Από τον Πρόλογο του βιβλίου παίρνουμε χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με το «Πρώτον εν Ελλάδι Εκπαιδευτικόν Συνέδριον» που οργανώθηκε μεταξύ 31ης Μαρτίου και 4ης Απριλίου 1904 από τους Δ. Βικέλα και Γ. Δροσίνη με τη συμμετοχή και του Φιλολογικού Συνδέσμου «Παρνασσός». Στο Συνέδριο έλαβαν μέρος 1000 Σύνεδροι από διάφορα κέντρα εντός Ελλάδας αλλά και από τον υπόδουλο παροικιακό Ελληνισμό. Είκοσι σύνεδροι από τη Σμύρνη, τριάντα από την Κύπρο και επίσης μεγάλος αριθμός από τον χώρο της Μακεδονίας.
Σκοπός του ήταν ο «Σύνδεσμος του απανταχού Ελληνισμού», γι’ αυτό και είχαν κληθεί εκπρόσωποι από όλες τις περιοχές. Κατέθεσαν Εκθέσεις οι σύνεδροι από Μακεδονία, Μοναστήριο, Φιλιππούπολη, Ανδριανούπολη, Ραιδεστό, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Οδησσό, Σμύρνη, Κύπρο, Αίγυπτο και άλλες του εσωτερικού Ελληνισμού.
Οι σύνεδροι ήρθαν σε επαφή μεταξύ τους, έκαναν γνωστά τα προβλήματα της περιφέρειάς τους, αντάλλαξαν απόψεις και τα χειρόγραφα κείμενά τους βρίσκονται στον παρόντα τόμο, ο οποίος είναι προϊόν πολυετούς έρευνας που διενήργησε ο Καθηγητής Γιάννης Παπακώστας σε άγνωστες εν πολλοίς πηγές. Συγκεκριμένα η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, στα Αρχεία του ΣΩΒ
και του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου. Ερεύνησε επίσης τον περιοδικό και ημερήσιο τύπο της εποχής, από όπου συνέλεξε πολλά στοιχεία σχετικά με τα προγράμματα, με τη διδασκόμενη ύλη και τα γράμματα γενικότερα.
Σκοπός του Συνεδρίου ήταν η στήριξη της εκπαίδευσης με τη συμμετοχή των κοινωνικών παραγόντων, πολιτιστικών συλλόγων και μεμονωμένων δωρητών αφενός, αλλά και της Εκκλησίας αφετέρου.
Φροντίδα πρώτη ήταν η ανέγερση σχολείων, η ίδρυση Συλλόγων, ιδιαιτέρως σε περιοχές που το τουρκικό στοιχείο υπερτερούσε. Γίνεται αναφορά στον Πατριάρχη Χρυσόστομο Σμύρνης, στη δραστηριότητά του και την τραγική του κατάληξη.
Από το πλούσιο υλικό που ο καθηγητής έχει αποθησαυρίσει στον τόμο, θα παραθέσουμε μόνο ενδεικτικές λεπτομέρειες. Ο Παπακώστας στα τρία μεγάλα μέρη του βιβλίου θα μιλήσει διεξοδικά για τη δομή του τόμου και το περιεχόμενό του, τα κείμενα, τη θεματολογία και θα παραθέσει πίνακες με τα εκθέματα, τα οποία εστάλησαν στο συνέδριο. Θα αναφερθεί επίσης στα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν με τις απόψεις τους, όπως ο Γρ. Ξενόπουλος, ο Ν. Επισκοπόπουλος, ο Αρ. Κουρτίδης, οι οποίοι παρουσίασαν άρθρα τους στο περ. Παναθήναια του 1904.
Πρόθεση της παρούσας έκδοσης είναι να φωτίσει θέματα ιστορίας εκατό ετών, σχετικών με την εκπαιδευτική πολιτική, τα οποία αναδύονται ακόμα και σήμερα ως καινοτομίες.
Παράδειγμα πρώτο, το μάθημα των Ελληνικών που καταλαμβάνει το 35% των εβδομαδιαίων ωρών διδασκαλίας και, δεύτερο, ο σφύζων μαθητικός πληθυσμός που αποδεικνύει ότι το μάθημα αυτό αποτελεί έκφραση μιας συλλογικής συνείδησης των μελών των Συλλόγων. Επίσης ο Καθηγητής επισημαίνει την βαρύνουσας σημασίας μεσολάβηση του σπουδασμένου στο Παρίσι ιερομόναχου Στέφανου Νούκα σε εμπόρους και τραπεζίτες με αποτέλεσμα τη δημιουργία Παρθεναγωγείου στην Κωνσταντινούπολη, στην Κοζάνη και δύο ακόμη στη Θεσσαλονίκη, άλλο σχολείο στην Κωνσταντινούπολη και Εμπορική Σχολή στη Μακεδονία, γιατί πίστευε ότι η καλλιέργεια των γραμμάτων και η οικονομική ανάπτυξη θα στήριζαν τον Ελληνισμό.
Το Πρώτο Μέρος με τον τίτλο «Τα Οργανωτικά», δομείται σε η΄ ενότητες όπου γίνεται λόγος για τα κίνητρα και τους διοργανωτές του Συνεδρίου, για του εκπαιδευτικούς Συλλόγους και την προσφορά τους, για την αθρόα συμμετοχή, τις παραλήψεις ή αποσιωπήσεις, την Ανατολική Ρωμυλία ως σφύζουα εκπαιδευτική περιοχή, αλλά και μέσα στη δίνη του βουλγαρικού εθνικισμού. Τέλος, Η Μεγάλη του Γένους Σχολή· στην ανώνυμη έκθεση που δημοσιεύτηκε το 1904 στην Εθνική Αγωγή του Δροσίνη με το μονόγραμμα Χ. ο ανώνυμος σύνεδρος (Χαμουδόπουλος ή Αυθεντόπουλος, ίσως;) διερευνά ποικίλα θέματα και καταθέτει: στη Σχολή φοιτούν 20.834 μαθητές. Τα 2/3 αυτού του αριθμού είμαι μουσουλμάνοι, πράγμα που απαιτεί μεγάλη διακριτικότητα στον χειρισμό των όποιων εκπαιδευτικών προβλημάτων.
Διατυπώθηκαν απόψεις για τη Γυναικεία Αγωγή, και την Στοιχειώδη Εκπαίδευση, τον αναλφαβητισμό και την «αγωγή του λαού», την ανάγκη εξεύρεσης τρόπου για καθιέρωση υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Συνέπεια τούτων όλων, τα διδακτικά βιβλία, η Παιδαγωγική κατάρτιση των διδασκόντων, η μέριμνα για την ανύψωση της γυναικός και την προστασία των ανηλίκων.
Δύο διαγωνισμοί είχαν με θέμα τους, ο ένας τον Αδαμάντιο Κοραή «ως εθνικό παιδαγωγό» και ο άλλος τον Καποδίστρια «ως θεμελιωτή της δημοτικής εκπαιδεύσεως».
Μεγάλο μέρος της έρευνας αφορά τους τόπους όπου ιδρύθηκαν τα Εκπαιδευτήρια· το Μοναστήριο π.χ. είναι εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο του Ελληνισμού, με μεγάλο όμως μουσουλμανικό πληθυσμό και έντονη έως βίαιη τη δράση της Βουλγαρικής Εξαρχίας με θρησκευτικό και εθνικό ρόλο για προσηλυτισμό του σλαβόφωνου πληθυσμού. Το ερώτημα που παραμένει άλυτο και το επισημαίνει ο Παπακώστας είναι πού έβρισκε η Βουλγαρία τα οικονομικά μέσα για δελεαστικές παροχές ―δωρεάν παραμονή στα οικοτροφεία, καλύτερη αμοιβή των δασκάλων κ. ά.― πράγμα που έκανε τους μαθητές να επιλέγουν τα βουλγαρικά σχολεία.
Η κατάσταση θα βελτιωθεί όταν θα δραστηριοποιηθούν οι εθνικοί ευεργέτες.
Εκτενής αναφορά γίνεται στην πόλη της Δράμας, λόγω της εμπορικής της σημασίας, της οποίας οι Σχολές είναι φυτώρια νέων κοινωνικών δυνάμεων. Άρρενες μαθητές από την πέριξ επαρχία, Ελληνόφωνα και βουλγαρόφωνα χωριά, διδάσκονται εκτός των άλλων Γαλλικά, Τουρκικά, εκκλησιαστική και ευρωπαϊκή μουσική, ψαλτική. Το βάρος όμως πέφτει στην ελληνική γλώσσα για να ενισχυθεί το εθνικό φρόνημα.
Στο Παρθεναγωγείο, διδάσκονται τα ίδια μαθήματα αλλά και εργόχειρα. Η Έκθεση περιλαμβάνει έξι ποικιλίες του είδους.
Στο Δοξάτο διδάσκονται και τεχνικά μαθήματα, στα γύρω χωριά είναι προβληματική η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, αλλά και πάντα γίνονται προσπάθειες για την λύση του προβλήματος.
Ανακεφαλαίωση. Ο παρών τόμος είναι έργο προσωπικής έρευνας και πολυετούς μόχθου του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα, ο οποίος χρόνια ερευνητής και πείσμων μελετητής των πηγών έφερε στο φως ένα τέτοιο εκπαιδευτικό υλικό, το οποίο φανερώνει αν μη τι άλλο τον αγώνα που έκαναν οι επίσημοι φορείς, κυρίως όμως ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, ο Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», αλλά και η Εκκλησία, οι εθνικοί ευεργέτες και οι δωρητές, των οποίων πρώτιστη μέριμνα ήταν η ενίσχυση του Ελληνισμού σε περιοχές που κυριαρχούσε το οθωμανικό στοιχείο και ήταν επιθετική η ξένη προπαγάνδα.
Ο Παπακώστας έκανε το opus magnum και έφερε στην επιφάνεια τα θεμέλια μιας μακράς παράδοσης και ενός μεγάλου αγώνα για τη στήριξη της ελληνικής εκπαίδευσης.120 χρόνια μετά, το πολύτιμο αυτό υλικό παίρνει τη θέση του στις δημόσιες βιβλιοθήκες ως βιβλίο αναφοράς για κάθε μελετητή, αλλά και κάθε ευαίσθητο αναγνώστη που θυμάται πως κάθε μεγάλο έργο έχει πίσω του μόχθο, γνώση και αγάπη.
