Σ Α Π Φ Ω
[ Επιμέλεια αφιερώματος: Παναγιώτης Αντωνόπουλος ]
_____________
Η σχέση ποιητών και φιλολόγων με τη Σαπφώ δεν αφορά μόνο το ποιητικό έργο. Πρωτίστως αφορά το πρόσωπο που παρήγαγε το έργο. Κανείς, από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, άντρας ή γυναίκα, δεν παραγνώρισε το γεγονός ότι η Σαπφώ, εκτός από ποιήτρια, είναι κυρίως γυναίκα ποιήτρια. Το παράδειγμα είναι μοναδικό, μόνον ελάχιστα αποσπάσματα και σπαράγματα άλλων αρχαίων ποιητριών έχουν διασωθεί, τα οποία δεν επαρκούν για να αποκρυσταλλωθεί μια σαφής πρόταση ποιητικής που να αφήσει το αποτύπωμά της στη νεότερη γραμματεία. Οπότε, η εικόνα της Σαπφώς αποτελεί σύμβολο για τον νεότερο κόσμο, ένα σύμβολο το οποίο ενσωματώνει όλες τις εκφάνσεις, ιστορικές και εκμυθευτικές, που θα μπορούσε να λάβει η γυναικεία υπόσταση ανά τους αιώνες: από την επιμελή λογία έως την ασύδοτη πόρνη, από τη στοργική μητέρα έως την εξεγερμένη λεσβία, από οριακό πρότυπο του υψηλού έως την προδρομική εκπρόσωπο του φεμινιστικού κινήματος. Στο συνολικό φάσμα της γραμματολογικής διαχρονίας συνυπάρχουν, λοιπόν, ιδέες, προκαταλήψεις, επιθυμίες και φιλοδοξίες φιλολόγων και ποιητών, εκδοτών ή λογίων (ετεροφυλόφιλων ή ομοφυλόφιλων) που προβάλλουν στα λυρικά σπαράγματα της αρχαίας ποιήτριας τον τύπο της γυναίκας που θέλουν να τους εκπροσωπήσει. Γι’ αυτό, όσο πιο συνεπής στις επιστημονικές του αρχές ή στα λογοτεχνικά του οράματα παραμένει ο φιλόλογος ή ο ποιητής, τόσο πιο αυθεντική θα είναι η αναπαράσταση, φιλολογική ή ποιητική, της αρχαίας ποιήτριας. Εντούτοις, η σφραγίδα αυθεντικότητας του φιλολόγου ή του ποιητή δεν συνεπάγεται και την αυθεντική αναπαράσταση της ιστορικής Σαπφώς: το ιστορικό πρόσωπο δεσμεύεται, για άλλη μια φορά, από τις συμβάσεις αλλά και τις ελευθερίες του μύθου. Βέβαια, στο πεδίο αυτό –το αναγνωρίζει κανείς αμέσως– ο ποιητής παίρνει πάντα μεγαλύτερα δικαιώματα από τον φιλόλογο.
Για την ίδια τη Σαπφώ, ακόμα και σήμερα, δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα. Μπερδευόμαστε με το όνομα του πατέρα της, προβληματιζόμαστε για την ύπαρξη κάποιου συζύγου, αμφιταλαντευόμαστε για τη σχέση της με τις κοπέλες του στενού κοινωνικού της περιβάλλοντος και για τον χαρακτήρα ακριβώς αυτής της σχέσης. Η υπερβολική σεξουαλικοποίηση του θέματος –απολύτως λογική σε ένα βαθμό– άφησε στο σκοτάδι εκφάνσεις του έργου της, που κομίζουν μιαν αρραγή εικόνα για την ποίηση και τη ζωή της –και το αφιέρωμα στην αρχαία ποιήτρια που φιλοξενεί ο Χάρτης, καθώς και άλλες σχετικές μελέτες που έχουν κατά καιρούς δημοσιευτεί στο ίδιο περιοδικό, αναδεικνύουν κάποιες από αυτές τις λογοτεχνικές και βιογραφικές πτυχές: τα δημοφιλή στην αρχαιότητα επιθαλάμια, τον αιχμηρό ψόγο εναντίον ανταγωνιστριών, τις συνετές νουθεσίες στον άτακτο αδελφό της, τον πολυτελή τρόπο διαβίωσης της αριστοκρατικής τάξης, τις πολιτικές διαμάχες στο νησί που προκαλούν βίαιες αλλαγές στη ζωή της οικογένειάς της, την αγαπημένη της κόρη –το χρυσάφι όλου του κόσμου. Αλλά προέχει διαχρονικά η κωδικοποίηση του ερωτικού αποτυπώματος. Γιατί αυτή είναι γυναίκα.
Η φωνή σβήνει και η γλώσσα κομματιάζεται, όπως ρητά ομολογεί η Σαπφώ στο απ. 31, προοικονομώντας άθελά της την οριακή συνθήκη επιβίωσης του έργου της στη νεότερη εποχή: εμβόλιμα παραθέματα σε κείμενα αρχαίων συγγραφέων, κατακερματισμένοι πάπυροι από τις ανασκαφές της Οξυρρύγχου, φθαρμένες περγαμηνές που αγοράστηκαν σε παζάρια της Αιγύπτου, καθώς και ένα πήλινο όστρακο που μάλλον χρησίμευε για το μάθημα της ορθογραφίας αποτελούν το υλικό με το οποίο συντάσσονται Τα Ευρισκόμενα της Σαπφώς, ένα σύνολο διακοσίων σχεδόν αποσπασμάτων, εκ των οποίων περίπου δεκαπέντε διασώθηκαν λιγότερο ακρωτηριασμένα, κομίζοντας επαρκή στοιχεία για το περιεχόμενο του συνθέματος στο οποίο ανήκαν. Χωρίς την καταστατική για την ερμηνεία προϋπόθεση της ολοκληρωμένης εκδοχής του έργου της, που θα μας επέτρεπε να αναχθούμε στη συγκροτημένη άποψη της ποιήτριας για τον κόσμο, η κατανόηση του σαπφικού κοσμοειδώλου παραμένει αναπόφευκτα επισφαλής, ασταθής και επίμαχη. Η ελλειπτική δομή του αποσπάσματος τροφοδοτεί την ερμηνευτική της απόκρυψης, της απώθησης, ακόμα και της παραχάραξης στην περίπτωση που σκοπός είναι η διασφάλιση της ηθικής ακεραιότητας της Σαπφώς, ενώ, από την άλλη, ενθαρρύνει την ερμηνευτική του υπαινιγμού, της έκθεσης, ακόμα και της διαπόμπευσης για ένα έργο το οποίο συναρτάται με την ερωτική πτυχή του λεσβιασμού.
Υπό το πρίσμα της ακέραιης και αρραγούς ολότητας, το απόσπασμα φανερώνεται σαθρό, διάτρητο και ελλιπές. Γιατί το απόσπασμα εξαρτάται από την ολότητα, από την οποία έχει αποκοπεί βίαια, και η φυσική του λειτουργία αποκαθίσταται όταν επανενωθεί με αυτήν. Όμως, η μερικότητα δεν συνεπάγεται εξ ορισμού ότι το απόσπασμα είναι υποδεέστερο της ολότητας. Συγχωνεύοντας τις ιδιότητες της ανεπάρκειας, της ελλειπτικότητας και της απροσδιοριστίας, το θραύσμα, παρ’ όλα αυτά, διεκδικεί μια δική του ιδιαίτερη αυτονομία, συνιστά μια αυτοτελή νοηματική μονάδα, μια εν σπέρματι ολότητα που βρίθει από υπαινικτική δύναμη. Η κρυσταλλική δομή του θραύσματος και η αινιγματική παρουσία του χάσματος αφήνουν τον ερμηνευτικό ορίζοντα ανοιχτό σε νέες αναγνώσεις, οι οποίες –σε πολλές περιπτώσεις– δεν θα μπορούσαν να φανερωθούν αν το έργο μάς είχε παραδοθεί ακέραιο (βλ. Σαπφώ, απ. 31.17, 94.23). Γιατί στο «τρομερό κρύσταλλο»
(Γ. Σεφέρης, Δοκιμές, Α΄, Ίκαρος 1984, σ. 138.) ο νεότερος κόσμος αναγνωρίζει το χαρακτηριστικό σύμβολο της σύνδεσής του με το ιστορικό παρελθόν. Έτσι, το απόσπασμα ενσαρκώνει τον μερικό, ελλειμματικό και γι’ αυτό αδιάπτωτο μηχανισμό της μνήμης που αδυνατεί να ανασυστήσει με πληρότητα το νόημα του παρελθόντος στην ολότητά του.
Στο επόμενο ποίημα από τη Μαρία Νεφέλη του Ελύτη, θα μπορούσαμε να φανταστούμε, από τη σκοπιά μιας εύγλωττης χρονικής μετάθεσης, την ίδια τη Σαπφώ να ανατρέχει στον όγκο της συσσωρευμένης γνώσης για το έργο της και να δηλώνει ότι η αυθεντικότητα του ανθρωπίνου οράματος είναι η άλλη όψη της αποσπασματικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης:
ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ [ απόσπασμα ]
Προσέξετε πολύ την αποσπασ-
ματικότητα της καθημερινής μου ζωής
και τη φαινομενική της ασυνέπεια.
Πού αποβλέπει
και με τι σκοπούς απώτερους
πάει ν’ αναπτυχθεί
και ν’ αποκτήσει νόημα βαθύτερο.
Ζητά ν’ αποθαρρύνει τις έρευνες των επιστημόνων
προς όφελος πιστεύω της αυθεντικότητας του ανθρωπίνου
οράματος.
Η Σαπφώ στον «Χάρτη»:
Παναγιώτης Αντωνόπουλος, «Χρήσεις του χάρτη: ο ειδυλλιακός τόπος από τη Σαπφώ στον Ελύτη»
Παναγιώτης Αντωνόπουλος, «Η Σαπφώ στον Charles Baudelaire (1857) και στον Αχιλλέα Παράσχο (≈1880)», Α΄ μέρος
Παναγιώτης Αντωνόπουλος, «Η Σαπφώ στον Charles Baudelaire (1857) και στον Αχιλλέα Παράσχο (≈1880)», Β΄ μέρος
Τάκης Γραμμένος: «Ξεφυλλίζοντας πάλι τη Σαπφώ του Ελύτη»
Τασούλα Καραγεωργίου: «Ο έρωτας και η μνήμη»
Βάιος Λιαπής: «Σαπφώ, επτά ποιήματα»
Βάιος Λιαπής: «Το γλυκόμηλο ροδοκοκκινίζει ακόμα: Σαπφώ και Ζέλντα»
Βασίλης Παπαγεωργίου: «Το μήλο της Σαπφώς»
