Ο Κώστας Χατζηαντωνίου, στοχαστής, ιστορικός, συγγραφέας μυθιστορημάτων και μελετών διατυπώνει στα κείμενά του με παρρησία τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του για την ανθρώπινη κατάσταση σήμερα, για την ιστορική μνήμη, την πνευματική ζωή, τις αισθητικές και λογοτεχνικές αξίες που παραγκωνίζονται και λησμονούνται, για τα προβλήματα που ταλανίζουν τον δημόσιο βίο της χώρας μας.
Το μυθιστόρημα του με τον τίτλο Αγκριτζέντο
εκδόθηκε το 2009, ένα βιβλίο που έτυχε της προσοχής που του αξίζει, έχει ήδη μεταφραστεί σε έξι ευρωπαϊκές γλώσσες και το 2011 ήταν το πρώτο ελληνικό βιβλίο που τιμήθηκε με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας. Φέτος, το 2024, δεκαπέντε χρόνια μετά, το βιβλίο επανεκδίδεται από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Η εκ νέου ανάγνωση του βιβλίου έρχεται σε μία εποχή που οι ταχύτητες έχουν αλλάξει, ο κόσμος δεν είναι πια ο ίδιος, η σχέση των ανθρώπων με τον χρόνο και τον τόπο έχει θεαματικά μεταλλαχθεί. Τα ταξίδια έχουν μπει στη λογική της κατανάλωσης, οι τόποι έχουν γίνει δημοφιλείς προορισμοί, ο άνθρωπος πλέον δεν προλαβαίνει να διαδράσει με ένα τόπο, δεν προλαβαίνει ν’ αφουγκραστεί τη φωνή του κάθε τόπου που επισκέπτεται, δεν αποπειράται καν να μπει σε προσωπικό διάλογο με τους χώρους στους οποίους περιφέρεται και δεν αφήνεται στις τυχόν αλλαγές που μπορεί να επιφέρει στον ίδιο αυτή η επαφή με έναν άγνωστο τόπο και με τους ανθρώπους του.
Εδώ στο μυθιστόρημα του Χατζηαντωνίου, στο λογοτεχνικό αυτό ταξίδι στο Αγκριτζέντο όλα είναι διαφορετικά. Οι ήρωες ταξιδεύουν ο καθένας για διαφορετικούς λόγους. Κινούνται στον χώρο και τον χρόνο, ορμώμενοι από μια εσωτερική αγωνία. Το ταξίδι είναι περιπλάνηση και αναζήτηση, είναι φυγή από μια πατρίδα που δεν σε χωράει, είναι η λαχτάρα της περιπέτειας, η επαγγελία μιας αδύνατης ελευθερίας, η ανάγκη να προβάλεις όνειρα αξεδιάλυτα, βαθιά απωθημένα, να ξυπνήσεις θολές μνήμες της παιδικής ηλικίας, να αναμετρηθείς με τον εαυτό σου, να προκαλέσεις τη μοίρα σου.
Ο τίτλος του μυθιστορήματος, ένα τοπωνύμιο, το νεότερο όνομα του αρχαίου Ακράγαντα μας μεταφέρει στη σύγχρονη Σικελία, κάπου στις αρχές του 21ου αιώνα, στην εποχή του Μπερλουσκόνι. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα ιδεών με ανοιχτό ορίζοντα που επιδέχεται πολλές παράλληλες αναγνώσεις και προσδιορισμούς. Ένα βιβλίο που μας ταξιδεύει στο Αγκριτζέντο, περνά από το Παλέρμο και την Κατάνη, πόλεις της Σικελίας του σήμερα και καθώς μας δείχνει το φυσικό και αστικό τοπίο των πόλεων αυτών μας αφηγείται σημαντικούς σταθμούς της ιστορίας τους από την αρχαιότητα, την εποχή του α΄ και κυρίως του β΄ αποικισμού, τότε που ιδρύεται η πόλη Γέλα και στη συνέχεια ο Ακράγαντας, μέχρι και σήμερα.
Ταξίδι στον τόπο και τον χρόνο, ξενάγηση στα πολιτισμικά απομεινάρια του παλιού κόσμου, βήματα στα ίχνη συγγραφέων, ζωγράφων, σκηνοθετών, ανθρώπων της τέχνης και του πολιτισμού. Παρατηρήσεις και διαπιστώσεις για την αλλοίωση στο φυσικό και ιστορικό πεδίο, που έχει επιφέρει η κυριαρχία του χρήματος και η αλόγιστη τουριστική ανάπτυξη. Οι βασικοί ήρωες του μυθιστορήματος που ζουν ή έρχονται ο καθένας για το δικό του λόγο στον Ακράγαντα πραγματοποιούν, παράλληλα με τη μετακίνηση και τη φιλοπερίεργη περιπλάνηση στην πόλη αυτή και στις γύρω πόλεις, ένα εσωτερικό ταξίδι στα βάθη του εαυτού τους και σημαντικές για τον καθένα στιγμές αυτού του προσωπικού ταξιδιού καταγράφονται στις σελίδες του μυθιστορήματος. Το Αγκριτζέντο και οι άλλες πόλεις της Σικελίας γίνονται λογοτεχνικές πόλεις, παίρνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στο βιβλίο. Ο κάθε ήρωας εστιάζει ανάλογα με την προσωπική του μνήμη και τα ενδιαφέροντά του σε διαφορετικά σημεία και περιόδους της ιστορίας και μέσα από τις επιλογές αυτές συντίθεται ως ένα παζλ η πολυτάραχη ιστορία του Ακράγαντα πρωτίστως και άλλων σικελικών πόλεων, της Σικελίας γενικότερα, αυτού του νησιού που έχει ταλαιπωρηθεί πολύ για να βρει, να συνθέσει και να κατανοήσει την ταυτότητά του.
Όμως πίσω από αυτές τις αφηγήσεις, υπάρχει ένας μάγος, ένας μύστης, ο ίσκιος ενός ανθρώπου που αναμετρήθηκε με το μέγιστο ερώτημα της ύπαρξης: Πώς και γιατί δημιουργήθηκε αυτός ο κόσμος, ποιες δυνάμεις ορίζουν τη δημιουργία. Υπάρχει αρχή και τέλος του κόσμου; Αναφερόμαστε, βέβαια, στον Εμπεδοκλή, ένα προσωκρατικό φιλόσοφο του 5ου αιώνα π.Χ. που γεννήθηκε στον Ακράγαντα. Αυτός στο μυθιστόρημα είναι ένας ακόμη ήρωας που η ιστορία του εγκιβωτίζεται στις αφηγήσεις των άλλων ηρώων, είναι αυτός που βρίσκεται στα θεμέλια του βιβλίου, αυτός έμμεσα μοιάζει να υπαγορεύει ιδέες, σκέψεις, προβληματισμούς, ένας μαέστρος που ενορχηστρώνει μαγικά τις ζωές των ηρώων. Ο Εμπεδοκλής υπήρξε μια αινιγματική και ελκυστική προσωπικότητα, λόγω του βίου και των ιδεών του. Ήταν γιατρός, ενεργειακός θεραπευτής το πιθανότερο, αναζητούσε τα μυστικά της φύσης για να τα χρησιμοποιήσει επ’ ωφελία των ανθρώπων, ζητούσε την εξ’ αποκαλύψεως γνώση, την οποία μέσα από το έργο του ήθελε να κληροδοτήσει στους μαθητές του, να τους μυήσει σ’ αυτήν, το ύψιστο διακύβευμα γι’ αυτόν να δείξει έναν ορίζοντα θέωσης για όλους τους ανθρώπους. Ήταν ποιητής- φιλόσοφος, ρήτορας πολιτικός με δημοκρατικές ιδέες. Ήθελε με ζήλο να προσφέρει στον τόπο του, αδιάφορος για τίτλους και αξιώματα. Γύρω από το θάνατό του έχουν υφανθεί διάφοροι μύθοι. Ο πιο γνωστός είναι ότι μπήκε μέσα στον κρατήρα της Αίτνας, παραδόθηκε στον εξαγνισμό της φωτιάς.
Από τα έργα του έχουν σωθεί αποσπάσματα από το Περί φύσεως και τους Καθαρμούς, όπου εκεί διατυπώνεται η κοσμοαντίληψη ότι τα τέσσερα στοιχεία, τα τέσσερα ριζώματα που είναι η ουσία των πάντων η φωτιά, ο αέρας, το νερό και το χώμα ενώνονται για να δημιουργήσουν μια μορφή ζωής με μια δύναμη που ονομάζεται φιλότης. Μία άλλη δύναμη, το νείκος, έρχεται να απομακρύνει τα στοιχεία, να διαλύσει τη μορφή. Αυτή η αέναη διαδικασία είναι με λίγα λόγια αυτό που οι άνθρωποι ονομάζουν γέννηση και θάνατο.
Η φιλότης και το νείκος είναι δύο έννοιες που απασχολούν και καθορίζουν τη ζωή των σύγχρονων ηρώων του βιβλίου. Τα λόγια του φιλοσόφου με διάφορες αφορμές οι ήρωες τα βρίσκουν μπροστά τους, τροφοδοτούν και δοκιμάζουν τις πεποιθήσεις τους, Συναντάμε τη φιλότητα ως έρωτα να μάχεται τις αντίξοες δυνάμεις του νείκους, προκειμένου να επιτευχθεί η ένωση του ζευγαριού. Το νείκος ως θάνατο, διάλυση της μορφής, αλλά και ως τη δύναμη που μάχεται να διαλύσει το κυρίαρχο εξουσιαστικό σύστημα μέσω της βίας. Ιστορικά γεγονότα δίνουν την αφορμή στο συγγραφέα να θίξει μεταξύ άλλων και το ακανθώδες θέμα της Μαφίας, ένα ζήτημα αιχμηρό, με μεγάλη ιστορία στη Σικελία, με πολλές παραμέτρους, άγνωστες στους περισσότερους από μας. Η σκιά του Εμπεδοκλή επηρεάζει τη σχέση ενός πρωταγωνιστικού ήρωα, του γιατρού Παυσανία, με την επιστήμη του αλλά και τους προβληματισμούς του για τη φιλοσοφία και τη συγγραφή, προκειμένου να καταγράψει την ιστορία του Ακράγαντα, την ιστορία των προγόνων του, από την αρχαία εποχή της ίδρυσής του, αναζητώντας να κατανοήσει, όπως λέει: «το βάρος μιας κληρονομιάς που μέχρι το τέλος του δε θα μπορούσε να αποθέσει από πάνω του».
Οι σύγχρονοι πρωταγωνιστές του βιβλίου και τα άτομα που τους περιβάλλουν είναι κατά κανόνα άτομα μοναχικά, ανοίκεια στον κόσμο τούτο, άτομα που έχουν ηθικούς και πολιτικούς προβληματισμούς, ενδιαφέρονται για τον τόπο και την ιστορία του, την τέχνη και τη σχέση της με το ιερό, απεχθάνονται το βόλεμα, αναζητούν στο ταξίδι της ζωής να βρουν τον αληθινό προορισμό τους, να συναντήσουν και να σχετιστούν με ανθρώπους μοιραίους που θα συμβάλουν στην εξέλιξη της συνειδητότητάς τους. Όλοι παλεύουν με τη γνώση, που ο νους μόνος του αδυνατεί να φτάσει. Άτομα που η μοναξιά τους έχει γίνει εσωτερικό γεγονός, το καθένα με τον τρόπο του αντιμετωπίζει την επέλαση των νέων καιρών και ό, τι αυτές επιφέρουν στον καθημερινό βίο του. Ακόμα και η πίστη στο θείο, με τις εξουσιαστικές συμπεριφορές των θρησκειών ως οργανωμένων θεσμικών συστημάτων, δοκιμάζεται, αμφισβητείται και στην καλύτερη περίπτωση οδηγείται στον αγνωστικισμό. Αντιμέτωποι με έναν κόσμο που τα σταθερά αγκωνάρια του κλυδωνίζονται, οι ήρωες του βιβλίου παρατηρούν τον κόσμο ν’ αλλάζει και προσπαθούν να βρουν τη δική τους θέση μέσα σ’ αυτόν. Άλλοι συνεχίζουν ν’ αγωνίζονται, υπερασπιζόμενοι τη συλλογική δράση, έστω για να διατηρούν τη φυσιογνωμία της μάχης, άλλοι αποσύρονται, αναζητώντας να βρουν την εσωτερική ισορροπία στην απομόνωση, άλλοι παραιτούνται, ιδιωτεύουν. Απομόνωση ή ένταξη και προσαρμογή στους νέους καιρούς; Ή μήπως αναζήτηση ενός προσωπικού δρόμου, με υπομονή και αποφασιστικότητα, με το ανάλογο κόστος και τίμημα. Ανάλογα ζητήματα αντιμετώπισε και ο Εμπεδοκλής στην εποχή του, στη σχέση του με την πατρίδα, την πολιτική εξουσία και τη θρησκεία. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο: «Μέσα στο αιώνιο γίγνεσθαι, αυτόν τον φώτιζε η νοσταλγία του Ενός, του αγέννητου και ανώλεθρου Είναι. Νοσταλγία οδυνηρή αφού ο κόσμος αυτός είναι δοσμένος στην πολλαπλότητα, στο τυχαίο των παράλογων και όμως δυνατών συνδυασμών, αφού η γη θα είναι πάντα πεδίο έρωτα και μίσους»
Το Αγκριτζέντο είναι ένα απολαυστικό ανάγνωσμα. Ο πλούτος της γλώσσας, η ποιητικότητα αλλά και η ακρίβεια στην περιγραφή των εξωτερικών και εσωτερικών τοπίων κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη αμείωτο, ενώ η λεπτομερής γνώση της Ιστορίας που επιτρέπει στον Κώστα Χατζηαντωνίου να κινείται στον ιστορικό χρόνο με απίστευτη άνεση και να αναβιώνει στιγμές του μακρινού παρελθόντος με θαυμαστή πιστότητα παρασύρει τον αναγνώστη στους ελκυστικούς λαβυρίνθους μιας περιπετειώδους πολιτείας που μοιάζει μυθική. Η ποίηση, η ποιητική σκέψη του Εμπεδοκλή, καθώς διατρέχει τους αιώνες αλλά και όλο το λογοτεχνικό Αγκρτζέντο ωθεί τη σκέψη μας, κεντρίζει τη φαντασία μας ν’ αφαιρέσει τα πολλαπλά σύγχρονα ψιμύθια του τόπου και ν’ αναζητήσει το κρυμμένο του πρόσωπο, ν’ αφουγκραστεί τους ήχους του, να αισθανθεί τη δύναμη της ενέργειάς του.
Κάθε φορά που ένας μεγάλος ιστορικός κύκλος κλείνει, κάθε φορά που ο κόσμος αλλάζει βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την αγωνία του αγνώστου, με τη μελαγχολία του αποχωρισμού κομματιών του εαυτού μας και των αντιλήψεών μας για τον κόσμο. Έρχονται στιγμές που πιστεύουμε, όπως ένας ήρωας του βιβλίου ότι: «καμία λύτρωση δεν φαίνεται πλέον δυνατή, καμία ελπίδα δεν υπάρχει για μύηση στη ζωή». Ωστόσο η σκιά του Εμπεδοκλή που μας επισκέπτεται ξανά μέσα από την πένα του Κώστα Χατζηαντωνίου μας θυμίζει πως μέσα από τις αντιθέσεις, μέσα από την εναλλαγή έρωτα και μίσους η περιπέτεια της ζωής στο γήινο χρόνο συνεχίζεται και ο άνθρωπος ως ένα δημιούργημα, όπως όλα τα άλλα υπόκειται στην πολλαπλότητα, στο τυχαίο των παράλογων και όμως δυνατών συνδυασμών. Το πώς θα διαχειριστεί ο κάθε άνθρωπος την ευκαιρία της ενσάρκωσής του, ποιες προκλήσεις θα κληθεί ν’ αντιμετωπίσει είναι για τον καθένα μια άλλη διαφορετική ιστορία.
