Αφήνω κατά μέρος ό,τι προσωπικά διαθέτω: Αριστοτέλη, Pound, Ελύτη, Λεκατσά, Καζάζη, Bowra, Lesky, Easterling, Tsantsanoglou, Θεοφίλου, Κακίση, Χριστιανόπουλο, Yatromanolakis D. και άλλους ―περί ποιητικής της εκφρασθέντες, μελετητές και μεταφραστές ων ουκ έστι αριθμός στα καθ΄ημάς και, κυρίως, παγκοσμίως― που δεν γνωρίζω, ή δεν διαθέτω και αφήνομαι, ενώπιος ενωπίω, στο σύνολο των κειμένων της που σώζονται, όπως παραθέτονται στο κεφάλαιο Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση του ιστότοπου του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (βλ. επίσης εδώ). Το ότι ο ιστότοπος είναι εξαιρετικός, δεν χρειάζεται να το πω εγώ. Όπως επίσης και το ότι η παράθεση δύο και τριών μεταφράσεων του ίδιου αποσπάσματος από μεταφραστές με διαφορετική μεταφραστική προσέγγιση, είναι πραγματικά σωτήρια για την επαφή με αυτή την τόσο «δύσκολη» και ποιητική αιολική διάλεκτο, η κατανόηση της οποίας απαιτεί ειδική φιλολογική επάρκεια την οποία βέβαια ελάχιστα διαθέτω.
Προσπάθησα το σύνολο των κειμένων/αποσπασμάτων να το χωρίσω σε θέματα, έχοντας επίγνωση ότι στη μαύρη εποχή που ζούμε (και πότε δεν ήτανε άλλωστε, όπως θα έλεγε ο Εγγονόπουλος) είναι απαραίτητη η ανάπτυξη της τεχνικής της αποστασιοποίησης τουλάχιστον για τους καθ΄έξιν αναγνώστες. Αν γίνεται και όσο γίνεται. Ούτως ή άλλως η ποίηση απαιτεί ειδικές συνθήκες οι οποίες δεν είναι απαραίτητο να είναι …παραδείσιες. Όλα τα αποσπάσματα είναι από την έκδοση Lobel-Page.
Η απόδοση της υλικής αίσθησης των αντικειμένων
Απoσπάσματα 44, 81b, 94, 98a
Στο 44: τα κοσμήματα, τα ρούχα, οι μυρωδιές.
Στο 81b: ο άνηθος, τα άνθη.
Στο 94: στεφάνια από βιολέτες, ρόδα, κληματόφυλλα, στρώμα, κρεβάτι, αρώματα.
Στο 98a: πορφυρός κεφαλόδεσμος, στεφάνια από φουντωμένα λουλούδια.
Εικόνες
Αποσπάσματα 1, 53, 54, 154
Στο 1: το χρυσό άρμα της Αφροδίτης που το σέρνουν σπουργίτια και κατεβαίνει από τον ουρανό, η μαύρη γη.
Στο 53: οι Χάριτες με το ρόδινα χέρια.
Στο 54: έρχεται από τον ουρανό ντυμένος/-η με πορφυρή χλαμύδα.
Στο 154: αστραφτερή πανσέληνος και αυτές γύρω από το βωμό.
Μούσες και θρήνος
Στο 150: στο σπίτι εκείνων που υπηρετούν τις μούσες δεν πρέπει να ακούγεται θρήνος.
Παρομοιώσεις
Αποσπάσματα 23.3-6, 30, 34, 47, 105a+c, 106, 111, 115, 156
Στο 23.3-6: παρομοίωση της Ερμιόνης με τη χρυσομαλλούσα Ελένη (του Μενελάου).
Στο 30: νεαροί χωρίς ύπνο όπως το αηδόνι.
Στο 34: όπως όταν προβάλλει η σελήνη και σβήνουν τα αστέρια.
Στο 47: ο έρωτας όπως ο άνεμος που χιμάει.
Στο 105a+c: όπως το μήλο που δεν μπορούν να το φτάσουν, όπως οι βοσκοί στα βουνά που πατούν υάκινθο ή πορφυρό λουλούδι.
Στο 106: υπερέχει όπως ο Λέσβιος τραγουδιστής.
Στο 111: ο γαμπρός ψηλός όπως ο Άρης.
Στο 115: ο γαμπρός σα λιγνό βλαστάρι.
Στο 156: η φωνή της πιο γλυκιά κι από τη κιθάρα και πιο χρυσή από το χρυσάφι.
Περιγραφή «παραδείσων»
Αποσπάσματα 2, 95, 104a, 143
Στο 2: περιβόλι με μηλιές, δροσερά νερά, βωμοί, χλόη, άλογα, χρυσές κούπες με νέκταρ, τριαντάφυλλα, στάλες ύπνου που πέφτουν από τα φύλλα.
Στο 95: όχθες του Αχέροντα με λωτούς και δροσοστάλες.
Στο 104a: ο Έσπερος που επαναφέρει το πρόβατο, τη γίδα και το παιδάκι στη μάνα του.
Στο 143: χρυσές ρεβιθιές στις ακτές.
Ερωτική επιθυμία, αντιζηλία
Αποσπάσματα 48, 57, 102, 131
Στο 48: ήρθες και δρόσισες την ψυχή μου που καίγονταν από τον πόθο.
Στο 57: η άκομψη χωριάτα που της πήρε τα μυαλά.
Στο 102: πόθος για έναν άγουρο που δεν την αφήνει να υφάνει.
Στο 131: η Ατθίδα τη μισεί και πετάει προς την Ανδρομέδα.
Ψυχολογία ερωτευμένης/ερωτευμένου
Απόσπασμα 31
Στο 31: η ζήλια της (εξαιτίας του ίσου με τους θεούς άνδρα που κάθεται δίπλα σε αυτήν με την οποία είναι ερωτευμένη) την κάνει να έχει στο έπακρο την πασίγνωστη και εκπληκτική περιγραφή της συμπεριφοράς κάθε ερωτευμένου/-ης.
Το ακατανίκητο του έρωτα
Αποσπάσματα 16.1-20, 130 132
Στο 16.1-20: το λαμπρότερο πράγμα στον κόσμο είναι ό,τι αγαπάει κανείς όπως συνέβη με την ομηρική Ελένη αλλά και την Ανακτορία της ποιήτριας που τώρα λείπει μακριά.
Στο 130: είναι αδύνατο να του ξεφύγεις του Έρωτα.
Στο 132: την Κλεϊδα, που το πρόσωπό της λάμπει σα χρυσολούλουδο, δεν θα την αντάλλασσε ούτε με ολόκληρη τη Λυδία.
Τρυφερότητα της ανθρώπινης παρουσίας
Απόσπασμα 126
Στο 126: να κοιμάσαι στο στήθος τρυφερής φιλενάδας.
Σπαραγμός του αποχωρισμού
Αποσπάσματα 94, 96.1-123
Στο 94: αποχωρισμός και αναμνήσεις από τις ευτυχισμένες ημέρες…
Στο 96.1-123: Μακριά, από τη Λυδία, θυμάται η Αριγνώτα την Ατθίδα…
Αστάθεια της ανθρώπινης συμπεριφοράς
Αποσπάσματα 1, 5.1-12, 15.9-12
Στο 1: επίκληση στην Αφροδίτη, που καταφθάνει από τον ουρανό με άρμα που το σέρνουν σπουργίτια, να πείσει αυτή που δεν την θέλει σύντομα να αλλάξει γνώμη.
Στο 5.1-12: επίκληση στην Αφροδίτη και στις Νηρηίδες ο αδερφός της να επανορθώσει τα σφάλματα του παρελθόντος.
Στο 15.9-12: ευχή για παρέμβαση της Αφροδίτης να μη καυχηθεί ξανά η Δωρίδα ότι ο αγαπημένος της επέστρεψε στην αγκαλιά της.
Πλούτος και καλοσύνη
Απόσπασμα 148: πλούτος μαζί με καλοσύνη είναι η άκρα ευδαιμονία. Η ομορφιά είναι καλοσύνη.
Απόσπασμα 50: ο ωραίος είναι απλώς ωραίος ενώ ο καλός είναι και ωραίος.
Μνήμη
Απόσπασμα 147:
λέω ότι κάποιος θα μας θυμάται στο μέλλον.
Απαξίωση, θυμός
Αποσπάσματα 55, 158
Στο 55: κανείς δε θα τη θυμάται και ασήμαντη θα πλανιέται στον κάτω κόσμο.
Στο 158: όταν ο θυμός σε κατακλύζει πρέπει να συγκρατείς τη γλώσσα σου.
Διαβάζοντας κανείς αυτά τα αποσπάσματα, προτείνοντας ακόμη και τη διάταξή τους σε άλλες ενότητες, ίσως θα μπορούσε να αντιλαμβάνεται τους λόγους, ή τους δικούς του λόγους, για τους οποίους η Σαπφώ θαυμάστηκε τόσο πολύ στο χώρο και το χρόνο: από τους συγχρόνους της, τους Αλεξανδρινούς (οι γραμματικοί τότε της είχαν συνθέσει, όπως είναι γνωστό, εννέα βιβλία! ), το Βυζάντιο, τη Δύση από το μεσαίωνα ως τις μέρες μας, τους ρομαντικούς, τη σύγχρονη εποχή. Ο καθένας, όπως γίνεται με την ποίηση, θα μπορούσε να πει τους λόγους του: από μία απλή ταύτιση με ένα π.χ. επιθαλάμιο (για μένα η ταύτιση είναι το άλφα και το ωμέγα της πρόσληψης στη λογοτεχνία), μέχρι τις όποιες συστηματικές κάθε είδους αναλύσεις.*
Προσωπικά θα μπορούσα να πω τους εξής λόγους αφού πρώτα παραθέσω μία, εφαρμόσιμη ή όχι δύσκολο να πω, πρόταση: την οργάνωση μιάς μουσειακής έκθεσης διαχρονικής με βάση τις αρχές του «Φανταστικού Μουσείου» του Αντρέ Μαλρό (βλ.Το Φανταστικό Μουσείο, μτφρ. Ν. Ηλιάδης, Πλέθρον 2008), με πυρήνα την προσπάθεια για την παρουσίαση του υλικού πολιτισμού της εποχής της ποιήτριας (τέλος 7ου αρχές 6ου αι. π.Χ): πόλη, σπίτια, αρχοντικά, ενδυμασίες, κοσμήματα, κομμώσεις, υπόδηση, όπλα κ.ά. Δεν ξέρω αν και ως ποιο βαθμό αυτό θα μπορούσε να είναι εφικτό με βάση τις ανασκαφές στην αρχαϊκή Λέσβο. Οι απεικονίσεις της ποιήτριας όλες (πλαστική, αγγειογραφία) είναι μεταγενέστερες.**
Η ίδια δεν περιγράφει συγκεκριμένα αντικείμενα ή κάποιο έργο τέχνης ―αντίθετα βέβαια π.χ. με τον Όμηρο― («έκφραση»), αλλά, λόγω της ποιητικής της ιδιοφυίας, κατορθώνει να αποδίδει μιά υλική αίσθηση των αντικειμένων και του χώρου. Και αυτός είναι ο ένας λόγος από αυτούς που είπα να παραθέσω. Αυτό συμβαίνει γιατί οι όποιες αφηγηματικές προσμίξεις έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο, δηλαδή στην ποίηση καθαρού και υψηλού λυρισμού, όπως π.χ. στην «Ξανθούλα», ή στο επίγραμμα «Η καταστροφή των Ψαρών» του Σολωμού, ή στο «Ο ήλιος του απογεύματος» του Καβάφη, ή στην «Έγκωμη» του Σεφέρη. Απορρίπτονται τεράστια αφηγηματικά φορτία.
Άλλοι λόγοι:
Η συνεχής ποιητική ένταση για την θεοποίηση του ανθρώπου που, όταν συμβεί ποιητικά, τον περιβάλλει ένα φως ―του ήλιου ή της σελήνης― και φοράει στεφάνια με λουλούδια.
Η απεξάρτηση από τα ομηρικά έπη ―με μόνη ίσως εξαίρεση την Ελένη (του Μενελάου)― που οδήγησε βέβαια στην ατομική έκφραση, βασικό χαρακτηριστικό της αρχαϊκής λυρικής ποίησης που ανακάλυψαν και επανεκτίμησαν οι νεότερες εποχές, ιδιαίτερα η του ρομαντισμού, αλλά και του μοντερνισμού (π.χ. Pound).
Η διαπλοκή λέξεων, συμφώνων και φωνηέντων …
Η χαρά ή η απόγνωση εξαιτίας του έρωτα συνιστούν βασικούς άξονες της ανθρώπινης ύπαρξης. Και ο θάνατος.
Ο,τιδήποτε δεν περιέχει αυτά τα χαρακτηριστικά δεν συνιστά υψηλή λυρική ποίηση που να υποκαθιστά την αιωνιότητα με όρους επίγειους. Είναι απλώς μια ποίηση με ευρύτερη ή διαφορετική θεματολογία, όπως, ας πούμε, εκείνη του Πινδάρου. Άλλο το ένα, άλλο το άλλο.
[ Μάιος/Ιούνιος 2022 ]
* Βλ. π.χ. στο P.J. Finglass, A. Kelly (εκδ.), The Cambridge Companion to Sappho, Cambridge University Press 2021, θα δει κανείς κεφάλαια που αναφέρονται, εκτός από την αρχαιότητα κ.εξ., στην εβραϊκή γραμματεία, σε περιοχές όπως Λατινική Αμερική, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Ινδία, Ιαπωνία, Κίνα, σε περιοχές δηλαδή με καθυστερημένη ίσως την ευρωπαϊκή ουμανιστική επίδραση, αλλά αναπτυγμένη, ιδιαίτερα βέβαια τις δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, καταρχάς την πανεπιστημιακή αγγλοφωνία. Για τα καθ΄ημάς θα πρότεινα τη διδακτορική διατριβή της Μ.Γ. Γιαννίκου, Η Σαπφώ στην αρχαία, ελληνική και την βυζαντινή λογοτεχνία (academia.edu): https://www.academia.edu/20197... .
** Βλ. π.χ. στο D. Yatromanolakis, Sappho in the Making. The early Reception, Harvard University Press 2008, κυρίως σ. 63 κ.εξ. Σημαντική είναι και η παρουσία της στις εικαστικές τέχνες της Δύσης όλων σχεδόν των εποχών.
