ή του την έχουν φο­ρέ­σει.

Το θέ­μα αξί­ζει μια διε­ξο­δι­κό­τε­ρη εξέ­τα­ση.
Συ­χνά, το προ­σω­πείο δεν εί­ναι πα­ρά ένα όνο­μα το οποίο, άπαξ και απο­δο­θεί σε κά­ποιο μέ­λος του «θιά­σου», το κα­θι­στά πα­ρ’ αυ­τά «σι­γιλ­λά­ριο νευ­ρο­σπα­στού­με­νο», να κρέ­με­ται από το συ­γκε­κρι­μέ­νο ονο­μα­στι­κό νή­μα. Για πα­ρά­δειγ­μα, το χρί­σμα της Πα­σι­φά­ης, που ο Λο­γκο­μά­νος απο­νέ­μει στην Λά­λα, έχει κα­τα­να­γκα­στι­κόν αντί­κτυ­πο επί της ηρω­ί­δας. Σε βαθ­μόν ώστε ένα φους τά­νι (χα­ρι­σμέ­νο σ’ αυ­τήν από την Σφίγ­γα) να απο­βεί για την νέα «Πα­σι­φάη» μια σε­ξουα­λι­κή με­ταμ­φί­ε­ση, αντί­στοι­χη της ξύ­λι­νης αγε­λά­δας που εί­χε υπο­δυ­θεί η πα­λιά, προ­κει­μέ­νου να συ­νου­σια­στεί με τον ταύ­ρο του Πο­σει­δώ­να. Νου­θε­τεί λοι­πόν η Σφίγ­γα τον Στρά­τη:

― Άκου­σε [...], εί­ναι έτοι­μη να πέ­σει στην αγκα­λιά σου· το ξέ­ρω. Πά­ρε την τώ­ρα, εδώ [...] μια χει­ρο­νο­μία να κά­νεις, το φου­στά­νι θα φύ­γει (Ε: 201).

Η άλ­λη όψη του νο­μί­σμα­τος εί­ναι ότι, ναι μεν κα­θο­ρί­ζει ή του­λά­χι­στον με­τα­βάλ­λει την μοί­ρα του τά­δε ή του δί­να χα­ρα­κτή­ρα, σπα­νί­ως η μά­σκα συγ­χω­νεύ­ε­ται εξ ολο­κλή­ρου με τον χρή­στη της. Υπάρ­χουν δη­λα­δή ήρω­ες οι οποί­οι φο­ρούν - κα­τά πε­ρί­πτω­σιν και κα­τ’ «ανά­δο­χον» - πολ­λα­πλά προ­σω­πεία και υπάρ­χουν, αντι­στρό­φως ανά­λο­γα, προ­σω­πεία που περ­νούν από τον έναν ήρωα στον άλ­λον.

Ας δού­με ορι­σμέ­να δείγ­μα­τα της μί­ας και της άλ­λης κα­τη­γο­ρί­ας.
― Ενώ Πα­σι­φάη γί­νε­ται κα­τ’ επι­βο­λήν (του Λο­γκο­μά­νου), η Λά­λα υπο­δύ­ε­ται εκου­σί­ως - ένα­ντι του Στρά­τη - την πόρ­νη Δό­μνα (ΣΤ: 249 και 251).  
―Την Μα­ρι­γώ, ο μεν Στρά­της την πα­ρο­νο­μά­ζει Σφίγ­γα (Α: 12), ο δε Λο­γκο­μά­νος την ανα­κη­ρύτ­τει Κίρ­κη (Γ: 124).
―Η Σα­λώ­μη πα­ρου­σιά­ζε­ται ως Ερ­μα­φρό­δι­τος όταν η «Κίρ­κη» την προ­σφέ­ρει δώ­ρο στην «αδερ­φού­λα» της, αλ­λά και όταν την κά­νει πα­ρα­λη­πτρια της ίδιας «αδερ­φού­λας», ως αντί­δω­ρο (Δ: 151).
―Από την άλ­λη, η Σα­λώ­μη εί­ναι και αυ­τή μια Πα­σι­φάη (αν όχι κα­τ’ όνο­μα, σα­φώς κα­τ’ου­σί­αν) όταν η Λά­λα της «φο­ρά­ει το πε­τσί της» (Δ: 161).
―Και, για να ανα­στρέ­ψου­με το πα­ρά­δειγ­μα, τού­τό ση­μαί­νει ότι πά­ντα η Λά­λα με­τα­βι­βά­ζει στην Σα­λώ­μη τον ρό­λο της Πα­σι­φά­ης που της εί­χε ανα­τε­θεί αρ­χι­κά (πρβ. Δ: 161), κα­θώς η ίδια με­τα­βάλ­λε­ται σε με­ταμ­φί­ε­ση της φί­λης της κα­τά την ονει­ρι­κή και έπει­τα την με­τά θά­να­τον συ­νεύ­ρε­ση αυ­τής με τον ερα­στή της/τους (πρβ. Δ: 161 και ΣΤ: 236, αντι­στοί­χως).
Δε­δο­μέ­νου του γε­νι­κευ­μέ­νου «τρα­βε­στι­σμού» και «τραν­σφορ­μι­σμού» που επι­κρα­τεί εδώ, κέ­ντρο του συ­στή­μα­τος των μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κών χα­ρα­κτή­ρων θα γί­νει, στο «επί­γειο» επί­πε­δο του έρ­γου, η Κίρ­κη, την οποί­αν ο Λο­γκο­μά­νος εξαί­ρει ως «με­γά­λη θεά», αφού

Σ’ αυ­τήν χρω­στού­με τις δη­μιουρ­γι­κές με­τα­μορ­φώ­σεις [...] Από το κα­τώ­τα­το στο ανώ­τα­το, ως το κα­τώ­φλι του θε­ού [Δ: 124).

Συ­νε­πώς, η εν λό­γω μά­σκα πα­ρου­σιά­ζει ευ­ρύ ση­μα­σιο­λο­γι­κό και συμ­βο­λι­κό άνοιγ­μα, και επ’ ου­δε­νί λό­γω επι­δέ­χε­ται υπε­ρα­πλου­στευ­τι­κές ερ­μη­νεί­ες «ενός και μό­νον επι­πέ­δου» (όπως θα έλε­γε ο Μπα­χτίν).^[9] Γι’ αυ­τό και ο Στρά­της, που δεν έχει κα­νέ­να λό­γο να την συ­μπα­θή­σει, ανα­ρω­τιέ­ται ωστό­σο «μή­πως εί­χε δί­κιο το Λο­γκο­μά­νος όταν εξη­γού­σε τα με­γα­λεία της Κίρ­κης», εν­θυ­μού­με­νο­ςτην ομη­ρι­κή πε­ρι­κο­πή όπου οι σύ­ντρο­φοι του Οδυσ­σέα ξα­να­γί­νο­νται άν­θρω­ποι, πλην όμως «[π]ιο νέ­οι, πιο όμορ­φοι και πιο με­γά­λοι» (πρβ. Οδ. κ, 395-396: νε­ώ­τε­ροι ἢ πά­ρος ἦσαν, / καὶ πολὺ καλ­λί­ο­νες καὶ μεί­ζο­νες), «αφού πέ­ρα­σαν από τη με­τα­μόρ­φω­ση του γου­ρου­νιού» (ΣΤ: 220).

Ολο­κλη­ρώ­νο­ντας την φαι­νο­με­νο­λο­γι­κή ανα­σκό­πη­σης του θέ­μα­τος του προ­σω­πεί­ου, μπο­ρού­με να συ­μπε­ρά­νου­με ότι το συ­γκε­κρι­μέ­νο στοι­χείο, αν και αε­νά­ως με­τα­βαλ­λό­με­νο, απο­δει­κνύ­ε­ται πιο αξιό­πι­στο από άλ­λα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του εκά­στο­τε φο­ρέα, των οποί­ων η ρευ­στό­τη­τα θυ­μί­ζει«ρό­λους» της commedia dell’ arte.^[10] Ακό­μη και με­τά την λή­ξη της χο­ρο­ε­σπε­ρί­δας, στην έξο­δο, όπου οι με­ταμ­φιέ­σεις επι­στρέ­φο­νται στην γαρ­δα­ρό­μπα, η καρ­να­βα­λι­κή λο­γι­κή δεν παύ­ει να εξου­σιά­ζει την πο­ρεία των ηρώ­ων: βγά­ζoο­ντας κα­νείς μια μά­σκα, φο­ρά­ει ipso facto κά­ποιαν άλ­λη.
Για να φέ­ρω ένα τε­λευ­ταίο πα­ρά­δειγ­μα, όταν πια πέ­φτει η «αυ­λαία στα φεγ­γα­ρό­φω­τα», δη­λα­δή η κε­ντρι­κή ηρω­ί­δα του βι­βλί­ου απο­φα­σί­ζει να φύ­γει από την «άρ­ρω­στη» Αθή­να, προ­κει­μέ­νου να ζή­σει «στον ήλιο» πλάι στον Στρά­τη, εγκα­τα­λεί­πει την αμ­φί­ση­μη επω­νυ­μία Σα­λώ­μη και παίρ­νει (ή ξα­να­παίρ­νει;) το όνο­μα Μπί­λιω που, με τις φολ­κλο­ρι­κές πα­ρα­δη­λώ­σεις του, προ­οιω­νί­ζει την ει­δυλ­λια­κή ανά­παυ­λα του ολο­κλη­ρω­μέ­νου έρω­τα. Πα­ρά ταύ­τα, εξα­κο­λου­θεί να υφί­στα­ται θέ­μα κα­ταλ­λη­λό­τη­τας, άρα να πλα­νά­ται αβε­βαιό­τη­τα σχε­τι­κά με την συμ­φω­νία φαι­νο­μέ­νου και ου­σί­ας, ονό­μα­τος και πράγ­μα­τος, προ­σω­πεί­ου και προ­σώ­που:

Η Σα­λώ­μη εί­χε χα­θεί και προ­σπα­θού­σα να συ­ναρ­μο­λο­γή­σω με το κοι­νούρ­γιο του όνο­μα, εκεί­νο το σώ­μα» (Δ: 167).

1.6.― «Το σπου­δαιό­τε­ρο καρ­να­βα­λι­κό δρώ­με­νο εί­ναι η τε­λε­τή στέ­ψης και, εν συ­νε­χεία, εκ­θρο­νι­σμού του Βα­σι­λιά του Καρ­νά­βα­λου» (Bahtin 1970: 171).
Πεμ­πτου­σία της καρ­να­βα­λι­κής δια­λε­κτι­κής, η «εκ­θρο­νι­στι­κού τύ­που δια­μόρ­φω­ση της καλ­λι­τε­χνι­κής ει­κό­νας» (αυ­τό­θι: 174) μπο­ρεί να υφί­στα­ται και σε μι­κρο­γρα­φία. Ένας τέ­τοιος «συ­μπε­πιε­σμέ­νος» εκ­θρο­νι­σμός εντο­πί­ζε­ται, φέ­ρ’ ει­πείν, στην δο­μή και την ση­μα­σία ορι­σμέ­νων χα­ρα­κτή­ρων του Έξι νύ­χτες... Για πα­ρά­δειγ­μα, η Μα­ρι­γώ εί­ναι μια Σφίγ­γα άνευ αι­νίγ­μα­τος· ο Λο­γκο­μά­νος, ένας «θαυ­μα­το­ποι[ός] που σκορ­πά γύ­ρω του την υστε­ρία» (Ε: 179)· στον ακα­δη­μαϊ­κό ζω­γρά­φο Φού­στο ται­ριά­ζει από­λυ­τα η πα­ρω­νυ­μία Φού­σκος (εκ του ‘φού­σκα’) κ.ο.κ.
Στο υπό­βα­θρο όμως του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος δια­κρί­νου­με κυ­ρί­ως κά­ποιες πα­ρεμ­φε­ρείς στρα­τη­γι­κές που στό­χον έχουν, θα έλε­γα, τον εκ­θρο­νι­σμό του Έρ­γου: των κα­τε­στη­μέ­νων / κα­θιε­ρω­μέ­νων εμ­βλη­μά­των αυ­τού. Οι συ­γκε­κρι­μέ­νες διερ­γα­σί­ες κα­τα­τάσ­σο­νται σε δύο κα­τη­γο­ρί­ες.
Η πρώ­τη ανά­γε­ται στον André Gide, ει­δι­κό­τε­ρα στην πε­ρί­φη­μη μέ­θο­δο της mise en abyme, που ο Γάλ­λος συγ­γρα­φέ­ας εφήρ­μο­σε στους Πα­ρα­χα­ρά­κτες του (Les Faux-Monnayeurs), και η οποία συ­νί­στα­ται στον αντι­κα­το­πτρι­σμό της όλης αφη­γη­μα­τι­κής πλο­κής στην κλί­μα­κα των χα­ρα­κτή­ρων.^[11] 
Στο ίδιο μή­κος κύ­μα­τος, ο Στρά­της του σε­φε­ρι­κού έρ­γου φι­λο­δο­ξεί να γρά­ψει μυ­θι­στό­ρη­μα και, πα­ράλ­λη­λα, στο ερ­γα­στη­ρια­κό του «ημε­ρο­λό­γιο κα­τα­στρώ­μα­τος», κα­τα­γρά­φει τα σχε­τι­κά προ­σχέ­δια, στιγ­μιό­τυ­πα από­την ζωή του «θιά­σου», αλ­λά και την αντα­νά­κλα­σή αυ­τών στις δι­κές του ονει­ρι­κο-αι­σθη­τι­κές ενο­ρά­σεις και φα­ντα­σιώ­σεις. Μέ­σω του ζι­ντι­κού αυ­τού τε­χνά­σμα­τος, οι επτά χα­ρα­κτή­ρες έχουν βρει λοι­πόν τον συγ­γρα­φέα τους. Έστω και αν όχι τον πιο κα­τάλ­λη­λο, επει­δή ο εν λό­γω, ποι­η­τής ων, αντι­με­τω­πί­ζει (κα­τά δι­κή του ομο­λο­γία) μεί­ζο­νες δυ­σκο­λί­ες στην πε­ρι­γρα­φή των δρά­σε­ων, κα­θώς πι­στεύ­ει «πως ό,τι υπάρ­χει πράτ­τει» (Α: 7). Εξάλ­λου όμως, κά­νει την ανά­γκη φι­λο­τι­μο, και δη με λει­τουρ­γι­κή ευ­στο­χία, αφού το συ­γκε­κρι­μέ­νο «ελάτ­τω­μα» αι­τιο­λο­γεί επαρ­κώς την αστά­θεια και την με­τα­βλη­τό­τη­τα μα­σκών και μα­σκο­φό­ρων, που απο­τε­λούν χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά γνω­ρί­σμα­τα των δια­προ­σω­πι­κών σχέ­σε­ων στην δί­νη του Καρ­νά­βα­λου.
Η δεύ­τε­ρη στρα­τη­γι­κή εκ­θρο­νι­σμού ή, εν πά­ση πε­ρι­πτώ­σει, συμ­βο­λι­κής προ­σγεί­ω­σης του Έρ­γου θυ­μί­ζει Ντα­ντά, αλ­λά έχει εν­δο­γε­νή προ­έ­λευ­ση· δια­τυ­πώ­νε­ται δε από την Σα­λώ­μη, κα­τ’ αντι­πα­ρά­θε­σιν προς το «σο­λι­ψι­στι­κό» μο­ντέ­λο του Στρά­τη:

― [...] Σκέ­φτο­μαι κά­πο­τε να κά­νω ένα βι­βλίο από όλα τα βι­βλία που έχω δια­βά­σει. Θα ’σκι­ζα τα φύλ­λα τους· θα τα ’κο­βα με το ψα­λί­δι κομ­μα­τά­κια-κομ­μα­τά­κια, θα τα ’ρι­χνα σ’ ένα κα­λά­θι, θα τ’ ανα­κά­τευα κα­λά κι ‘επει­τα θα ’βγα­ζα ένα-ένα κα θα τ’ αντί­γρα­φα. 
―Μό­νο που θα λεί­πεις από το βι­βλίο σου, της εί­πε ο Στρά­της.
―Πώς θα λεί­πω, αφού για τα δυ­στυ­χι­σμέ­να αυ­τά κομ­μα­τά­κια θα έχω παί­ξει το ρό­λο της τυ­φλής μοί­ρας. ΄Όμως, κι αν λεί­πω, τό­σο το κα­λύ­τε­ρο· θα εί­μαι αλ­λού και θα κά­νω τον έρω­τα· κι όταν κά­νω τον έρω­τα, εί­μαι στον έρω­τα και όχι στα βι­βλία.
[...]
―Κι εγώ πού θα εί­μαι; ρώ­τη­σε από πα­λιά συ­νή­θεια.
―Εσύ εί­σαι το αντί­θε­το [...] πά­λι στο βι­βλίο σου θα εί­σαι. Κι αν κα­τα­φέ­ρεις να το γρά­ψεις, θα έχεις προ­σπα­θή­σει τό­σο πο­λύ να το γε­μί­σεις με τον εαυ­τό σου, που θα έχουν φύ­γει όλοι οι άλ­λοι και θ’ απο­μεί­νεις μό­νος. Στο τέ­λος θα γί­νεις κομ­μα­τά­κια-κομ­μα­τά­κια που θα κο­λυ­μπούν μέ­σα στο δι­κό μου βι­βλίο και θα εί­ναι δί­κιο να τι­μω­ρη­θείς έτσι (Β: 63-64).

Η Σα­λώ­μη, λοι­πόν, οι­κειο­ποιεί­ται την πρό­θε­ση του ερα­στή της ενώ συ­νευ­ρί­σκε­ται ερω­τι­κά μα­ζί του· το οποίο ση­μαί­νει πως τον στέ­φει και τον εκ­θρο­νί­ζει, τον εκ­θειά­ζει και τον δια­κω­μω­δεί την ίδια στιγ­μή. Το ει­ρω­νι­κό της κα­τα­στά­σε­ως έγκει­ται στο ότι ο πλα­σμα­τι­κός συγ­γρα­φέ­ας έχει αι­μα­λω­τι­στεί εντός μυ­θο­πλα­σί­ας, ενώ ο πλα­σμα­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας εί­ναι πιο ελεύ­θε­ρος από τον δη­μιουρ­γό του, αφού μπο­ρεί να βρί­σκε­ται εκεί ή αλ­λού, στο βι­βλίο ή στον έρω­τα.

2. Επι­γρα­φή Β’: το Ου­ρά­νιο επί­πε­δο

Σε δεύ­τε­ρη φά­ση, το θε­μα­τι­κό υλι­κό του σε­φε­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος «στυ­λι­ζά­ρε­ται» ως αλ­λη­γο­ρία. Ανα­λυ­τι­κό­τε­ρα: αφ’ ενός μεν η μά­ταιη δί­νη του αθη­ναϊ­κού Καρ­νά­βα­λου μας αφή­νει μί­αν αί­σθη­ση «εξω­πραγ­μα­τι­κού», αφ’ ετέ­ρου δε νιώ­θου­με επί­σης ότι εκεί υπάρ­χει θέ­λη­ση, ή του­λά­χι­στον τά­ση για στα­θε­ρή σύν­δε­ση με ένα ανώ­τε­ρο επί­πε­δο νο­ή­μα­τος.
Εντύ­πω­ση διό­λου τυ­χαία, αλ­λά ηθε­λη­μέ­νη επι­δί­ω­ξη του Σε­φέ­ρη. Με xει­ρο­πια­στό τεκ­μή­ριo αρ­χεί­ου έναν πί­να­κα με δε­κα­εν­νέα Μνή­μες Dante που πα­ρα­πέ­μπουν σε συ­γκε­κρι­μέ­να χω­ρία του βι­βλί­ου και που «μας φα­νε­ρών[ουν] μιαν ανυ­πο­ψί­α­στην υπο­δο­μή του έρ­γου» (Σαβ­βί­δης ό.π.: 261). Βά­σει αυ­τού, θα συ­μπε­ρά­νου­με ότι ο συγ­γρα­φέ­ας, για να φέ­ρει εις πέ­ρας το προ­α­να­φε­ρό­με­νο αλ­λη­γο­ρι­κό «στυ­λι­ζά­ρι­σμα», έχει προ­σφύ­γει στην πιο κα­τα­ξιω­μέ­νη αλ­λη­γο­ρία της πα­γκό­σμιας λο­γο­τε­χνί­ας, τη Θεία Κω­μω­δία.

2.1.― Για­τί όμως θε­ω­ρώ ότι η δια­κει­με­νι­κή διά­δρα­ση με τον Δά­ντη συ­νι­στά το ου­ρά­νιο επί­πε­δο του σε­φε­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος;
Ο λό­γος εί­ναι η ανο­δι­κή κα­τεύ­θυν­ση της πνευ­μα­τι­κής πο­ρεί­ας που δια­τρέ­χει την δα­ντι­κή αλ­λη­γο­ρία, από το κα­τώ­τα­το στο ύψι­στο, δη­λα­δή από την Κό­λα­ση έως τον Πα­ρά­δει­σο, μέ­σω Κα­θαρ­τη­ρί­ου.^[12] Άλ­λω­στε, κα­τά τον ίδιο τον Δά­ντη, σε θε­ω­ρη­τι­κές και φι­λο­σο­φι­κές το­πο­θε­τή­σεις του (π.χ. το Convivio αλ­λά και την γνω­στή επι­στο­λή του στον Can Grande della Scala), ανο­δι­κή πρέ­πει να εί­ναι και η φο­ρά της αλ­λη­γο­ρι­κής ερ­μη­νεί­ας, από την «κυ­ριο­λε­ξία» προς το «ανα­γω­γι­κό» (δη­λα­δή το ‘εξυ­ψω­τι­κό’) νό­η­μα.
Εκ πρώ­της όψε­ως, η ένα προς ένα (κα­τά τις επι­τα­γές της αλ­λη­γο­ρί­ας) σύ­ζευ­ξη μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κών και δα­ντι­κών επει­σο­δί­ων φα­ντά­ζει ενί­ο­τε λί­γο έως πο­λύ αυ­θαί­ρε­τη. Εάν, λό­γου χά­ριν, η μεν τολ­μη­ρή σκη­νή λε­σβι­κού έρω­τα, την οποί­αν ο Στρά­της πα­ρα­κο­λου­θεί «[σ]αν τον αγροί­κο που αφή­νουν μο­να­χό σε μια με­γά­λη πο­λι­τεία τη νύ­χτα» (Δ: 160) υπο­στη­ρί­ζει τον πα­ραλ­λη­λι­σμό με την τερ­τσί­να:

Non altrimenti stupido si turba
lo montanaro e remirando ammuta
quando rozzo e selvatico s’ inurba

(Purg. XXVI: 67-69)

―εί­ναι κά­πως υπερ­βο­λι­κή η πα­ρα­μπο­μπή του θο­ρύ­βου από το πέ­σι­μο του κο­ντα­ριού μιας κορ­τί­νας, που «χτύ­πη­σε το ναρ­κω­μέ­νο μυα­λό του Στρά­τη και τό­νε ξύ­πνη­σε» (Γ: 97), ού­τε λί­γο ού­τε πο­λύ, στην βρο­ντή που συ­νο­δεύ­ει την εί­σο­δο του Δά­ντη στον πρώ­το κύ­κλο της Κο­λά­σε­ως:

Ruppemi l’ alto sonno ne la testa
un greve truono, sì ch’ io mi riscossi
come persona ch’ è per forza desta.

(Inf. IV: 1-3).

Εντού­τοις, ακρι­βώς πα­ρό­μοιες «υπερ­βο­λές» εί­ναι αυ­τές που προ­βάλ­λουν ανά­γλυ­φα την συ­στη­μα­τι­κή προ­σπά­θεια του Σε­φέ­ρη για ανα­γω­γή και της πιο κοι­νής κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας στην κα­τη­γο­ρία του υψη­λού. Επο­μέ­νως στο μυ­θι­στό­ρη­μά του γί­νε­ται έντο­να αι­σθη­τή η έλ­ξη εκεί­νη που, για μί­αν ακό­μη φο­ρά, κα­θο­ρί­ζει την «ου­ρά­νια» χροιά του ση­μα­σιο­λο­γι­κού και ερ­μη­νευ­τι­κού αυ­τού επι­πέ­δου. Εδώ λοι­πόν οι εν εκε­λί­ξει αφή­γη­ση και ανά­γνω­ση, εί­τε βυ­θι­στούν στην Κό­λα­ση, εί­τε δια­σχί­σουν το αχα­νές πε­δίο του Κα­θαρ­τη­ρί­ου, ή ατε­νί­σουν «μια αστρα­πή Πα­ρα­δεί­σου»^[13] (πρβ. Σαβ­βί­δης ό.π. 233), ακο­λου­θούν στα­θε­ρά την ανο­δι­κή πο­ρεία.

2.2 ―Σε ψυ­χο­λο­γι­κή προ­ο­πτι­κή, η εν λό­γω ανιού­σα ανά­γε­ται σε διερ­γα­σί­ες της λε­γό­με­νης «εξι­δα­νί­κευ­σης» (Freud: Idealisierung· γνω­στή ευ­ρέ­ως και ως sublimation, εκ του sublime = ‘υψη­λό’).
Συ­γκε­κρι­μέ­να, οι διερ­γα­σί­ες αυ­τές προ­δί­δουν, στην εκ­κί­νη­σή τους, την ανά­γκη να υπερ­βεί ο Στρά­της την νο­ση­ρή εσω­στέ­φειά του: το «φο­βε­ρό μέ­σα, σαν τα μω­ρά», πρoσπα­θώ­ντας απε­γνω­σμέ­να «να κρα­τηθ[εί] από ένα αντι­κεί­με­νο του εξω­τε­ρι­κού κό­σμου, ένα οποιο­δή­πο­τε αντι­κεί­με­νο, όσο μη­δα­μι­νό κι αν ήταν» (ΣΤ: 228). Συ­νε­πώς, η εξι­δα­νί­κευ­ση ισού­ται γι’ αυ­τόν με απο­κο­πή (από μια προη­γού­με­νη κα­τά­στα­ση / υπό­στα­ση, την οποί­αν εκλαμ­βά­νει ως ανί­ε­ρη, ακά­θαρ­τη, οδυ­νη­ρή ή επι­κίν­δυ­νη).

2.2.1.―Με όρους του Γάλ­λου αν­θρω­πο­λό­γου Gilbert Durand, η πε­ρί­πτω­ση του σε­φε­ρι­κού ήρωα εμπί­πτει στην σφαί­ρα του «κα­θ’ ημέ­ραν κα­θε­στώ­τος της φα­ντα­σί­ας» (régime diurne de l’imaginaire). Πρό­κει­ται για την διά­θε­ση της ψυ­χής να αντι­πα­ρα­τε­θεί προς τα τέ­ρα­τα που γεν­νά «ο ύπνος της λο­γι­κής». Το συμ­βο­λι­κό αυ­τό κα­θε­στώς υπά­γε­ται σε δύο δυ­να­μι­κά σχή­μα­τα, εκ των οποί­ων το ένα εί­ναι «διαι­ρε­τι­κό» και το άλ­λο «ανο­δι­κό» (πρβ. Durand 1977: 222).
Υπα­κού­ο­ντας λοι­πόν στο «διαι­ρε­τι­κό» σχή­μα, ο σε­φε­ρι­κός ήρω­ας πρέ­πει πρω­τί­στως να δια­χω­ρί­σει εαυ­τόν από την εσω­τε­ρι­κό­τη­τα, την οποί­αν νιώ­θει και κρί­νει τό­σο αρ­νη­τι­κά:
―Εκεί, η μνή­μη απο­τε­λεί την επι­κρά­τεια της «πραγ­μο­ποί­η­σης», μιας αλ­λο­τρί­ω­σης, δη­λα­δή, ικα­νής να κα­ταρ­γή­σει κά­θε τι το ζω­ντα­νό:

Για κοι­τάξ­τε πώς οι χει­ρο­νο­μί­ες μας, οι κι­νή­σεις, οι πρά­ξεις μαρ­μα­ρώ­νουν ακα­ριαία μό­λις μπουν στο πα­ρελ­θόν [...] Γεν­νού­με αγάλ­μα­τα κά­θε στιγ­μή (Β: 73).

―Εκεί, η ερη­μιά και η εγκα­τά­λει­ψη φέρ­νουν μια γεύ­ση από selva οscura, το σκο­τει­νό εκεί­νο δά­σος της Θεί­ας Κω­μω­δί­ας, όπου η δα­ντι­κή ερ­μη­νευ­τι­κή πα­ρά­δο­ση ―αρ­χής γε­νο­μέ­νης από τον ποι­η­τή τον ίδιον― εί­δε την κα­τ’ εξο­χήν αλ­λη­γο­ρία της vita viziosa propria dell’ uomo peccatore (πρβ. Dante 1971: Conv. I: XXIV, 12 και Casini 1938: σχό­λιο στο Inf. I: 2):

Δυο εβδο­μά­δες τώ­ρα βρί­σκο­μαι χα­μέ­νος, όπως σ’ εκεί­νο το σκο­τει­νό δά­σος στην Αγ­γλία [...] Μο­να­ξιά να την κό­ψεις με το μα­χαί­ρι, σαν την ομί­χλη (Β: 70).

― Εκεί, μια τε­ρα­τώ­δης πα­ρα­σι­τι­κή βλά­στη­ση αφαι­μάσ­σει τον λο­γι­σμό:

Να θυ­μη­θώ όταν η μοί­ρα δεί­ξει δεί­ξει πε­ρισ­σό­τε­ρο έλε­ος, να θυ­μη­θώ την τω­ρι­νή φα­ντα­στι­κή ζωή μου. Εσω­τε­ρι­κά φα­γω­μέ­νη πέ­ρα για πέ­ρα, και οι ανα­μνή­σεις έρ­χο­νται και τυ­λί­γο­νται γύ­ρω από τον κορ­μό της, όπως ο κισ­σός - κά­θε τό­σο κι ένας άλ­λος κισ­σός που ανα­σαί­νει στον αέ­ρα. Κά­θε τό­σο έχω το συ­ναί­σθη­μα πως με κα­τέ­χει μια άλ­λη ψυ­χή (Α: 35).

― Εκεί, ακό­μη και η Κό­λα­ση δεν εί­ναι πια ένα κά­τω, αλ­λά ένα εντός: ο κλει­στο­φο­βι­κός χώ­ρος όπου συ­νω­στί­ζο­νται οι τρα­γι­κοί Μι­κρα­σιά­τες πρό­σφυ­γες, με την μοί­ρα τους στην αφι­λό­ξε­νη μη­τρο­πο­λι­τι­κή εστία να συ­νο­ψί­ζε­ται στο θέ­μα της «πεί­νας»:

[…] μπή­κα­με όλοι μέ­σα στην Ελ­λά­δα, κλει­δώ­σα­με τις πόρ­τες και πε­τά­ξα­με τα κλει­διά στο Αι­γαίο. Και τώ­ρα... τώ­ρα ετοι­μα­ζό­μα­στε να φά­ει ο ένας τον άλ­λον (Γ: 121).

― Εκεί, λοι­πόν, όσο που­θε­νά αλ­λού στο «ου­ρά­νιο» ερ­μη­νευ­τι­κό επί­πε­δο, η πα­ρα­πο­μπή στην δα­ντι­κή αλ­λη­γο­ρία εί­ναι από­λυ­τα δι­καιο­λο­γη­μέ­νη και: εύ­στο­χη: ολό­κλη­ρη η Ελ­λά­δα φα­ντά­ζει ο μοι­ραί­ος πύρ­γος, όπου ο κό­μης Ugolino della Gherardesca, κα­τα­δι­κα­σθείς εις θά­να­τον δια λι­μο­κτο­νί­ας, κα­τα­βρο­χθί­ζει τα παι­διά του και το ίδιο του το σώ­μα.^[14]

2.2.2.―Μια ιδιαι­τε­ρό­τη­τα του «διαι­ρε­τι­κού σχή­μα­τος» στο σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­τη­μα εί­ναι ότι ση­μα­το­δο­τεί­ται κυ­ρί­ως πα­θη­τι­κά.
Ναι μεν η έντα­ση της οδύ­νης μάς δί­δει μί­αν ει­κό­να του πό­σο επι­τα­κτι­κά χρειά­ζε­ται το υπο­κεί­με­νο να απαλ­λα­γεί από την προη­γού­με­νη (ή και υφι­στά­με­νη) κα­τά­στα­σή του· πλην όμως τα απα­ραί­τη­τα ερ­γα­λεία της «διαι­ρέ­σε­ως», κυ­ρί­ως δε τα τέ­μνο­ντα όπλα, του λεί­πουν πα­ντε­λώς. Αντι­θέ­τως, σε ικα­νο­ποι­η­τι­κό βαθ­μό εί­ναι πα­ρό­ντα κά­ποια σύμ­βο­λα της οριο­θέ­τη­σης και του δια­χω­ρι­σμού, όπως το κα­τώ­φλι (Δ: 164) ή η αυ­λαία (Γ: 104 και ΣΤ: 234).
Το «διαι­ρε­τι­κό σχή­μα», εξη­γεί ο Durand, συν­δέ­ε­ται άρ­ρη­κτα με την αφή· συ­γκε­κρι­μέ­να, με την «επι­δε­ξιό­τη­τα που απο­κτά ο άν­θρω­πος [...] άπαξ και απε­λευ­θέ­ρω­σε τα χέ­ρια του» (όπ. παρ.: 151) υιο­θε­τώ­ντας την όρ­θια στά­ση. Kαι στο ανά χεί­ρας έρ­γο η αφή κα­τα­λαμ­βά­νει μια προ­νο­μια­κή θέ­ση ανά­με­σα στις πέ­ντε αι­σθή­σεις,^[15] αλ­λά και πέ­ραν αυ­τών. Για πα­ρά­δειγ­μα, το άγ­γιγ­μα υπο­κα­θι­στά επί το βέλ­τι­στον την όρα­ση: «Κοί­τα­ξέ με· κοί­τα­ξέ με με τα χέ­ρια· τα μά­τια δε βλέ­πουν» (Δ: 160· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου), ή και την ίδια την μνή­μη:

‘Εβα­λε τις δυο του πα­λά­μες δυ­να­τά στο πρό­σω­πό της, ως τη μέ­ση, ως τα γό­να­τα, ως τα πό­δια· σα να ήθε­λε να τυ­πώ­σει επά­νω στην αφή του το σχή­μα του κορ­μιού της (ΣΤ: 164· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).

2.3.―Λε­πτο­με­ρέ­στε­ρα όμως και πιο ξε­κά­θα­ρα ακο­λου­θεί­ται στις Έξι νύ­χτες... το «ανο­δι­κό σχή­μα», με απε­ρί­φρα­στα «ανα­γω­γι­κά» ση­μεία ανα­φο­ράς:

― Με­τα­ξύ αυ­τών, το φτε­ρό (και μά­λι­στα σε ση­μα­δια­κούς λε­κτι­κούς συν­δυα­σμούς):

Μια συ­νο­δεία από μυ­θο­λο­γί­ες πέ­ρα­σε μπρο­στά μου και χά­θη­κε· ένα κο­πά­δι φτε­ρού­γες (Δ: 166· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).

― Άλ­λο πα­ρό­μοιο σύμ­βο­λο (επι­δε­κτι­κό συ­νειρ­μών με το προη­γού­με­νο) εί­ναι οι άγ­γε­λοι· η μεν πα­ρου­σία τους σ’ αυ­τόν εδώ τον κό­σμο δη­λώ­νει την βού­λη­ση για πνευ­μα­τι­κή ανά­τα­ση, αλ­λά εγεί­ρει και ερω­τη­μα­τι­κά για το εφι­κτό αυ­τής:

Εί­ναι με­γά­λο πρό­βλη­μα για μέ­να οι άγ­γε­λοι: τι κά­νουν στην Ελ­λά­δα; Ποιες εί­ναι οι συ­νή­θειές τους, ποια η φυ­λή τους;... (Α: 55· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).

― Η κλί­μα­κα, πά­λι, εί­ναι η κα­τ’ εξο­χήν απει­κό­νι­ση της πα­ντός εί­δους βαθ­μιαί­ας, κο­πιώ­δους ανό­δου· γι’ αυ­τό και ο Δά­ντης την ανά­γει σε αλ­λη­γο­ρία της επώ­δυ­νης, στα­δια­κής ανά­νι­ψης των ψυ­χών στο Κα­θαρ­τή­ριο. ΄Σε ένα από τα κλι­μά­κιά της, ο ποι­η­τής συ­να­ντά τον πά­λαι πο­τέ δά­σκα­λό του, Arnaut Daniel, και συ­νο­μι­λεί μα­ζί του σε οξι­τα­νι­κή γλώσ­σα (πρβ. Purg. XXVI: 139-148)· πλέ­κει δε το εγκώ­μιό του (δια στό­μα­τος του Guido Guinizzelli) ως miglior fabbro del parlar maternο, ενώ εκεί­νος, σε με­τα­θα­νά­τια προ­ο­πτι­κή, αυ­το­συ­στή­νε­ται: Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan. Ο τρο­βα­δού­ρος, λοι­πόν, προ­τού εξα­φα­νι­στεί «στις φλό­γες που τον εξα­γνί­ζουν»¨(nel foco che li afina) ζη­τά από τον μα­θη­τή του να σώ­σει από την λή­θη έστω και την μνή­μη του κα­θαρ­τι­κού βα­σά­νου του:

Ara vos prec per aquella valor
que vos guida al som de l’ escalina
sovenha vos a temps de ma dolor.

(Purg. XXVI: 145-147).

Με όρους ανά­λο­γους πε­ρι­γρά­φε­ται στο μυ­θι­στό­ρη­μα η σκά­λα που οδη­γεί από τα Προ­πύ­λαια στην κο­ρυ­φή του Ιε­ρού Βρά­χου, και ανά­λο­γη συ­μπε­ρι­φο­ρά έχει εκεί η Σα­λώ­μη:

[...] Εί­χα­με φτά­σει στην κο­ρυ­φή της μαρ­μα­ρέ­νιας σκά­λας.
―Άφη­σέ με να πάω μό­νη [...] Μη με ξε­χά­σεις (Δ: 167· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).^[16]

― Τέ­λος ο ήλιος, που ανά τον κό­σμο συν­δέ­ε­ται, ή και εκλαμ­βά­νε­ται ισό­μορ­φα προς το «ανο­δι­κό σχή­μα» (πρβ. Durand όπ. παρ.: 179)· «εκεί­νος ο ήλιος», λοι­πόν, κά­νει θριαμ­βευ­τι­κά την εί­σο­δό του και εγκα­θί­στα­ται κυ­ρί­αρ­χος στο δεύ­τε­ρο μι­σό του βι­βλί­ου, ιδιαί­τε­ρα αφού, με ένα «διαι­ρε­τι­κό» άλ­μα, οι ερα­στές «πέ­ρα­σα]ν] το κα­τώ­φλι» (Δ: 164).

2.4.― Πέ­ραν των ανω­τέ­ρω συ­γκε­κρι­μέ­νων εκ­φάν­σε­ών του, το «ανο­δι­κό σχή­μα» εμπλέ­κε­ται επί­σης εν εί­δει δο­μι­κού μο­ντέ­λου, ει­δι­κά στην τέ­ταρ­τη, πέμ­πτη και έκτη νύ­χτα. Θέ­ση μου εί­ναι μά­λι­στα ότι τα συ­γκε­κρι­μέ­να κε­φά­λαια ακο­λου­θούν εκ του σύ­νεγ­γυς το αφη­γη­μα­τι­κό νή­μα που ξε­τυ­λί­γει ο Δά­ντης στα κα­τα­λη­κτι­κά έξι άσμα­τα του Κα­θαρ­τη­ρί­ου.^[17]
2.4.1.- Ας δού­με όμως ανα­λυ­τι­κό­τε­ρα πώς χει­ρί­ζε­ται ο Σε­φέ­ρης την εκλε­κτι­κήν αυ­τή συγ­γέ­νεια.
Κα­τ’ αρ­χάς, την κα­θι­στά φο­ρέα και όχη­μα μί­ας ακό­μη δια­κει­με­νι­κής επι­γρα­φής. Κα­θ’ όλη την διάρ­κεια των Έξι νυ­χτών..., ο Στρά­της, raisonneur και «ομο­δι­η­γη­τι­κός αφη­γη­τής» ― στον οποί­ον απο­δί­δε­ται κε­ντρι­κή θέ­ση στο «ου­ρά­νιο» επί­πε­δο ανά­γνω­σης του έρ­γου ―, «συ­νο­μι­λεί» με την Οδύσ­σεια (την δια­βά­ζει και σχο­λιά­ζει). Ο Όμη­ρος, δη­λα­δή, παί­ζει γι’ αυ­τόν έναν ρό­λο πα­ρό­μοιο με τον ρό­λο του Βιρ­γι­λί­ου, για τον Δά­ντη. Εξού και ορι­σμέ­νες ανα­γκαί­ες προ­σαρ­μο­γές της συμ­βο­λο­γί­ας της Θεί­ας Κω­μω­δί­ας, στα ομη­ρι­κά δε­δο­μέ­να.^[18]
Για πα­ρά­δειγ­μα, κα­τά τους κω­δι­κούς της «ου­ρά­νιας» ερ­μη­νεί­ας, ο ανα­γνώ­στης θα πε­ρι­μέ­νε το νη­σί της Σα­λώ­μης (ή μάλ­λον της Μπί­λιως) να τον πα­ρα­πέμ­ψει στον επί­γειο Πα­ρά­δει­σο, που ο Δά­ντης εντο­πί­ζεί στην κο­ρυ­φή του όρους του Κα­θαρ­τη­ρί­ου. Πλην όμως, αντί για την βι­βλι­κο-χρι­στια­νι­κή Εδέμ του Φλω­ρε­ντι­νού ποι­η­τή, εκεί ο Στρά­της βρί­σκει (πρβ. ΣΤ) μάλ­λον ένα locus amœnus ανά­λο­γο της Ωγυ­γί­ας, νή­σου της Κα­λυ­ψούς, που στην Οδύσ­σεια πα­ρο­μοιά­ζε­ται με «ομ­φα­λό [...] θα­λάσ­σης» (Οδ. α: 50).^[19]
Στην Θεία Κω­μω­δία, η κο­ρυ­φή του Κα­θαρ­κτη­ρί­ου «εί­ναι το υψη­λό­τε­ρο ση­μείο στο οποίο μπο­ρεί να φτά­σει ο Βιρ­γί­λιος» (Frye όπ. παρ.: 59). Εκεί, λοι­πόν, ο Δά­ντης τον απο­χω­ρί­ζε­ται, για να οδη­γη­θεί εν συ­νε­χέια, στην επι­κρά­τεια του Πα­ρα­δεί­σου, από την θεία Βε­α­τρί­κη. Στον Σε­φέ­ρη, ανά­λο­γη «αλ­λα­γή σκυ­τά­λης» δια­σκευά­ζε­ται σε σύ­στη­μα Οδύσ­σειας. Αρ­χί­ζο­ντας όμως από μί­αν ανα­στρο­φή της ομη­ρι­κής «το­πο­λο­γί­ας»:

Σκέ­φτη­κες πο­τέ σου, Στρά­τη, τον άλ­λο δρό­μο· τον πά­νω δρό­μο; [...] πως οι ψυ­χές κα­ταρ­γούν το θά­να­το και ξα­να­γί­νου­νται δέρ­μα και χεί­λια; (ΣΤ: 252· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).

Η τολ­μη­ρή αυ­τή πρό­τα­ση δια­τυ­πώ­νε­ται από την Λά­λα, αντι­στι­κτι­κά προς την σκη­νή όπου οι ασώ­μα­τες σκιές των μνη­στή­ρων κα­τευ­θύ­νο­νται με­τά θά­να­τον, δια της κά­τω οδού, παρ᾿ Ἠελί­οιο πύ­λας καὶ δῆμον ὀνεί­ρων (Οδ. ω: 12).
Τού­το ση­μαί­νει ότι ο σε­φε­ρι­κός ήρω­ας έχει αλ­λά­ξει και αυ­τός «ψυ­χο­πο­μπό». Εφ’ εξής, την συ­γκε­κρι­μέ­νη λει­τουρ­γία θα ανα­λά­βει ακρι­βώς η Λα­λα, εν εί­δει «Βε­α­τρί­κης» του Στρά­τη σ’ αυ­τήν την φά­ση της υπερ­βα­τι­κής πε­ρι­ή­γη­σής του. Η πρό­ο­δός των δύο από «τον πά­νω δρό­μο» έχει έναν «ρυθ­μό αδυ­σώ­πη­το, όπως το βά­δι­σμα του ήλιου και των άλ­λων άστρων» (ΣΤ: 252). Γι’ αυ­τό, εί­ναι θε­μι­τό να ει­κά­σου­με ότι και η έκ­βα­ση του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, με την απο­κα­λυ­πτι­κή οπτα­σία «εί­δα έναν άν­θρω­πο ν’ ανα­σταί­νε­ται από τον κόρ­φο των μαρ­μά­ρων» (αυ­τό­θι) δρο­μο­λο­γεί­ται από θαυ­μά­σιες και θαυ­μα­τουρ­γές δύ­νά­μεις του σύ­μπα­ντος. Στον Δά­ντη, οι δυ­νά­νεις αυ­τές ανή­κουν κα­τ’ εξο­χήν στον Έρω­τα che move il sole e l’ altre stelle (Par. XXXIII: 145).

2.4.2.- Προ­τού ολο­κλη­ρώ­σω την πα­ρού­σα πα­ρά­γρα­φο, θα ήθε­λα να προ­σθέ­σω λί­γα πράγ­μα­τα, σχε­τι­κά με τον χρoνό­το­πο της ανο­δι­κής κί­νη­σης, σε «ου­ρά­νιο» επί­πε­δο ερ­μη­νεί­ας.
Κα­τά την δα­ντι­κή «γε­ω­γρα­φία» του υπερ­πέ­ραν, πρό­κει­ται για το «υπο­σε­λη­νια­κό όρος», όπου ο γή­ι­νος και ο επου­ρά­νιος κό­σμος «ευ­θυ­γραμ­μί­ζο­νται» (πρβ. Frye όπ. παρ.: 59). Στο μυ­θι­στό­ρη­μα, το αντί­στοι­χό του εί­ναι, προ­φα­νώς, η Ακρό­πο­λη «κα­τά παν­σέ­λη­νον». Στον Ιε­ρό Βρά­χο των Αθη­νών, ο παρ­δα­λός Καρ­νά­βα­λος της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας συν­δέ­ε­ται με την κλί­μα­κα της ψυ­χι­κής απο­κά­θαρ­σης, ανοί­γο­ντας έτσι πρό­σβα­ση προς τις υψη­λό­τε­ρες σφαί­ρες του όντος.

3. Επι­γρα­φή Γ’: το Υπο­χθό­νιο επί­πε­δο

Εκ των τριών προ­σε­πι­θέ­των επι­γρα­φών που συ­να­πο­τε­λούν το σε­φε­ρι­κό «πα­λίμ­ψη­στο», η πα­ρού­σα, την οποί­αν προ­τί­θε­μαι να εξε­τά­σω πα­ρα­κά­τω, εί­ναι η βα­θύ­τε­ρη και, ως εκ τού­του, η πλέ­ον αφα­νής. Ο εντο­πι­σμός της περ­νά από την επο­πτεία της εκτε­τα­μέ­νης διά­δρα­σής που υπάρ­χει ανά­με­σα στο ανά χεί­ρας και το προη­γού­με­νο πε­δίο νο­ή­μα­τος και ερ­μη­νεί­ας του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος· πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, από την αντι­πα­ρα­βο­λή της «ου­ρά­νί­ας» προς την «υπο­χθό­νια» πα­ρά­με­τρο.

3.1.― Κα­τ’ αρ­χάς, ας θυ­μη­θού­με ότι ο Βιρ­γί­λιος της Θεί­ας Κω­μω­δί­ας αντι­κα­θί­στα­ται στο σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα από τον Όμη­ρο, σε ρό­λο «ξε­να­γού» ενός θνη­τού κα­τά την εν ζωή επί­σκε­ψή του στον ‘αλ­λον κό­σμο.
Συ­νε­πώς, το υπερ­βα­τι­κό τα­ξί­δι μοιά­ζει εδώ με Οδύσ­σεια και ο υπερ­βα­τι­κός τα­ξι­διώ­της με έναν «Οδυσ­σέα».^[20] Από την σκο­πιά του (κα­τά Βιρ­γί­λιον) η κά­θο­δος θα μπο­ρού­σε να εξο­μοιω­θεί με ένα εί­δος νέ­κυιας, με πρό­τυ­πο το λ της Οδύσ­σειας.^[21] Βοη­θά τον σχε­τι­κό πα­ραλ­λη­λι­σμό και η αντι­στρό­φως ανά­λο­γη τρο­χιά στην οποί­αν κι­νού­νται οι αντί­στοι­χοι πρω­τα­γω­νι­στές: ο μεν Δά­ντης κα­τε­βαί­νει για να ανε­βεί (από τα έγκα­τα της Κο­λά­σε­ως, μέ­σω Κα­θαρ­τη­ρί­ου, έως τον Πα­ρά­δει­σο), οι δε ψυ­χές των νε­κρών ανα­δύ­ο­νται από τον Άδη στο κά­λε­σμα του Οδυσ­σέα, για να (ξα­να)πέ­σουν στην άβυσ­σο, με­τά το τέ­λος της τε­λε­τής. Γι’ αυ­τό, λοι­πόν, η πρώ­τη κί­νη­ση έχει ανο­δι­κή συ­νι­στα­μέ­νη, που ται­ριά­ζει στο «ου­ρά­νιο» επί­πε­δο, ενώ η δεύ­τε­ρη κα­θο­δι­κή, άρα με «υπο­χθό­νια» κα­τεύ­θυν­ση. Ωστό­σο, το δια­κει­με­νι­κό αυ­τό σε­νά­ριο ―εάν και εφ’ όσον γί­νει αντι­λη­πτό― λει­τουρ­γεί με­ρι­κώς απο­κα­λυ­πτι­κά και με­ρι­κώς πα­ρα­πλα­νη­τι­κά. Πα­ρό­μοια τε­χνά­σμα­τα, ο Σε­φέ­ρης έχει εφαρ­μό­σει και προη­γου­μέ­νως: μνη­μο­νεύ­ο­ντας φέ­ρ’ ει­πείν το Il fu Mattia Pascal ενώ εί­χε κα­τά νουν τα Sei personaggi in cerca d’ autore, του Pirandello, αλ­λά και τα Paludes, του Gide, εν­νο­ώ­ντας τους Faux-monnayeurs. Κα­τά την γνώ­μη μου, και εδώ πί­σω από την νέ­κυια κρύ­βε­ται / δια­φαί­νε­ται ένας άλ­λος μύ­θος (επί­σης υπο­χθό­νιος).

3.2.― Στα ίχνη της νέ­ας επι­γρα­φής μάς βά­ζει ένα σχε­δόν ευ­τρά­πε­λο επει­σό­διο της Α νύ­χτας:

― Σή­με­ρα το πρωί [...], στην οδό Ερ­μού, εί­δα ένα κο­ρι­τσά­κι, μα ού­τε δέ­κα χρο­νώ, που φώ­να­ζε σ’ άλ­λο που έτρε­χε ξο­πί­σω του: «Έλα γορ­γό­να κο­ντο­πο­δα­ρού­σα» ― έτσι θα ήθε­λα να σας έλε­γα (Α: 49)

Η πα­ρά­ξε­νη ατά­κα προ­σφέ­ρε­ται σε διά­φο­ρες ―άκρως απο­κλί­νου­σες― ερ­μη­νεί­ες.^[22]  Με­τα­ξύ τού­των, ίσως η πιο τολ­μη­ρή πα­ρα­πέ­μπει σε μια θη­λυ­κό­μορ­φη φυ­σιο­γνω­μία της αρ­χαϊ­κής μυ­θο­λο­γί­ας, την Μέ­δου­σα, η οποία ήταν μία εκ των τριών θυ­γα­τέ­ρων των ελασ­σό­νων θε­ο­τή­των Φόρ­κυ και Κη­τούς και έφε­ρε μά­λι­στα την επω­νυ­μία Γορ­γώ.^[23] Η Μέ­δου­σα Γορ­γώ εί­χε με­τα­μορ­φω­θεί από την Αθη­νά σε απε­χθές τέ­ρας, που στο κρα­νίο του αντί για μαλ­λιά φύ­τρω­ναν φί­δια και που η ασχή­μιά του ήταν τό­ση ώστε απο­λί­θω­νε πα­ρ’ αυ­τά όποιον τολ­μού­σε να το κοι­τά­ξει κα­τα­πρό­σω­πα. Φο­νεύ­θη­κε δε από τον Περ­σέα, ο οποί­ος επέ­θε­σε το κε­φά­λι της (το «Γορ­γό­νειον») στην δι­κή του ασπί­δα, για­τί ακό­μη και με­τά θά­να­τον η θέα του τέ­ρα­τος εί­χε μοι­ραίο αντί­κτυ­πο επί των αντι­πά­λων. Αρ­γό­τε­ρα, η ασπί­δα του ήρωα ήλ­θε στην κα­το­χή της βα­σί­λισ­σας του Άδη και συ­ζύ­γου του Πλού­τω­να. Στην Οδύσ­σεια, κα­θ’ όλη την διάρ­κεια της συ­νο­μι­λί­ας του με τον Τει­ρε­σία και τους υπο­λοί­πους εκλι­πό­ντες, ο πρω­τα­γω­νι­στής δια­κα­τέ­χε­ται από τον φό­βο μή τυ­χόν Γορ­γεί­ην κε­φαλὴν δει­νοῖο πε­λώ­ρου / ἐξ Ἀίδεω πέμ­ψειεν ἀγαυὴ Περ­σε­φό­νεια (Οδ. λ: 634-635· έμ­φα­ση δι­κή μου).
Έτσι λοι­πόν, το θέ­μα της νέ­κυιας, και αυ­τού­σιο στην Οδύσ­σεια και, κυ­ρί­ως, με την πα­ρου­σία του στο μυ­θι­στό­ρη­μα του Σε­φέ­ρη, έλ­κει εν τέ­λει την πσο­σο­χή μας στον μύ­θο της Περ­σε­φό­νης-Κό­ρης, όπως αυ­τό «δρα­μα­το­ποι­ή­θη­κε» θρη­σκευ­τι­κά στα Ελευ­σί­νια Μυ­στή­ρια και «κω­δι­κο­ποι­ή­θη­κε» φι­λο­λο­γι­κά στον ομη­ρι­κόν ύμνο «Εις Δή­μη­τραν».

3.3.― Ο ανώ­μα­λος, μα­κρύς όμως δρό­μος που μας οδή­γη­σε (εάν όντως μας οδή­γη­σε!) στο πα­ρα­πά­νω συ­μπέ­ρα­σμα εί­ναι εν­δει­κτι­κός για το πό­σο δύ­σκο­λη ―αν όχι ανέ­φι­κτη― κα­θί­στα­ται η ανα­γνώ­ρι­σις, δη­λα­δή η πρό­σβα­ση στο προ­α­να­φε­ρό­με­νο πε­δίο νο­ή­μα­τος· ως εάν ο Σε­φέ­ρης το με­τα­χει­ρι­ζό­ταν όπως οι μύ­στες τα απώ­τε­ρα μη­νύ­μα­τα της μυ­στη­ρια­κής ιε­ρο­τε­λε­στί­ας, τα οποία δεν εί­ναι θε­μι­τό να εκτε­θούν στους αδα­είς. Συ­γκε­κρι­μέ­να, το δια­σπά στα εξ ων συ­νε­τέ­θη, εγκα­τα­σπεί­ρει τα συ­στα­τι­κά του στο σώ­μα του δι­κού του κει­μέ­νου και, ει­δι­κό­τε­ρα, τα κα­λύ­πτει πί­σω και κά­τω από τις υπό­λοι­πες επι­γρα­φές του «πα­λιμ­ψή­στου». Ως εκ τού­του, στoν ανα­γνώ­στη με­τά βί­ας φτά­νουν κά­ποιες αμυ­δρές νύ­ξεις και εν­δεί­ξεις: από δια­κρι­τι­κές υφο­λο­γι­κές πι­νε­λιές μέ­χρι θέ­μα­τα και μο­τί­βα, κα­θώς επί­σης και διά­σπαρ­τα θραύ­σμα­τά του μύ­θου και των πε­ρί αυ­τόν τε­λε­τών. Προ­κει­μέ­νου να τα εντο­πί­σου­με και τα­ξι­νο­μί­σου­με, αλ­λά και, όσο γί­νε­ται, να τα βά­λου­με σε κά­ποια τά­ξη, προ­τεί­νω μια «τε­χνι­κή» (ma non troppo) με­θο­δο­λο­γία. Θα θε­ω­ρή­σω λοι­πόν ότι ο συ­σχε­τι­σμός με­τα­ξύ του σε­φε­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος και του Ομη­ρι­κού Ύμνου ανή­κει στην κα­τη­γο­ρία της «υπερ-κει­με­νι­κό­τη­τας» (hypertextualité), ή «λο­γο­τε­χνί­ας δευ­τέ­ρου βαθ­μού» (littérature au second degré), ή ακό­μη «κει­με­νι­κής υπερ­βα­τι­κό­τη­τας του κει­μέ­νου» (transcendance textuelle du texte). Με άλ­λα λό­για: το μυ­θι­στό­ρη­μα εί­ναι ένα «υπερ-κεί­με­νο» (hypertexte), το οπίο συν­δέ­ε­ται με τον ύμνο ως «υπο-κεί­με­νο» (hypotexte), δί­κην πα­ρα­γώ­γου προς πα­ρά­γο­ντα (πρβ. Genette 1982: 11), ενώ τα επί μέ­ρους στοι­χεία του δευ­τέ­ρου, στο πέ­ρα­σμά τους προς το πρώ­το, υπό­κει­νται σε επε­ξερ­γα­σία, εί­τε δι’ «(από)μι­μή­σε­ως» (imitation) εί­τε δια «με­τα­σχη­μα­τι­σμού» (transformation).

3.3.1.― Στο δια ταύ­τα, ας στα­θού­με αρ­χι­κά στο λε­γό­με­νο ομη­ρι­κό επι­θέ­το, το οποίο κα­τα­τάσ­σε­ται σε μί­αν ελά­χι­στη υφο­λο­γι­κή βαθ­μί­δα, πο­λύ κο­ντά στον μη­δε­νι­κό βαθ­μό ύφους.
Σχε­δόν αμε­τά­βλη­τα (ο Αχιλ­λέ­ας π.χ. χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ὦκύ­πους ακό­μη κι όταν ανα­παύ­ε­ται και ο Οδυσ­σέ­ας φέ­ρε­ται πο­λύ­τρο­πος έστω και αν κά­πο­τε τον εξα­πα­τούν), η κα­θα­ρά δια­κο­σμη­τι­κή λει­τουρ­γία των εν λό­γω επι­θε­των εί­ναι η πιο ασή­μα­ντη. Ο ου­σια­στι­κός ρό­λος τους εί­ναι να δη­λώ­νουν πα­γί­ους τρό­πους φα­νέ­ρω­σης ορι­σμέ­νων θεϊ­κών ή ημι­θεϊ­κών πα­ρα­γό­ντων της πλο­κής.^[24] Από πλευ­ράς «προ­φο­ρι­κής εκτέ­λε­σης» (oral performance), στη­ρί­ζουν μνη­μο­τε­χνι­κά την οπτι­κο-ακου­στι­κή εκ­φο­ρά /πρό­σλη­ψη του μη­νύ­μα­τος, ενώ σε λα­τρευ­τι­κο-τε­λε­τουρ­γι­κή προ­ο­πτι­κή δί­δουν στον εκ­φο­ρέα την δυ­να­τό­τη­τα να επι­κα­λε­σθεί μια θε­ό­τη­τα, και στον πα­ρα­λή­πτη να την ανα­γνω­ρί­σει, «όχι μό­νον από το όνο­μα, αλ­λά και από τα επι­φά­νια αυ­τής» (πρβ. Lord 1960: 67).
Ο Σε­φέ­ρης, με την σει­ρά του, με­τα­σχη­μα­τί­ζει ποι­κι­λο­τρό­πως το ομη­ρι­κό επί­θε­το. Για πα­ρά­δει­για, με αφε­τη­ρία το βα­ρύ­κτυ­πος [...] Ζεύς, του υπο-κει­μέ­νου (Δημ.: 3),

― το «επε­κτεί­νει» (expansion· πρβ. Genette όπ. παρ.: 304) σε πρό­τα­ση: «Ένας βα­ρύς βρό­ντος χτύ­πη­σε το ναρ­κω­μέ­νο μυα­λό του Στρά­τη» (Γ: 97)·

― η το συ­ντο­μεύ­ει δι’ «εκτο­μής», (excision· πρβ. Genette ό.π. : 264), όπως στο «σα να της έδω­σαν μ’ ένα σφυ­ρί στον αυ­χέ­να» (Ε: 204), απ’ όπου το «βα­ρύ» έχει απα­λει­φθεί·

― άλ­λο­τε, πά­λι, το «μετ-αξιο­λο­γεί» (transvalorisation· πρβ. Genette ό.π.: 393), αφού ο, υπερ­βα­τι­κής φύ­σε­ως, «κτύ­πος» του υπο-κει­μέ­νου ερ­μη­νεύ­ε­ται στο υπερ-κεί­με­νο ως στοι­χείο του πα­ρα­λό­γου: «Ένιω­σε πως ένας ηλί­θιος του κα­τέ­βα­ζε ένα σι­δε­ρέ­νιο ρα­βδί στο κε­φά­λι» (Β: 85).

Στην ίδια μι­κρο-υφο­λο­γι­κή (ας την πού­με) κλι­μα­κα, ο συγ­γρα­φέ­ας κά­νει επί­σης χρή­ση του με­τα­σχη­μα­τι­σμού δια «με­τα-τρο­πής» (transmodalisation), που ση­μαί­νει την αλ­λα­γή του «τρό­που πα­ρου­σί­α­σης», π.χ. από αφη­γη­μα­τι­κό σε δρα­μα­τι­κό ή αντι­στρό­φως, ή και ανά­με­σα στις υπο­κα­τη­γο­ρί­ες του ενός ή του άλ­λου (πρβ. Genette ό.π.: 323 και ακ.). Έτσι, ένας επι­θε­τι­κός προσ­διο­ρι­σμός της Περ­σε­φό­νης, στο υπο-κεί­με­νο, το θύ­γα­τρα τα­νύ­σφυ­ρον (πρβ. Δημ.: 3), εφι­στά την προ­σο­χή του ανα­γνώ­στη του υπερ-κει­μέ­νου στα «χο­ντρά σφυ­ρά» της Μα­ρι­γώς-Σφίγ­γας (Α: 6), που πέ­φτουν στην αντί­λη­ψη του Στρά­τη άμα τη γνω­ρι­μία τους. Η με­τα-τρο­πή γί­νε­ται εδώ από υψη­λό ποι­η­τι­κό ύφος σε φι­λο­παίγ­μο­να, αφού υπαι­νίσ­σε­ται ει­ρω­νι­κά ότι η εν λό­γω δεν εί­ναι Περ­σε­φό­νη.^[25]

3.3.2.― Προ­κει­μέ­νου για το υπο-κεί­με­νο στο σύ­νο­λό του ή για καί­ρια ση­μεία αυ­τού, σε πρώ­το πλά­νο προ­βάλ­λει ο «με­τα-βι­βα­σμός» τους (transposition· πρβ. Genette όπ. παρ.: 237 και ακ.)^[26] στο υπερ-κεί­με­νο. Εί­ναι το σπου­δαιό­τε­ρο ίσως εί­δος της «λο­γο­τε­χνί­ας δευ­τέ­ρου βαθ­μού», αφού πε­ρι­λαμ­βά­νει αρι­στουρ­γή­μα­τα όπως π.χ. οι δύο Φα­ουστ, του Marlowe και του Goethe, με υπο-κεί­με­νο έναν γερ­μα­νι­κό με­σαιω­νι­κό θρύ­λο, αλ­λά και τον Οδυσ­σέα του Joyce, με αφε­τη­ρία, ού­τε λί­γο ού­τε πο­λύ, την Οδύσ­σεια του Ομή­ρου· έρ­γα ολ­κής, δη­λα­δή, των οποί­ων «η κει­με­νι­κή έκτα­ση και οι αι­σθη­τι­κές και/ή ιδε­ο­λο­γι­κές αξιώ­σεις φθά­νουν μέ­χρι ση­μεί­ου να επι­σκιά­σουν ή να μας κά­νουν να λη­σμνή­σου­με τον υπερ-κει­με­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα τους» (αυ­τό­θι).
Εις ό,τι αφο­ρά το σε­φε­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα, εδώ με εν­δια­φέ­ρει πε­ρισ­σό­τε­ρο η αντί­στρο­φη δια­δρο­μή, δη­λα­δή εκεί­νη που οδη­γεί από το τε­λι­κό υπερ-κεί­με­νο στην αρ­χι­κή υπο-κει­με­νι­κή αφε­τη­ρία του.
Ένα συ­γκε­κρι­μέ­νο πα­ρά­δειγ­μα: η Σα­λώ­μη προ­σφέ­ρει στον Στρά­τη γα­ρί­φα­λα στην πρώ­τη τους ερω­τι­κή συ­νεύ­ρε­ση (πρβ. Β: 62)· και επί­σης γα­ρί­φα­λα κρα­τά στα χέ­ρια την στιγ­μή του ξαφ­νι­κού θα­νά­του της (πρβ. ΣΤ: 234)· με την σει­ρά του ο Στρά­της, που μια σκο­τει­νή νο­μο­τέ­λεια συν­δέ­ει τον έρω­τά του με το μοι­ραίο τέ­λος της ηρω­ί­δας, πα­ρο­μοιά­ζει εαυ­τόν με τον Νάρ­κισ­σο, «που έβλε­πε τον εαυ­τό του να πνί­γε­ται χω­ρίς να μπο­ρεί να κι­νη­θεί για να τον σώ­σει» (ΣΤ: 227· έμ­φα­ση δι­κή μου). Τα διά­σπαρ­τα αυ­τά θε­μα­τι­κά μο­τί­βα γί­νο­νται «νο­ε­ρώς ορα­τά» σε «ενο­ποιό σχή­μα» (για να θυ­μη­θού­με τον Frye) άπαξ και τα συ­ναρ­μο­λο­γή­σου­με στην σκη­νή της αρ­πα­γής της Περ­σε­φό­νης, που συμ­βο­λι­κά εί­ναι γά­μος μα­ζί και θά­να­τος. Στον Ομη­ρι­κόν Ύμνο, λοι­πόν, η Κό­ρη, παί­ζου­σα[ν] κούρῃσι σὺν Ὠκε­α­νοῦ βα­θυ­κόλ­ποις, / ἄνθεά τ’ αἰνυ­μέ­νη[ν], απο­μα­κρύ­νε­ται κά­ποια στιγ­μή από την πα­ρέα της, γοη­τευ­μέ­νη από έναν πα­νέ­μορ­φο νάρ­κισ­σο και, πη­γαί­νο­ντας να τον κό­ψει, ανοί­γει η γη (χά­νε δὲ χθὼν εὐρυά­γυια) και εκεί­νη εξα­φα­νί­ζε­ται στο βα­σί­λειο του Αϊ­δω­νέ­ως Πλού­τω­να (πρβ. Δημ.: 5-16 και ακ.) Όπως εύ­κο­λα μπο­ρούε να συ­μπε­ρά­νου­με, ο με­τα­σχη­μα­τι­σμός συ­νί­στα­ται κυ­ρί­ως στην εξάρ­θρω­ση του υπο-κει­μέ­νου, με δύο λε­κτι­κές, σχε­δόν συ­νω­νυ­μι­κές με­ταλ­λα­γές: γα­ρί­φα­λα αντί ναρ­κίσ­σου^[27]  και πνιγ­μός αντ’ εντα­φια­σμού (με άλ­λα λό­για, η κα­τα­βύ­θι­ση σε νε­ρό αντι­κα­θι­στά την κα­τά­βα­ση στο χώ­μα).
Κά­πως έτσι με­τα­βι­βά­ζο­νται στο υπερ-κεί­με­νο ή συ­νά­γο­νται απ’ αυ­τό στοι­χεία του υπο-κει­μέ­νου τα οποία πα­ρα­πέ­μπουν σε λα­τρευ­τι­κές ή σε μα­γι­κές πτυ­χές του ΄όλου μυ­θι­κο-θρη­σκευ­τι­κού πλέγ­μα­τος των Ελευ­σι­νί­ων Μυ­στη­ρί­ων. 
―Φέ­ρ’ ει­πείν, στον Ύμνο ανα­φέ­ρε­ται ότι η Δή­μη­τρα έχει θε­σπί­σει να τι­μού­νται η θυ­γα­τέ­ρα της και η ίδια σε νηὸν [...] καὶ βωμὸν ἐπὶ προὔχο­ντι κο­λωνῷ (Δημ.: 297-298· έμ­φα­ση δι­κή μου). Πα­ρο­μοί­ως, ἐπὶ προὔχο­ντι κο­λωνῷ, δη­λα­δή στο υλη­λό­τε­ρο ση­μείο του Ιε­ρού Βρά­χου, μπρο­στά στις Κα­ρυά­τι­δες, ο Στρά­της και η Λά­λα απο­τί­ουν απο­χαι­ρε­τι­σα­τή­ριες τι­μές στην εκλι­πού­σα Σα­λώ­μη (πρβ. ΣΤ: 247).
―Σε εκτε­νή, πά­λι, σκη­νή του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, κα­τά την οποί­αν η Λά­λα μυ­εί­ται στον λε­σβια­κόν έρω­τα από την Σα­λώ­μη, αι­νιγ­μα­τι­κό ρό­λο παί­ζει ένα ρο­δά­κι­νο, το οποίο η πρώ­τη προ­σφέ­ρει στην δεύ­τε­ρη, η απο­δο­χή του ανα­βάλ­λε­ται προ­σω­ρι­νά και έπει­τα η προ­σφο­ρά γί­νε­ται δε­κτή, έστω και δυ­νη­τι­κά. Κα­τό­πιν τού­των, οι δύο γυ­ναί­κες συγ­χω­νεύ­ο­νται, πρώ­τα σε όνει­ρο όπου σμί­γουν με τον ίδιον εταί­ρο και με­τά και με­τα­ξύ τους, σε άμε­ση ερω­τι­κή συ­νεύ­ρε­ση (πρβ. Δ: 153-163). Η αδιευ­κρί­νι­στη λει­τουρ­γία του φρού­του θα μπο­ρού­σε να δια­λευ­καν­θεί κα­τ’ ανα­λο­γί­αν με το ση­μείο εκεί­νο του Ομη­ρι­κού Ύμνου όπου ο Πλού­των απαι­τεί, προ­τού συ­ναι­νέ­σει στην επι­στρο­φή της Περ­σε­φό­νης κο­ντά στην Μη­τέ­ρα της, να φά­ει η Κό­ρη ένα σπει­ρί από ρό­δι, δί­κην μα­γι­κής «κα­τα­δέ­σε­ως» (λατ. defixio), που να εγ­γυά­ται ότι η ανα­χώ­ρη­σή της θα εί­ναι επο­χια­κή, και όχι ορι­στι­κή από­δρα­ση: ῥοιῆς κόκ­κον ἔδω­κε φα­γεῖν [...] ἵνα μὴ μέ­νοι ἤμα­τα πά­ντα / αὖθι πα­ρ’ αἰδοίῃ Δη­μή­τε­ρι κυα­νο­πέ­πλῳ (Δημ.: 372-374). Υπό­θε­σή μου εί­ναι ότι με­τα­ξύ των δύο κει­μέ­νων υπάρ­χει μια ερ­μη­νευ­τι­κή (ας την πού­με) με­τα­βί­βα­ση (με προ­ϋ­πό­θε­ση, βε­βαί­ως, να την δού­με σε αντί­στρο­φη προ­ο­πτι­κή, δη­λα­δή από το υπερ-κεί­με­νο προς το υπο-κεί­με­νο). Εάν κά­τι τέ­τοιο αλη­θεύ­ει, τό­τε το ρο­δά­κι­νο λει­τουρ­γεί, όπως το ρό­δι, ως «κα­τά­δε­σις» και υπο­νο­εί την ταύ­τι­ση των ηρω­ί­δων, με πρό­τυ­πο το βα­σι­κό θε­ο­λό­γη­μα των Ελευ­σι­νί­ων Μυ­στη­ρί­ων, που ήταν η ταυ­το­σι­μό­τη­τα Δή­μη­τρας και Περ­σε­φό­νης.^[28]

3.3.3.― Μέ­χρις εδώ εί­χα­με να κά­νου­με με διερ­γα­σί­ες με­τα­ξύ του Ομη­ρι­κού Ύμνου και του σε­φε­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος στις οποί­ες ήρ­μο­ζε κα­τ’ εξο­χήν η υπερ-κει­με­νι­κή προ­σέγ­γι­ση.
Το θέ­μα εγεί­ρει ωστό­σο και άλ­λα ερω­τή­μα­τα, για τα οποία ο χρο­νι­κό-γε­νε­τι­κός συ­σχε­τι­σμός υπο-κει­μέ­νου προς υπερ-κεί­με­νο εί­ναι τό­σο συ­να­φής όσο το πε­ρί­φη­μο δί­λημ­μα πε­ρί πρω­τε­ραιό­τη­τας αυ­γού ή κό­τας. Γι’ αυ­τό, προ­τεί­νω να επι­στρέ­ψου­με σε μί­αν πα­λαιό­τε­ρη πλην έγκυ­ρη ορο­λο­γία και να εστιά­σου­με στην δια­κει­με­νι­κό­τη­τα: σχέ­ση η οποία, χω­ρίς ιε­ραρ­χί­ες οιο­ασ­δή­πο­τε φύ­σε­ως, εντάσ­σει τα δύο κεί­με­να στο αν­θρω­πο­λο­γι­κό «συγ-κεί­με­νο» (context) της μυ­στη­ρια­κής λα­τρεί­ας της Δή­μη­τρας και της Περ­σε­φό­νης. Υιο­θε­τώ­ντας και το σχε­τι­κό λε­ξι­κό­γιο, θα επι­ση­μά­νω λοι­πόν ότι το ευ­ρύ­τε­ρο αυ­τό πλαί­σιο πε­ρι­λαμ­βά­νει πρω­τί­στως τα λε­γό­με­να του μύ­θου: εδώ του Ύμνου που έρ­χε­ται σε υπερ-κει­με­νι­κή διά­δρα­ση με το μυ­θι­στό­ρη­μα. Πε­ρι­λαμ­βά­νει όμως και στοι­χεία μη «κει­με­νι­κά», δη­λα­δή που δεν πραγ­μα­τώ­νο­νται δια­μέ­σου λε­κτι­κών μη­νυ­μά­των. Ο λό­γος για τα δει­κνύ­με­να και τα δρώ­με­να· με άλ­λα λό­για: αφ’ ενός σύμ­βο­λα και συμ­βο­λι­κά αντι­κεί­με­να τα οποία εκτί­θε­νται στην θέα των πι­στων, αφ’ ετέ­ρου τε­λε­τουρ­γι­κές πρά­ξεις που πα­ρου­σιά­ζο­νταi ενώ­πιόν τους σε συ­γκρο­τη­μέ­να δρα­μα­τι­κά σε­νά­ρια: (πρβ. Kérényi 1968: 195).
Εν συ­νε­χεία θα εξε­τά­σω με­ρι­κά δείγ­μα­τα από τις τε­λευ­ταί­ες δύο κα­τη­γο­ρί­ες. Χά­ριν συ­ντο­μί­ας, θα δια­λέ­ξω όσα έχουν σχέ­ση με τoν γυ­ναι­κείο χα­ρα­κτή­ρα ονό­μα­τι Λά­λα.

(α) ΔΕΙ­ΚΝΥ­ΜΕ­ΝΑ. Αφε­λής κι όμως κά­το­χος μιας αι­νιγ­μα­τι­κής σο­φί­ας, άπει­ρη΄ κι όμως άκρως ερω­τι­κή, κο­μπάρ­σος της Σα­λώ­μης που όμως την αντι­κα­θι­στά και εν­σω­μα­τώ­νε, η ηρω­ί­δα φέ­ρει επά­νω της τα φα­νε­ρά γνω­ρί­σμα­τα μιας ανώ­τε­ρης, από­κο­σμης φύ­σε­ως. Ναι μεν αν­θρω­πόμρ­φα, τα σω­μα­τι­κά και ψυ­χι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της μοιά­ζουν πε­ρισ­σό­τε­ρο με σύμ­βο­λα μιας λα­τρεί­ας· εν­δε­χο­μέ­νως (για­τί όχι;) των μυ­στη­ρια­κών τε­λε­τών προς τι­μήν των ελευ­σι­νί­ων θε­ο­τή­των.
Για πα­ρά­δειγ­μα, από την πρώ­τη στιγ­μή η Λά­λα εντυ­πω­σιά­ζει τον Στρά­τη με το ομι­χλώ­δες της εμ­φα­νί­σε­ώς της:

Έχει κά­τι θο­λό στο κοί­ταγ­μα και στα μέ­λη· αι­σθά­νε­σαι πως θα ’πρε­πε να της βγά­λεις την αχλύ· όχι μό­νο από τα μά­τια, αλ­λά και από το σώ­μα, αν πι­στέ­ψει κα­νείς πως το σώ­μα βλέ­πει (Α: 39-40· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου).

Θα ήταν άρα­γε υπερ­βο­λι­κά αυ­θαί­ρε­το εάν, συ­νειρ­μι­κά, την πα­ρο­μοιά­ζα­με τέ­τοια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά με την πέν­θι­μη πε­ρι­βο­λή της Μη­τέ­ρας θε­άς με­τά την αρ­πα­γή της Κό­ρης (πρβ. Δημ.: 319: Δη­μή­τε­ρα κυα­νό­πε­πλον· 374: Δη­μή­τε­ρι κυα­νο­πέ­πλῳ και σε άλ­λα ση­μεία);
Αλ­λού πά­λι, η «μαρ­μα­ρυ­γή του προ­σώ­που της» (ΣΤ: 251· πλα­γιο­γρά­φη­ση δι­κή μου) εί­ναι συ­γκρί­σι­μη με την φω­τει­νή ακτι­νο­βο­λία που φα­νε­ρώ­νει την Δή­μη­τρα κα­τά την άφι­ξή της στα ανά­κτο­ρα του Κε­λε­ού, βα­σι­λέ­ως της Ελευ­σί­νας: πλῆσεν δὲ θύ­ρας σέ­λα­ος θεί­οιο (Δημ.: 189).
Τέ­λος, η Λά­λα ταυ­τί­ζει εαυ­τήν με «ένα δέ­ντρο που πο­νεί» (Γ: 127): υπό­στα­σή η οποία ναι μεν δεν σχε­τί­ζε­ται άμε­σα με τον οι­κείο μύ­θο, πλην όμως υπο­δη­λοί την οι­κο­λο­γι­κή (ού­τως ει­πείν) απο­στο­λή της Με­γά­λης Θε­άς, ως προ­στά­τι­δας της βλά­στη­σης. Όταν, επι­πλέ­ον, η με­τα­φο­ρι­κή αυ­τή εξο­μοί­ω­ση πραγ­μα­τώ­νε­ται και κυ­ριο­λε­κτι­κά, δη­λα­δή εκ­δη­λώ­νε­ται ή και επι-δει­κνύ­ε­ται, δεν εί­ναι απο­ρί­ας άξιον που εμπνέ­ει θρη­σκευ­τι­κό δέ­ος στον θε­α­τή:

Εί­χε μια πα­ρά­ξε­νη επι­βο­λή στον άδειο κό­σμο τρι­γύ­ρω της ― έξω από τους αν­θρώ­πους. Ανά­λα­φρα, σα να μην άγ­γι­ζε το χώ­μα, προ­χώ­ρη­σε προς το δέ­ντρο [...] Έπια­σε ένα κλω­νά­ρι και ακού­μπη­σε το κε­φά­λι ανά­με­σα στους αγκώ­νες της Το σφρί­γος έζω­νε τη μέ­ση της με με άπει­ρη τρυ­φε­ρό­τη­τα. Ο Στρά­της ένιω­θε την ανά­σα της να σβή­νει μέ­σα στην ανά­σα της κα­ρυ­διάς που τον εζά­λι­ζε. «Πού πο­νεί αυ­τό το δέ­ντρο;» συλ­λο­γί­στη­κε πά­λι [...] Ο Στρά­της συ­γκρά­τη­σε μια κί­νη­ση να πέ­σει στα πό­δια της (Δ: 162-163).

(β) ΔΡΩ­ΜΕ­ΝΑ. Πα­ρό­μοια ορα­τά γνω­ρί­σμα­τα - όχι τό­σο αν­θρώ­πι­να όσο συ­μπα­ντι­κά - της ηρω­ί­δας ται­ριά­ζουν σε μία σε­βά­σμια και σε­βα­στή πα­ρου­σία, που ο Ομη­ρι­κός Ύμνος ονο­μά­ζει πότ­νια. Την ει­κό­να της Λά­λας ως πότ­νιας, ενι­σχύ­ουν έτι πε­ραι­τέ­ρω δύο «δρα­μα­το­ποι­η­μέ­να» επει­σό­δια, επι­δε­κτι­κά πα­ραλ­λη­λι­σμού με τα δρώ­με­να των Ελευ­σι­νί­ων Μυ­στη­ρί­ων.
Το πρώ­το εί­ναι ο Ιε­ρός Γά­μος,τε­λε­τουρ­γι­κή σε­ξουα­λι­κή πρά­ξη Θε­ού και Θε­άς: του Δία και Δή­μη­τρας, Πλού­τω­να και Περ­σε­φό­νης. Η συ­γκε­κρι­μέ­νη ιε­ρο­τε­λε­στία, την οποί­αν εκτε­λούν στον λα­τρευ­τι­κό χώ­ρο ένας ιε­ρέ­ας και μια ιέ­ρεια, συμ­βο­λί­ζει έμπρα­κτα την ένω­ση του μύ­στη, ανε­ξαρ­τή­τως βιο­λο­γι­κού φύ­λου, με την θε­ό­τη­τα.^[29] Κα­τά την αντί­λη­ψή μου, κά­τι τέ­τοιο αφή­νει να εν­νοη­θεί στο μυ­θι­στό­ρη­μα η σκη­νή συ­νεύ­ρε­σης του ήρωα με την πότ­νια σύ­ντρο­φό του:

Φά­νη­κε στον Στρά­τη πως [το κορ­μί της Λά­λας] βυ­θί­ζου­νταν ολο­έ­να και πε­ρισ­σό­τε­ρο· σε λί­γο θα εί­χε χω­νέ­ψει ολό­κλη­ρο μέ­σα στην άμ­μο. Με προ­σο­χή, θαρ­ρείς για να μην τα­ρά­ξει τί­πο­τε, έγει­ρε και ενώ­θη­κε μ’ αυ­τό το πέ­ρα­σμα» (ΣΤ: 239).^[30]

Απόρ­ροια και επι­στέ­γα­σμα του πρώ­του εί­ναι το δεύ­τε­ρο υπό συ­ζή­τη­σιν δρώ­με­νον: η γέν­νη­ση του Θεί­ου Βρέ­φους μέ­σα από αστρα­πές και φλό­γες. Για τον μύ­στη, τον ικα­νό να δια­κρί­νει βα­θύ­τε­ρα νο­ή­μα­τα όπου οι αδα­είς βλέ­πουν μια συ­κε­χυ­μέ­νη σκη­νή φρί­κης, το τε­λε­τουρ­γι­κό αυ­τό γε­γο­νός, αντι­κεί­με­νο εκ­στα­τι­κής επο­πτεί­ας (με δε­κνύ­με­νον το στά­χυ) συμ­βο­λί­ζει ―επι­σης έμπρα­κτα― το σω­τή­ριο μή­νυ­μα της ελευ­σι­νί­ας λα­τρεί­ας: μια υπό­σχε­δη αθα­να­σί­ας, αφού, νο­μο­τε­λεια­κά, του θα­νά­του έπε­ται πα­ντα κά­ποιο εί­δος πα­λιγ­γε­νε­σί­ας.^[31] Ένα ανά­λο­γο σε­νά­ριο μπο­ρού­με να δού­με στις κα­τα­λη­κτι­κές σε­λί­δες του σε­φε­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος.
Ανα­λυ­τι­κό­τε­ρα, λοι­πόν. Ο μύ­στης (Στρά­της), με­τά την αρ­πα­γή της Περ­σε­φό­νης (την απο­βί­ω­ση της Σα­λώ­μης / Μπί­λιως) ― και αφού έχει τε­λέ­σει τον Ιε­ρό Γά­μο με την πότ­νια (Λά­λα), αξιώ­νε­ται να επο­πτεύ­σει το θαύ­μα της γέν­νη­σης / ανα­γέν­νη­σης της (αν­θρώ­πι­νης; θεί­ας;) ζω­ής, εν μέ­σω φω­τει­νής πυρ­καϊ­άς προ­πο­μού της αθα­να­σί­ας:

Ήταν μπρο­στά μου, εκεί, μια τέ­τοια φλό­γα. Το μυα­λό μου πά­λευε να μά­θει αν ήμουν κι εγώ μα­ζί μ’ αυ­τλα που έβλε­πα. Πό­νε­σα δυ­να­τά κι ο πό­νος απλώ­θη­κε σ’ όλο μου το κορ­μί· εί­πα με σκί­ζουν. Τό­τε ένιω­σα μιαν αστρα­πή να κό­βει τον και­ρό σαν ένα με­γά­λο φί­δι, μο­νο­κόμ­μα­τα. Εί­δα την τέ­φρα του λι­νού σω­ρια­σμέ­νη στη θέ­ση που ήταν τα πό­δια της· εί­δα έναν άν­θρω­πο­ν’ ανα­σταί­νε­ται μέ­σα από τον κόρ­φο των μαρ­μά­ρων (ΣΤ: 252).

3.4.― Μέ­σα από τις ανω­τέ­ρω ανα­λύ­σεις δια­γρά­φε­ται με αρ­κε­τή σα­φή­νεια το «ενο­ποιό σχή­μα» που πα­ρέ­χει στις Έξι νύ­χτες... ο μύ­θος της Δή­μη­τρας και της Κό­ρης.
Ας αρ­χί­σου­με από το σύ­στη­μα των μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κών χα­ρα­κτή­ρων, στο κέ­ντρο του οποί­ου εντο­πί­ζου­με μια γυ­ναι­κεία τριά­δα.

3.4.1.― Δύο από τα μέ­λη αυ­τής απο­τε­λούν το δί­δυ­μο Σα­λώ­μη - Λά­λα σε συ­μπλη­ρω­μα­τι­κό συ­σχε­τι­σμό (τον οποί­ον εξέ­τα­σα και προη­γου­μέ­νως σε δια­φο­ρε­τι­κή προ­ο­πτι­κή). Εδώ το θε­μα με εν­δια­φέ­ρει από σκο­πιάς των, κα­τά τους ει­δι­κούς, «πα­ρα­δό­ξων της μυ­θο­λο­γι­κής ιδέ­ας». Ο Kérényi, λό­γου χά­ριν, επι­ση­μαί­νει αφ’ ενός μεν ότι το συμ­βο­λι­κό πε­δίο της παρ­θε­νί­ας συ­ναρ­τά­ται προς τον θά­να­το, αφού «[η] απώ­λεια της παρ­θε­νί­ας και η διά­βα­ση των συ­νό­ρων του Άδη εί­ναι αλ­λη­γο­ρί­ες ισο­δύ­να­μες»· αφ’ ετέ­ρου δε ότι ότι ύπάρ­χει μια «όμο­ρη ζώ­νη παρ­θε­νί­ας και μη­τρό­τη­τας»· και τέ­λος ότι τα ανω­τέ­ρω χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ανή­κουν σε μί­αν δι­συ­πό­στα­τη φυ­σιο­γνω­μία, που την ίδια στιγ­μή εί­ναι «και αρ­χέ­γο­νη Μη­τέ­ρα και πρω­το­γε­νής Κό­ρη» (ό.π.: 171 και 199· πλα­γιο­γρα­φή­σεις δι­κες μου).^[32] 
Τα προ­α­να­φε­ρό­με­να πα­ρά­δο­ξα διέ­πουν, τρό­πον τι­νά, και την μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή πλο­κή. Στις Έξι νύ­χτες..., λοι­πόν, η Λά­λα φέ­ρε­ται παρ­θέ­να και, όταν παύ­ει να εί­ναι, το πλη­ρώ­νει με την ζωή της Σα­λώ­μης. Εξάλ­λου η ίδια Λά­λα, δια­τη­ρώ­ντας ατό­φια τα γνω­ρί­σμα­τα της Κό­ρης, κα­θί­στα­ται ικα­νή και να κυο­φο­ρή­σει την δί­δυ­μό της (συ­γκε­κρι­μέ­να να της φο­ρέ­σει, έστω σε όνει­ρο, το δι­κό της «πε­τσί») και να την γεν­νή­σει εκ νέ­ου (δί­κην Θεί­ου Βρέ­φους). Κα­τά συ­νέ­πεια, τό­σο το ερ­μα­φρό­δι­το» προ­φίλ της Σα­λώ­μης όσο και ο αμοι­βαί­ος «τρα­βε­στι­σμός» των δύο γυ­ναι­κών (προ­κει­μέ­νου να συ­νευ­ρε­θούν σε­ξουα­λι­κά με τον ίδιον ερα­στή) δεν εί­ναι πα­ρά λει­τουρ­γι­κά εξει­δι­κε­μέ­νες εκ­φρά­σεις μί­ας και της αυ­τής ταυ­τό­τη­τας.

3.4.2.― Ποια εί­ναι όμως η τρί­τη κο­ρυ­φή του τρι­γώ­νου;
Εάν εμ­μεί­νου­με στην θε­ώ­ρη­ση του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος μέ­σα από το πρί­σμα του μύ­θου των Ελευ­σι­νί­ων θε­ο­τή­των, επι­βάλ­λε­ται να έχου­με μο­νί­μως υπ’ όψιν ότι και ο Ομη­ρι­κός Ύμνος εστιά­ζει σε μια θη­λυ­κή τριά­δα, απο­τε­λού­με­νη, συ­γκε­κρι­μέ­να, από την Μη­τέ­ρα, την Κό­ρη και την Εκά­τη.
Η τε­λευ­ταία εί­ναι ένα εί­δος σω­σί­ας της πρώ­της, αφού, με την αρω­γή της, η Με­γά­λη Θεά εντο­πί­ζει και ανα­κρί­νει τον Ήλιο, αυ­τό­πτη μάρ­τυ­ρα της απα­γω­γής· εν συ­νε­χεία, η Εκά­τη ―με εξου­σί­ες επί των φα­ντα­σμά­των και με αρ­μο­διό­τη­τες στην νε­κρο­μα­ντεία―, οδη­γεί την πεν­θού­σα Δή­μη­τρα στον Άδη, εις ανα­ζή­τη­σιν της Περ­σε­φό­νης, ενώ αρ­γό­τε­ρα, όταν η Κό­ρη επι­στρέ­φει στον άνω κό­σμο, εκεί­νη και πά­λι την υπο­δέ­χε­ται στο πλευ­ρό της Μη­τέ­ρας. Τα γε­νι­κό­τε­ρα μεν χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της Εκα­της προ­σι­διά­ζουν στην αρ­χαϊ­κή, προ-ολυ­μπια­κή, άρα και προ-ομη­ρι­κή θρη­σκεία, ο δε Ύμνος την πα­ρου­σιά­ζει, ει­δι­κό­τε­ρα, ως σε­λη­νια­κή θεά. Αν μη τι άλ­λο, κρί­νο­ντας από τον πυρ­σό που κρα­τά ακό­μη και την ημέ­ρα (κα­θ’ ότι προ­τι­μά τους σκο­τει­νούς χώ­ρους). Αντ’ ονό­μα­τος, τo εμ­βλη­μα­τι­κό αυ­τό αντι­κεί­με­νο δη­λώ­νε­ται με την λει­τουρ­γία του: Ἑκά­τη, σέ­λας ἐν χεί­ρεσ­σιν ἔχου­σα (Δημ.: 5): από γλωσ­σι­κής από­ψε­ως η λέ­ξη εί­ναι προ­φα­νής έτυ­μο­λο­γία του ‘Σε­λή­νη’. Στην ίδια σει­ρά ιδε­ών, δια­κρί­νου­με μά­λι­στα και κά­ποιαν αντι­δι­κία αυ­τής με τον Ήλιο. Έτσι, ενώ το άστρο της ημέ­ρας πα­ρα­κο­λου­θεί την εν εξε­λί­ξει απα­γω­γή ου­δέ­τε­ρος έως αδιά­φο­ρος, απ’ ενα­ντί­ας, η Εκα­τη, ναι μεν δεν βλέ­πει την την αρ­πα­γή της Περ­σε­φό­νης, πλην όμως την ακού­ει από το άντρο της να κα­λεί σε βο­ή­θεια και σπεύ­δει να ει­δο­ποι­ή­σει την Μη­τέ­ρα της (πρβ. Kérényi ό.π.: 155 και ακ.)
Στις Έξι νύ­χτες... υπάρ­χει­μία μό­νον ονο­μα­στι­κή αν­φο­ρά σ’ αυ­τήν: Audax Hecate ― και δη σε συ­νάρ­τη­ση προς το «φο­βε­ρό [...] τ’ ολό­γιο­μο φεγ­γά­ρι του Αύ­γου­στου» (Ε: 186). Καί­τοι η ατά­κα εκ­φω­νεί­ται από τον Λο­γκο­μά­νο, ο σχε­τι­κός συ­νειρ­μός μάς βά­ζει στα ίχνη του βα­ρυ­σή­μα­ντου ρό­λου που έχει να παί­ξει εδώ η Σε­λή­νη, για την ακρί­βεια η Παν­σέ­λη­νος.
Κα­τ’ αρ­χάς, έρ­χε­ται να συ­μπλη­ρώ­σει την τριά­δα των κε­ντρι­κών, σ’ αυ­τό το επί­πε­δο, γυ­ναι­κεί­ων χα­ρα­κτή­ρων. Με την δια­φο­ρά ότι, ενώ το δί­δυ­μο Σα­λώ­μη - Λά­λα ελίσ­σε­ται απο­κλει­στι­κά στον χώ­ρο του «εκ­φε­ρο­μέ­νου» (γαλλ. énoncé), δη­λα­δή των κα­τα­στά­σε­ων και δρά­σε­ων που εξι­στο­ρεί το βι­βλίο, η σχε­δόν προ­σω­πο­ποι­η­μέ­νη Σε­λή­νη ενερ­γο­ποιεί­ται ως πα­ρά­γων της «εκ­φο­ράς» (γαλλ. énonciation), του­τέ­στιν της αφή­γη­σης ως πρά­ξε­ως. Αρ­κεί να ανα­λο­γι­στού­με ότι η τε­λε­τή κοι­νω­νι­κο­ποί­η­σης της «πα­ρέ­ας», και ως εκ τού­του το πρώ­το αί­τιο για την (συγ)γρα­φή και η δύ­να­μη που κι­νεί την υπό­θε­ση του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος εί­ναι η ανά­βα­ση στην Ακρό­πο­λη «κα­τά Παν­σέ­λη­νον».
Ωστό­σο, το νυ­κτε­ρι­νό άστρο εμπλέ­κε­ται επί­σης στο «εκ­φε­ρό­με­νο», δη­λα­δή επη­ρε­ά­ζει την «σκη­νο­θε­σία» της πλο­κής και τις δρά­σεις των χα­ρα­κτή­ρων, έστω και συμ­βο­λι­κά, κυ­ρί­ως δε σε επει­σό­δια σχε­τι­κά με τον κό­σμο των νε­κρών (αφού η εν λό­γω πε­ριο­χή εμπί­πτει κι αυ­τή στην δι­καιο­δο­σία της Εκά­της). Ακό­μη και όταν η Σε­λή­νη λά­μπει (ού­τως ει­πείν) δια της απου­σί­ας της: φέ­ρ’ ει­πείν όταν ο θά­να­τος της Σα­λώ­μης / Μπί­λιως, όπως και η αρ­πα­γή της Περ­σε­φό­νης, λαμ­βά­νει χώ­ρα υπό το απα­θές φως του «με­ση­με­ριού» (πρβ. ΣΤ: 234). Πολ­λώ μάλ­λον προ­κει­μέ­νου για την σκη­νή βα­θύ­τα­του πέν­θους των απο­χαι­ρε­τι­στη­ρί­ων της εκλι­πού­σης απ’ αυ­τούς που την αγά­πη­σαν και αγα­πή­θη­καν από την ίδια· σκη­νή η οποί­σα δια­δρα­μα­τί­ζε­ται στο «υπο­σε­λη­νια­κό όρος» της Ακρο­πό­λε­ως, κά­τω από το «ολο­στρόγ­γυ­λο» φεγ­γά­ρι (πρβ. αυ­τό­θι: 244 και ακ.)

3.4.3.― Από το «ενο­ποιό σχή­μα» το οποίο, όπως θα έλε­γε ο Frye, γί­νε­ται εδώ «νο­ε­ρώς ορα­τό», δεν μπο­ρεί να λεί­ψει μια σύ­ντο­μη του­λά­χι­στον ανα­φο­ρά στον χρο­νό­το­πο που ανα­δει­κνύ­ε­ται σ’ αυ­τό ακρ­βώς το επί­πε­δο νο­ή­μα­τος και ανά­γνω­σης του έρ­γου.
Και επει­δή (για λό­γους που, ελ­πί­ζω, έχω απο­σαη­νί­σει πα­ρα­πά­νω) το συ­γκε­κρι­μέ­νο επί­πε­δο προσ­διο­ρί­ζε­ται ως υπο­χθό­νιο, ο ίδιος χα­ρα­κτη­ρι­σμός ται­ριά­ζει και στο χω­ρο­χρο­νι­κό εκεί­νο ση­μείο όπου «τα ση­μά­δια του χρό­νου εκ­δη­λώ­νο­νται σε χώ­ρο, ενώ ο χώ­ρος γί­νε­ται κα­τα­νοη­τός και με­τρη­σι­μος δια του χρό­νου» (Bahtin 1982: Cron., 294). Κάλ­λι­στα μπο­ρού­με να φέ­ρου­με στο νου μας, εν προ­κει­μέ­νω. ένα υπό­γειο, ζο­φε­ρό άντρο· μέ­σα του όμως «λαν­θά­νει» το κρυ­φό σέ­λας της Εκά­της, απ’ όπου αντλούν και η Σε­λή­νη την λάμ­ψη της και, ακό­μη-ακό­μη, την φλό­γα του ο ΄Ηλιος.
Εί­τε, λοι­πόν, ανα­γνω­ρί­σου­με αυ­τόν τον χω­ρο­χρό­νο στο «σπί­τι γε­μά­το σκο­τά­δι» (Β: 80) του πα­ρα­βα­τι­κού έρω­τα, εί­τε στην «με­γά­λη σπη­λιά ολά­νοι­χτη στο πέ­λα­γο», του Κα­μέ­νου Βρά­χου (ΣΤ: 226) ή, τέ­λος, σε μια «γού­βα» στρω­μέ­νη «θρύψ­λα από μάρ­μα­ρα» (ΣΤ: 252), πά­ντα θα δού­με να τε­λού­νται εκεί τα με­γά­λα Μυ­στή­ρια της ζω­ής και της δη­μιουρ­γί­ας.

ΒΙ­ΒΛΙΟ­ΓΡΑ­ΦΙ­ΚΕΣ ΠΑ­ΡΑ­ΜΟ­ΜΠΕΣ

1. Κεί­με­να ανα­φο­ράς:
Dante Alighieri (1938); La Divina Commedia. Con il commento di Tommaso Casini. Sesta edizione rinovata e accresciuta per cura di S. A. Barbi. G. C. Sansoni editore, Φλω­ρε­ντία. Oι συ­ντο­μο­γρα­φί­ες Inf. [Inferno]· Purg. [Purgatorio]· Par. [Paradiso] απα­ντούν εδώ· τα δε πα­ρα­θέ­μα­τα πα­ρα­πέ­μπουν στο εκά­στο­τε άσμα και στην κα­θιε­ρω­μέ­νη αρίθ­μη­ση των στί­χων.
Durrell, Lawrence (1972 [1962]): The Alexandria Quartet [I. Justine - II. Balthazar - III. Mountolive - IV. Clea]. The Book Club Associates, Λον­δί­νο.
Homeri (1959): Opera. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit Thomas W. Allen. Oxonii e typographeo clarendoniano. Οι συ­ντο­μο­γρα­φί­ες Δημ. [Εἰς Δή­μη­τραν]· Οδ. [Ὀδύσ­σεια] απα­ντούν εδώ· τα δε πα­ρα­θέ­μα­τα πα­ρα­πέ­μπουν στην κα­θιε­ρω­μέ­νη αρίθ­μη­ση των στί­χων, ενώ, προ­κει­μέ­νου για την Οδύσ­σεια, δη­λώ­νε­ται επί­σης η ρα­ψω­δία προ­ε­λεύ­σε­ως.
Σε­φέ­ρης, Γιώρ­γος (1987 [1974]): Έξι νύ­χτες στην Ακρό­πο­λη, δ’ ανα­τύ­πω­ση. Ερ­μής. Οι κά­θε εί­δους ανα­φο­ρές στο έρ­γο απα­ντούν σ´αυ­τήν την έκ­δο­ση και δη­λώ­νο­νται δια του αριθ­μού του κε­φα­λαί­ου (Α΄- ΣΤ΄) και της σε­λί­δας προ­ε­λεύ­σε­ως εκά­στου πα­ρα­θέ­μα­τος.

2. Κρι­τι­κά και θε­ω­ρη­τι­κά βοη­θή­μα­τα:
Βahtin, Mihail (1970): Problemele poeticii lui Dostoievski [πρωτ. Проблемы поэтики Достоевского, 1963]. Ρουμ. μετ.: Univers, Βου­κου­ρέ­στι.
― » ― (1982): Probleme de literatură și estetică [πρωτ. Bопросы литературы и эстетики, 1975]. Ρουμ. μετ.: Univers, București. Η συ­ντο­μο­γρα­φία Cron. απα­ντά στον τί­τλο „Forme ale timpului și cronotopului în roman και τα σχε­τι­κά πα­ρα­θέ­μα­τα δη­λώ­νο­νται με τον αριθ­μό της σε­λί­δας προ­ε­λεύ­σε­ως στην ρου­μα­νι­κή έκ­δο­ση.
Casini, Tommaso (1938): “Commento”, στον τό­μο: Dante, 1938.
Dante Alighieri (1971): Opere minore [πρωτ. Opere minori]. Ρουμ. μετ.: Virgil Cândea (ed.) Univers, Βου­κου­ρέ­στι. Η συ­ντο­μο­γρα­φία Conv. [Convivio] απα­ντά στον τί­τλο „Ospățul” και τα σχε­τι­κά πα­ρα­θέ­μα­τα δη­λώ­νο­νται με τον αριθ­μό της σε­λί­δας προ­ε­λεύ­σε­ως στην ρου­μα­νι­κή έκ­δο­ση.
Dállenbach Lucien (1977): Le récit spéculaire. Essai sur la mise en abyme. Seuil/« Poétique », Πα­ρί­σι.
De Sanctis, Francesco (1965): Istoria literaturii italiene [Storia della letteratura italiana, 1871]. Ρουμ. μετ.: Editura pentru Literatură Universală, Βου­κου­ρέ­στι.
Durand, Gilbert (1977): Structurile antropologice ale imaginarului [πρωτ. Les structures anthropologiques de l’imaginaire, 1969]. Ρουμ. μετ.: Univers, Βου­κου­ρέ­στι.
Frye, Northrop (1963) : Fables of Identity. Burlingame, Harcourt Brace & World, Νέα Υόρ­κη. Οι συ­ντο­μο­γρα­φί­ες: Myth και Directions απα­ντούν στους τί­τλους «Myth, Fiction and Displacement» και «New Directions from Old», αντι­στοί­χως.
Genette, Gerard («982): Palimpsestes. La littérature au second degré, Seuil / Poétique, Πα­ρί­σι.
Ιβά­νο­βιτς, Βί­κτωρ (2016): «Ο Έρω­τας στα χρό­νια της Δι­χό­νοιας», στο περ. The Athens Review of Books, έτος 7ο, τχ. 71 (Μάρ­τιος).
Kérényi, Ch. (1968): « La jeune fille divine », στον τό­μο: C.G. Jung & Ch. Kérényi, Introduction à l’essence de la mythologie [πρωτ. Einführung in das Wesen der Mythologie, 1942]. Γαλλ. μετ.: Payot, Πα­ρί­σι.
Lord, Albert B. (1960): The Singer of Tales. Cambridge, Mα­σα­χου­σέ­τη.
Σαβ­βί­δης Γ.Π. (1987): «Ση­μεί­ω­μα του επι­με­λη­τή», στον τό­μο: Σε­φέ­ρης 1987.
Vitti, Mario (1978): Ιστο­ρία της νε­ο­ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνί­ας [πρωτ. Storia della letteratura neogreca, 1971]. Ελλ. μετ.: εκδ. Οδυσ­σέ­ας.