Αιωνόβιος κατέστη ο υπερρεαλισμός, αν η γέννησή του υπολογίζεται από
τα μέσα Οκτωβρίου του 1924, όταν κυκλοφόρησε το πρώτο Μανιφέστο του
Αντρέ Μπρετόν, επικαλύπτοντας υπερρεαλιστική προκήρυξη του Yvan Goll,
που είχε προηγηθεί δύο εβδομάδες. (Η χήρα του κατηγόρησε το 1953 τον
Πάουλ Τσέλαν – γεννημένο σε γερμανόφωνη περιοχή της Ρουμανίας και
σπουδαιότερο, κατά τον Στάινερ, μεταπολεμικό ποιητή, που στον Σηκουάνα
αυτοκτόνησε δεκαεπτά χρόνια αργότερα – ότι είχε αντιγράψει τον δίγλωσσο
Ίβαν Γκολ, ποιήματα του οποίου μετέφρασαν ο Ε.Χ. Γονατάς από τα γαλλικά
και ο Δημήτρης Παπαδίτσας από τα γερμανικά.)
Τον επίμαχο όρο
εισηγήθηκε ο Guillaume Apollinaire το επαναστατικό έτος 1917. Σε
σημειώσεις του για το πρόγραμμα, ως ένα είδος υπερρεαλισμού (une sorte de surréalisme)
περιέγραψε τη χορογραφία «Παρέλαση» του Λεονίντ Μασίν, πρώτου χορευτή
των Ρωσικών Μπαλέτων του Ντιαγκίλεφ, σε μουσική του Σατί, με άβολα
κυβιστικά κοστούμια και σκηνογραφίες του Πικάσο. Θεατές από τον δρόμο
ανεπιτυχώς προσπαθούν σε παράστασή τους να προσελκύσουν οι συντελεστές
ενός τσίρκου. Αυτή είναι η υπόθεση του έργου, σε σενάριο του Κοκτώ, που,
έχοντας εμπνευστεί την όλη συνεργασία, ήχους γραφομηχανής, μπουρού ή
σειρήνα ομίχλης και άλλους θορύβους πρόσθεσε στην παρτιτούρα, προς
δυσφορίαν του Σατί.
Πριν καταλήξει στον υπερρεαλισμό, τον όρο υπερνατουραλισμός (surnaturalisme)
επίσης εξέτασε, σύμφωνα με επιστολή του, ο υπέρμαχος του νέου πνεύματος
στην ποίηση και τη ζωγραφική Απολινέρ. Επινόησή του ήταν και ο όρος
κυβισμός. Με υπότιτλο drame surréaliste, το θεατρικό
έργο του, σε κλίμα Αλφρέ Ζαρί, «Οι μαστοί του Τειρεσία» παρουσιάστηκε
λίγο πριν από τον θάνατό του. Δύο ημέρες μετά την ταφή του επήλθε
ανακωχή στον Μεγάλο Πόλεμο, που Πρώτος μετονομάστηκε, όταν ακολούθησε
Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος. Η πανδημία της ισπανικής γρίπης τον θέρισε
σε ηλικία 38 ετών. Λόγω τραυμάτων ενώ υπηρετούσε στο μέτωπο όμως,
«νεκρός για τη Γαλλία» ανακηρύχθηκε ο δημοφιλής και στα δύο «βουνά» των
Παρισίων – Montparnasse και Montmartre – Wilhelm Albert Włodzimierz
Aleksander Apolinary Kostrowicki, όπως ήταν το πλήρες όνομά του στα
πολωνικά.
Εικόνα & λόγος σε ένα αντι-αστικό Παρίσι
Ο Μπρετόν, ο Φιλίπ Σουπό και ο Λουί Αραγκόν συμφώνησαν, όταν
συναντήθηκαν στο Παρίσι το 1917, ότι χωρίς άρνηση της αστικής αισθητικής
και ηθικής δεν μπορεί να υπάρξει τέχνη στο μέλλον. Επιτείνοντας μια
αντικομφορμιστική ροπή, συνυφασμένη εν καιρώ πολέμου με την πόλη, όπου
είχαν επιβληθεί η τρομοκρατία της αστικής επανάστασης και η κομμούνα, ο
υπερρεαλισμός αναδύθηκε με επίκληση μίας νέας σχέσης φαντασίας και ζωής,
μίας ανασύνδεσης τέχνης και πολιτικής, μίας ανασυσχέτισης εικόνας και
λόγου.
Στο πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα, το Παρίσι υπήρξε πρωτεύουσα
του κόσμου, σύμφωνα με τη διατύπωση του Μπένγιαμιν. Στον ψυχρό πόλεμο τη
θέση του πήρε η Νέα Υόρκη, όπου προδρομικά είχαν καταφύγει
υπερρεαλιστές κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Κάποιοι
παρέμειναν, όπως ο Νίκολας Κάλας, που «εστίες πυρκαγιάς» τροφοδοτούσε
όπου και αν βρισκόταν. Στον απόηχο υπερρεαλιστικών συνθημάτων σε
καταστασιακό πνεύμα, ενώ εντείνεται ο πόλεμος στο Βιετνάμ, τα γεγονότα
του Μάη του ’68 επίσης αποτελούν διαμαρτυρία για την απώλεια της θέσης
αυτής. Καθώς η Σαγκάη ακόμη υστερεί, είναι άγνωστο ποια πόλη θα
αντικαταστήσει τη Νέα Υόρκη ως πρωτεύουσα του κόσμου τον εικοστό πρώτο
αιώνα.
Μια σιμωνίδια σχέση μεταξύ ποίησης και ζωγραφικής φαίνεται να
συνιστά προϋπόθεση για την πρωτεύουσα θέση. Εικονομάχοι και από τις δύο
πλευρές καθαρίζουν το οπτικό πεδίο πριν πάλι επικρατήσουν εικονολάτρες.
Ένας ασύμμετρος γάμος μεταξύ κλασικισμού και ρομαντισμού σε όλες τις
τέχνες αναδεικνύει την καταστροφική διατροφή που συνεπάγεται κάθε
διαζύγιο μεταξύ φαντασίας και νόησης. Η μετενσάρκωση ενός
αντι-ρομαντικού νεορομαντισμού υλοποιείται από τον υπερρεαλισμό. Εμπρός
για έναν κόσμο κατοικήσιμο, με σημαία τη φαντασία.
Ζυρίχη
Το μικρό αεροδρόμιο της Ζυρίχης αποτελούσε στάση καθ’ οδόν προς την
Αθήνα, όταν εργαζόμουν στο Δουβλίνο. Καθώς η πτήση καθυστερούσε, με το
εισιτήριο στο χέρι σταμάτησα στο γκισέ για τουριστικές πληροφορίες.
Προλαβαίνω να πάω έως εκεί όπου ήταν το Καμπαρέ Βολτέρ, ρώτησα την
υπάλληλο. Δεν ξέρω για τι πράγμα μιλάτε, απάντησε, ενώ κοιτούσε την ώρα
αναχώρησης στο εισιτήριό μου. Άδικα πάντως με φλερτάρετε, γιατί δεν
έχετε χρόνο.
Ένιωσα ότι με μάλωνε μία νεαρή dada. Αποχαιρέτησα την
απόγονο του Ζβίγγλιου και του Καλβίνου, επιστρέφοντας στην ορθοδοξία των
στοχαστικών προσαρμογών. Πριν από τη Μεταρρύθμιση, δεν ήταν ασυνήθιστο
για ιερείς να έχουν παλλακίδες. Ένας Ελβετός επίσκοπος χρέωνε κάθε ιερέα
με τέσσερα γκίλντερ για κάθε παιδί που αποκτούσε. Μία χρονιά
συγκέντρωσε 1522 γκίλντερ από την πηγή αυτή, σημειώνει ο Γουίλ Ντιράν
στην Ιστορία του Πολιτισμού. Ένα όνειρο παραμένει όνειρο, αν υλοποιηθεί;
Στην
ουδέτερη Ζυρίχη κατά τη διάρκεια του πολέμου, το Καμπαρέ Βολτέρ υπήρξε
άντρο του ντανταϊσμού. Στο μετα-εξπρεσιονιστικό γερμανο-γαλλικό αυτό
κίνημα καθοριστική ήταν η συμβολή του Τριστάν Τζαρά, που Sami Rosenstock
γεννήθηκε. Στις τάξεις του Μπρετόν μεταπήδησε το 1929 στο Παρίσι.
Πιθανότητες να επιβληθεί στη Γαλλία δεν θα είχε ένας Ρουμάνος, όπως ο
Τζαρά. Άραγε κατέβασε ο ίδιος στο κεφάλι του το τσεκούρι; Γιατί, παρά
την πολιτική συνάφεια του Μπρετόν με τον Τρότσκι, ο αυταρχισμός του
γενάρχη του υπερρεαλισμού, τον οποίο θεωρούσε κτήμα του και δεν ανεχόταν
αποκλίσεις, παραπέμπει περισσότερο σε παρωδία του Στάλιν. Ίσως
επρόκειτο για προειδοποίηση, την οποία αξιοποίησε, πριν το Παρίσι
κατακτήσει ο Ιονέσκο, επίσης από τη Ρουμανία, όπου γεννήθηκε και ο
Ανδρέας Εμπειρίκος. Από τα ρουμάνια της ξεπήδησαν πολλές μορφές της
πρωτοπορίας.
Μπαλκάνια
Θα υπήρχε υπερρεαλισμός χωρίς ντανταϊσμό; Θα υπήρχε χωρίς Μαρξ ή
Φρόιντ; Θα υπήρχε ψυχανάλυση, αν δεν υπήρχαν τα Βαλκάνια; Τα ερωτήματα
αυτά επανέρχονταν, όταν ζούσα στη Βοστώνη, σε συζητήσεις με τον Ντούσαν,
που δίδασκε φιλοσοφία και απέδιδε ιδιαίτερη σημασία σε μια επίσκεψη του
Φρόιντ σε (πλατωνικές;) σπηλιές στη Βοϊβοντίνα. Η εργασιακή εμπειρία
του Μπρετόν σε ψυχιατρικό περιβάλλον την περίοδο του πολέμου
προοιωνίζεται φροϊδο-μαρξιστικές προσμίξεις, που χαρακτηρίζουν το
υπερρεαλιστικό κράμα.
Μήπως είναι συνώνυμες οι λέξεις υποσυνείδητο
(της Ευρώπης) και Μπαλκάνια (της ψυχής); Στις αρχές του εικοστού αιώνα,
κυρίως αγγλικές εφημερίδες καθιέρωσαν τον όρο balkanization ως αρνητικό
πρότυπο ενός διαρκούς διαμελισμού σε μικρότερα αντιμαχόμενα μέρη. Σε μια
διαδικασία βαλκανοποίησης, κατ’ αντιστοιχίαν κάθε ποίημα
αποσυγκροτείται στις λέξεις που το συναρμόζουν. Ένας υπερ(βολικός)
ρεαλισμός διαβρώνει τα Βαλκάνια, από τα οποία ταυτόχρονα έχει διαβρωθεί.
Υπερβολή ρεαλισμού συνιστά η φαντασία. Μόνον η πραγματικότητα τη
συναγωνίζεται. Πρόκειται για ακραία διαπίστωση, που ευαγγελίζεται ο
υπερρεαλισμός. Η ένταξη του έργου της φαντασίας στην πόλη, από όπου η
παραγωγή του προσωρινά το αποσπά, εξ ορισμού αποτελεί πολιτική
διαδικασία. Πρόκειται για παράλληλη διαπίστωση. Όλα γίνονται προφανή από
τη στιγμή που διατυπώνονται.
Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα ήταν το
όνομα ομάδας και περιοδικού, που ίδρυσαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο
Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Κλοντ Λεφόρ. Χωρίς να διατυπώνεται με τον
τρόπο αυτό, στον μεσοπόλεμο το δίλημμα είχε άλλη μορφή: Σοσιαλισμός με
βαρβαρότητα ή βαρβαρότητα με εθνικοσοσιαλισμό; Οι υπερρεαλιστές επέλεξαν
να συνταχθούν με τον κομμουνισμό. Και ο Μπρεχτ, αν είχε φάρμακα μόνο
για ένα άτομο και δύο ασθενείς, έναν γέρο που πεθαίνει και μία έγκυο
πόρνη, στην πόρνη θα τα έδινε.
Στον αναρχισμό, που είχε εξοντωθεί
στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, στράφηκαν οι υπερρεαλιστές, όταν ο
αντικομμουνισμός κυριάρχησε σε συνθήκες ψυχρού πολέμου. Έχοντας διεθνώς
χάσει ο φασισμός, τρελό έπρεπε να βγάλουν τον Πάουντ στην Αμερική για να
τον σώσουν. Μέσω του φουτουρισμού βλέποντας το μέλλον, ο Μαγιακόφσκι
είχε προλάβει να αυτοκτονήσει. Στο περιβάλλον αυτό, παιάνες για τον
Λοτρεαμόν αποτελούν μετριοπαθείς υπερβολές. Πράγματι εγώ είναι ένας άλλος, όπως θύμιζε ο Ρεμπό.
Νότος & Αμερική
Καθώς παντού επεκτείνεται, ο υπερρεαλισμός κορυφώνεται στον νότο, στη
νότια Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. Από ποιήματα στα γαλλικά, πιο
επαρκή δεν αποκλείεται να είναι ποιήματα στο πνεύμα του υπερρεαλισμού,
που έχουν γραφεί σε άλλες γλώσσες, όπως τα ελληνικά και τα ισπανικά. Σε
νέες χώρες και αποικίες το κίνημα προοικονομεί μεταποικιακές συνθέσεις.
Χωρίς τον υπερρεαλισμό, παραμένει αδιαφανής ο μαγικός ρεαλισμός, παρά το
γεγονός ότι στον κόσμο του δεν ευδοκιμεί η ψυχολογία.
Γιατί δεν
υπάρχει στην Αμερική; είναι μία ερώτηση που ακούγεται συχνά. Όμως
υπάρχει, αλλά είναι τόσο εμφανής, που παραμένει κρυμμένος. Οι Αμερικανοί
αποκρύπτουν ενοχές για ευρωπαϊκές ρίζες. Σε σύνθετες λέξεις αλλάζουν
θέση τα συνθετικά. Αυτό που στην Ευρώπη θεωρείται παρά-δοση και
πρωτο-τυπία γίνεται παρα-τυπία και πρώτη δόση. Τα πόδια του Μαρσέλ
Ντισάν ασπάζεται ο Άλεν Γκίνσμπεργκ, όταν με τον Γκρέγκορι Κόρσο φτάνουν
στο Παρίσι για να συναντήσουν τους ήρωές τους, υπερρεαλιστές και
συγγενείς καλλιτέχνες.
Το μπόλι ενός ονειρικού υλισμού δεν καρπίζει
μόνο την αμερικανική ποίηση. Καρποφορεί σε πρώιμους πίνακες του
αφηρημένου εξπρεσιονισμού και σε υστερομοντερνιστικά κείμενα, σε ταινίες
του Ντέιβιντ Λιντς και σε θεατρικές παραστάσεις υπό τις ευλογίες του
Αντονέν Αρτό, γιου της Ευφρασίας Nalpas[oglu] από τη Σμύρνη. Στις
επιδράσεις του ζει ο υπερρεαλισμός, αφού έχει πεθάνει. Αν ζούσε, ασφαλώς
θα ήταν νεκρός.
Πανούργα ιστορία
Η πανουργία της ιστορίας δεν έχει τέλος. Εκατό χρόνια από τη γέννησή
του, όχι λογοτεχνικά, αλλά εικαστικά έργα συνιστούν σήμα κατατεθέν του
υπερρεαλισμού, αν και η συνάφειά του με τη ζωγραφική – όπου πιο δύσκολα
εφαρμόζονται τεχνικές αντίστοιχες της αυτόματης γραφής – είχε
αμφισβητηθεί, όταν ξεκινούσε ως κίνημα του λόγου κυρίως. Την εξέλιξη
αυτή πολλοί αποδίδουν σε κυριαρχία της εικόνας επί του λόγου. Για όποιον
όμως υποστηρίζει ότι μία λέξη ισοδυναμεί με χίλιες εικόνες, η διαφορά
έγκειται στον τρόπο πρόσληψης, οικειοποίησης και εμπορευματοποίησης του
εικαστικού έργου σε αντιδιαστολή προς το λογοτεχνικό έργο. Από τη μία
πλευρά υπάρχουν εκθέσεις σε γκαλερί και μουσεία, που ισχυρά στηρίζουν
μία αγορά τέχνης, ενώ από την άλλη βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες, που
αδύναμα συγκρατούν μία εκδοτική αγορά. Κοντά σε τυπογραφεία και μέσα
ενημέρωσης συγκεντρώνονται συγγραφείς, ενώ κοντά σε χρηματιστήρια
ζωγράφοι.
Επιπλέον, από εικαστικούς, που συναγελάστηκαν σε λιβάδια
και στάνες του υπερρεαλισμού, διεθνώς πιο γνωστός εκπρόσωπός του
αναδείχθηκε ένας απεικονιστικά και υλικά άπληστος εξωμότης, όπως ο
Νταλί. Ο Σιμωνίδης δεν είχε μόνον αποκαλέσει την μεν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπώσαν, την δε ποίησιν ζωγραφίαν λαλούσαν. Στην ερώτηση ει πάντα γηράσκει, είχε απαντήσει: πάντα πλην κέρδους απλήστου. Ευτυχώς υπάρχει ο Μαγκρίτ. Ευτυχώς στον Βόλο γεννήθηκε ο ντε Κίρικο.
Εν
πάση περιπτώσει, σε σχέση με τον υπερρεαλισμό, κανείς δεν είναι
υποχρεωμένος να συμφωνήσει με τον Τσου Εν Λάι. Μάλλον όμως έχει δίκιο
κατ’ αντιστοιχίαν. Γιατί, όταν ρωτήθηκε για τις συνέπειες της γαλλικής
επανάστασης, φέρεται να είπε ότι είναι πολύ νωρίς για να αξιολογηθούν οι
επιπτώσεις.
Στην ελληνική χερσόνησο
Η Ευρώπη είναι μία χερσόνησος της Ασίας έως τον Άτλαντα, που τον
ουρανό κρατά στους ώμους του. Η Ελλάδα είναι μία χερσόνησος της Ευρώπης,
την οποία ο ταύρος στις πλάτες του μετέφερε στην Κρήτη από φοινικικά
παράλια. Με τόσους πειρατές στις ακτές των νησιών και επικυρίαρχους στις
πεδιάδες, πόλεις και χωριά πήραν τα βουνά.
Στη βαυαρική πρωτεύουσα
των Αθηνών το 1935, βλοσυρούς αστούς θυμάται ο Ανδρέας Εμπειρίκος στην
πρώτη εκείνη διάλεξη περί σουρεαλισμού. (Ο όρος στα ελληνικά
αντικαθίσταται από τον υπερρεαλισμό, με προτροπή του Νικήτα Ράντου, που
με άλλο ψευδώνυμο εμφανίζεται προηγουμένως.) Βλοσυροί εκπρόσωποι των
προλεταρίων δεν θέλουν να μείνουν πίσω. Δίνουν και παίρνουν τα εύθυμα
νούμερα σε επιθεωρήσεις.
Χωρίς στόλο να τον προστατεύει, ο
Εγγονόπουλος είναι ευκολότερος στόχος, με αποτέλεσμα να αποσυρθεί στη
ζωγραφική, που διακόπτουν ποιητικές εκρήξεις. Στις βράκες ναυμάχου
προγόνου του αργότερα λουφάζει ο τρελός λαγός του Σαχτούρη. Σιωπηρά
αποσύρονται άτομα με υπερρεαλιστικά ενδιαφέροντα, όπως ο Δημαράς, κατά
τη μαρτυρία του Ελύτη, που οφειλή ηχηρά αποδίδει με αναφορά στον Ανδρέα
Εμπειρίκο. Δεν είναι μήπως ο Ελύτης ο τελευταίος Παλαιολόγος, ο θάνατος
και η ανάσταση του οποίου μνημονεύονται σε ομώνυμο ποίημά;
Δημοτικά
Πρέπει κάποια χορδή να είχα αγγίξει ή ενοχλήσει, γιατί μετά από
τριάντα χρόνια θυμόταν τι είχα απαντήσει σε συνέντευξη που βρέθηκα να
δίνω, περαστικός από την Αθήνα, σε ραδιοφωνική εκπομπή που διηύθυναν δύο
ποιητές. Γνώριζαν ότι μέσω του Τραμ είχε αναπτυχθεί προσωπική σχέση με τον Ελύτη και τον Εμπειρίκο, οπότε η συζήτηση στην εκπομπή στράφηκε στον υπερρεαλισμό.
«Τι
είναι για εμάς στην Ελλάδα ο υπερρεαλισμός»; Αυτή ήταν η τελευταία
ερώτηση και στην απάντηση αναφερόταν ο συνομιλητής μου. Ο υπερρεαλισμός
είναι η παράδοσή μας, είχα πει. Όπως τα δημοτικά τραγούδια.
Τώρα
ανακαλώ κάποιους στίχους, που επιμηκύνουν την ιθαγένεια της αυτοδιάθεσης
του λόγου ίσως. Προηγείται όμως ένα άλλο ποίημα. Μετά από δεκαετίες
συζητήσεων, η πρώτη υψικάμινος στην Ελλάδα αρχίζει να λειτουργεί στη
Χαλυβουργική το 1963, όταν αρχίζει κατασκευή και δεύτερης. Υψικάμινος τιτλοφορείται η πρώτη συλλογή ποιημάτων του Ανδρέα Εμπειρίκου, που τυπώθηκε σε 200 αριθμημένα αντίτυπα τον Μάρτιο του 1935.
Αρχή
κάθε συλλογικής ανόδου δεν είναι η πτώση, αλλά η σύμπτωση. Κάθε
νεκρολογία συνιστά μνημείο ζωής. Ακολουθούν ευχές για τον επόμενο αιώνα.
Σχετικά με τις επενδύσεις του εφοπλιστού κ. Ανδρέα Εμπειρίκου εις Υψικάμινο (Μάρτιος 1935)
Λόγω της μακροτάτης γλωσσικής παραδόσεως
στην οποία υπέκυψε η χώρα μας
η βιομηχανική επανάσταση στην Ελλάδα
συνετελέσθη στον χώρο της ποίησης
Τα δημοτικά
Δεν είναι θέατρα, δεν είναι πάρκα
Είναι τραγούδια
Δεν είναι σχολεία, λεωφορεία
Δεν είναι παράδοση, πρωτοτυπία
Δεν είναι ξένα, ούτε καν δικά μας
Τραγούδια όμως είναι
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Αν το κίνημα των
παιδιών εναντίον των γονιών τους ονομάζεται ψυχανάλυση, πώς θα έπρεπε να
ονομάζεται το κίνημα των γονιών εναντίον των παιδιών τους; Μήπως
υπερ-το δέον-ρεαλισμός; Αγαπημένη Κάρινγκτον / Καλβινισμοί / Κορτάσαρ: Η λογοτεχνία ως πρόγνωση / Τσαρλς Σίμικ / Ουλοιπόν / Γκοντάρ: Αποχαιρετισμός στη γλώσσα του αποχαιρετισμού / 1 λέξη / Σκοπός της ποίησης είναι η κατάργηση των ποιητών Σκοπός της ποίησης /
