Δισταγμός, επιτέλεση (υποψίες, ενδοιασμοί)

0. [ Βίντεο-επιτέλεσή μου « Drapeau, sérénité/Σημαία, γαλήνη », Βενετία 2022 ]

1. Δύο άκρα: το πρώτο, μια αλγοριθμική τέχνη - αυτό σημαίνει ότι όλες οι διαδικασίες για την παραγωγή ενός αντικειμένου τέχνης είναι προγραμματισμένες και επομένως, υπάρχει μηδενικός δισταγμός – αυτόματη τέχνη / μηχανική τέχνη από την ψηφιακή μηχανή· το δεύτερο, μια τέχνη σε ατελεύτητη εξέλιξη ―αυτό σημαίνει ότι η καλλιτεχνική διαδικασία παραμένει ανοιχτή αλλά και ότι το προϊόν προκύπτει μόνο χάρη στις πολλαπλές ταλαντώσεις του καλλιτέχνη, επομένως ο δισταγμός οδηγεί στο άπειρο― μια ατελείωτη αλληλουχία διακλαδώσεων / ένας εφιάλτης δημιουργικός και την ίδια στιγμή καταπιεστικός . Ανάμεσα σε αυτά τα δύο ακραία σημεία μπορούμε να φανταστούμε ένα πλήθος καταστάσεων για τις οποίες η αναποφασιστικότητα συναγωνίζεται την απόφαση. Μια στατιστική προσέγγιση στις παραπάνω καταστάσεις θα μπορούσε να δώσει μια κατανομή ή ακόμα και μια δομή των αρθρώσεων μεταξύ επιφυλακτικότητας και αποφασιστικότητας.

2. Δίνοντας έμφαση στον δισταγμό, ευνοούμε την καχυποψία, τη μεταβατικότητα και τη φαντασία. Η νεοτερικότητα καλλιέργησε σε μεγάλο βαθμό την απροσδιοριστία, το ανοιχτό έργο, την ερευνητική διαδικασία, την αμφισβήτηση, αλλά ωστόσο υποτίμησε τη σαφή απάντηση. Αν δεχτούμε ότι η σύγχρονη τέχνη θέτει πάνω από όλα το ερώτημα «τι είναι τέχνη ? », οι πόρτες του δισταγμού ανοίγουν διάπλατα και με πολύ θόρυβο.

3. Ο δισταγμός υπάρχει με διάφορες μορφές: ψυχολογικός (αναβλητικότητα), υπαρξιακός (σύμπλεγμα του Άμλετ), αισθητικός (ενδοιασμός ανάμεσα σε διάφορες προοπτικές και δυνατότητες), κοινωνικός (η αγορά επιτυχιών και αποτυχιών), πολιτιστικός (βαθμός ανοχής έναντι της κανονικότητας και της παρέκκλισης) και φιλοσοφικός (διανοητικές πρακτικές στο όνομα της καχυποψίας/soupçon). Κάθε συνθήκη δισταγμού θα μπορούσε να γίνει κατανοητή ως μια άρθρωση των παραπάνω τρόπων ύπαρξης. Με αυθαίρετο τρόπο, απομονώνουμε μια μορφή δισταγμού, ώστε να αναπτυχθεί μια πιθανή προσέγγιση της. Εδώ, ο αισθητικός δισταγμός βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας και ειδικότερα τη στιγμή που εισχωρεί στη διαδικασία επεξεργασίας – υλοποίησης ενός ποιήματος ή μιας επιτέλεσης.

4. Πρώτη μαρτυρία: Η συγγραφή ποίησης είναι μια κατ' εξοχήν αβέβαιη λειτουργία: ούτε το θέμα, ούτε η αναφορά στην πραγματικότητα, ούτε η επίκληση στην ιστορία, ούτε ο ρυθμός, ούτε η γραμματική κατασκευή είναι ικανά να εξαλείψουν τις αμφιβολίες και τους δισταγμούς.

Υπάρχει άραγε κάποιος πιθανός χειρισμός για τη μείωση της πιθανότητας χάους (δημιουργικού ή μη); Από τη δική μου εμπειρία στο χώρο της ποίησης ―επιτελεστικής ή μη― θα μπορούσα να προβάλω δύο τακτικές για να ξεπεραστεί ο δισταγμός ή να μετατραπεί σε παραγωγικό εργαλείο. Πρώτη τακτική: να αναπτύξω μια προοπτική, ένα νόημα και να το κρατήσω ως σταθερό ορίζοντα: προφανώς τα ποιήματά μου ενέχουν πολλές προοπτικές νοήματος, αλλά δεν επιδιώκω να τις κατακτήσω όλες ― δηλαδή επιλέγω να πριμοδοτήσω έναν ορίζοντα, χωρίς να αποκλείω άλλους, ελπίζοντας ότι ο αναγνώστης θα επιλέξει τελικά μια άλλη οπτική ή ακόμα καλύτερα, να προσθέσει τις δικές του οπτικές. Δεύτερη τακτική: να δουλέψω και να ξαναδουλέψω, να γράψω και να ξαναγράψω τα ποιήματα πολλές φορές σε διαφορετικές χρονικές στιγμές.^[1] Μερικές φορές χρειάζεται να περάσουν και δέκα χρόνια για να φτάσω στην τελική εκδοχή ενός ποιήματος· λαμβάνοντας υπόψη αυτή την εξαντλητική και μακροχρόνια διαδικασία, εφαρμόζω το ακόλουθο κριτήριο για να ολοκληρώσω τη συγγραφή και την ολοκλήρωση του ποιήματός μου: διαβάζοντας την τελική εκδοχή, βρίσκω ξανά την ένταση και τη δύναμη της πρωταρχικής μου σύλληψης, της «πρωτογραφής» του ποιήματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η πρώτη εκδοχή είναι μια γεμάτη σελίδα, αλλά το τελικό ποίημα αποτελείται από λίγους στίχους ή λίγες μόνο λέξεις. Τελικά, με αυτά τα δύο τεχνάσματα, οι δισταγμοί δίνουν τη θέση τους σε μια σχετική βεβαιότητα αναφορικά με την πληρότητα και τη στιβαρή σύνθεση του ποιήματος. Έτσι το φάρμακο για την οδύνη που προκαλεί ο δισταγμός είναι ο μακρύς χρόνος της επεξεργασίας και της «κύησης».^[2] Είναι προφανές ότι το φάρμακο δεν είναι πάντα αποτελεσματικό, ενώ υπάρχει κίνδυνος υπερδοσολογίας ή δηλητηρίασης.

Δεύτερη μαρτυρία: Ακολουθώντας την κινεζική και ιαπωνική παράδοση και σύμφωνα με την Άπω Ανατολή, η ζωγραφική [σινική μελάνη σε χαρτί] ταξινομείται είτε ως «καλλιγραφία» [σχέδιο ιδεογραμμάτων] είτε ως «εικόνα λίθων και νερού» δηλαδή τοπίο κατά τη δυτική αντίληψη.^[3]
Ωστόσο, σε αυτό το είδος ζωγραφικής υπάρχουν δύο σημαντικά στοιχεία: το πρώτο αφορά τη συσσώρευση της ενέργειας του καλλιτέχνη και την κατανάλωσή της μέσω της δημιουργικής πράξης σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και χωρίς δυνατότητα διόρθωσης ή επανάληψης της εργασίας (όπως για παράδειγμα με την ελαιογραφία). Το δεύτερο αφορά την εξαιρετικά γρήγορη επιλογή χειρονομιών σχετικών με αυτή τη μικροτεχνική: χρήση ειδικών πινέλων, ρύθμιση της πίεσης του χεριού στο χαρτί, εκμετάλλευση του τρόπου με τον οποίο το χαρτί δέχεται και απορροφά το μελάνι. Αυτό προϋποθέτει μια μακροχρόνια άσκηση με το μελάνι, το χαρτί και την κίνηση του χεριού και του σώματος. Σε αυτό το είδος εικονογραφικής πρακτικής, δεν υπάρχει «χρόνος και τόπος». Η αδιάκοπη πρακτική άσκηση που συνοδεύεται από την καταστροφή των πολυάριθμων αποτυχημένων προσπαθειών ―επιτρέπει την αντιμετώπιση του απαραίτητου και μοιραίου δισταγμού τη στιγμή της εμφάνισής του― μια τακτική σχεδόν του «κβαντικού νανο-δευτερολέπτου» και του «ακαριαίου». Είμαστε ήδη σε ένα επιτελεστικό σύμπαν, αλλά θεωρούμε ότι κρατάμε ολοζώντανα και δραστήρια τη διάρκεια και το άπειρο.^[4]

Τρίτη μαρτυρία: Υπάρχει θεραπεία για τους δισταγμούς που συνδέονται με τις πρακτικές μου στην τέχνη της επιτέλεσης; Με μηδενικό βαθμό προσέγγισης, θα μπορούσαμε να συλλάβουμε την επιτέλεση ως μια ανταλλαγή μεταξύ ενός ακροατηρίου, ενός κοινού και τον επιτελεστή (με πρωτοβουλία του τελευταίου), συναισθημάτων, ιδεών, λέξεων και χειρονομιών σε ένα τυχαίο μέρος... «Το εδώ και το τώρα κυριαρχούν» και το εφήμερο αγνοεί το αιώνιο, το μοναδικό διώχνει το καθολικό. Είναι σαφές ότι ο δισταγμός κυριαρχεί τόσο στον καλλιτέχνη όσο και στους θεατές. Η ανταλλαγή είναι προμελετημένη, αλλά η πρόοδός της εξαρτάται πολύ από τον «άλλο» και την κατάλληλη στιγμή. Ο ή η επιτελεστής(τρια) είναι υποχρεωμένος(η) να διαχειριστεί τους δισταγμούς που αποτελούν ταυτόχρονα την ίδια την προϋπόθεση για την επιτυχία της επιτελεστικής πράξης.^[5] Ο δισταγμός είναι σχεδόν απαραίτητος και συστηματικός για να αναδυθεί η επιτελεστική δράση. Εάν κάθε συμμετέχων (συμπεριλαμβανομένου του επιτελεστή) διστάζει σχετικά με τον τρόπο και το περιεχόμενο της αντίδρασής του και της επιθυμίας του να είναι ενεργός σε όλη την επιτελεστική δράση, είναι απαραίτητο αυτό το σύνολο αμφιβολιών και ενδοιασμών να μετατραπεί σε ένα «έργο τέχνης». Πρέπει λοιπόν να αποφεύγεται τόσο η παράλυση όσο και ο καλλιτεχνικός οίστρος και να προκαλούνται δισταγμοί διοχετεύοντάς τους σε μια αλληλουχία με νόημα και αισθητική συνάφεια. Για άλλη μια φορά, σύμφωνα με την εμπειρία μου στον τομέα της επιτέλεσης, προτείνω το εξής φάρμακο: την αποδοχή της ασάφειας της διαδικασίας, τη διακρίβωση του «θράσους» της και ταυτόχρονα της σταθερότητάς της, την αποδοχή των περιστατικών και των ατυχημάτων κατά τη διάρκεια της πραγμάτωσης της, τη θεώρηση των λαθών κυρίως ως παιδαγωγικές περιπτώσεις και ευκαιρίες και τη συνείδηση ότι υπάρχει κίνδυνος να μη διασφαλιστεί η υλοποίηση της επιτέλεσης (π.χ. βία από τους συμμετέχοντες) ή κίνδυνος γελοιοποίησης (αν το περιβάλλον είναι προβληματικό). Τέλος, αν δεχθούμε την ιδέα ότι η τέχνη της επιτέλεσης εμφανίστηκε στις σύγχρονες κοινωνίες μας, λόγω της φτώχειας τους σε συμβολικό επίπεδο και ότι η επιτέλεση αντιπροσωπεύει μια απέλπιδα πρωτοβουλία για την επαναεισαγωγή της «τρέλας και της μανίας» (π.χ. της διονυσιακής) στις φτωχές σε τελετουργικά κοινωνίες μας, τότε η επιτέλεση καθορίζεται και ταυτόχρονα υπονομεύεται από την ίδια την ευθραυστότητα και την ανασφάλειά της. Είναι σαφές ότι οι δισταγμοί που συνδέονται με την επιτέλεση είναι ένα είδος καυσίμου, μια πρώτη ύλη για να διασφαλιστεί η τελετουργία και οι ανατρεπτικές δυνατότητές της.

5. Η επιτελεστική τέχνη θα μπορούσε επίσης να προσεγγιστεί μέσω της έννοιας του διαμέσου (intermedia), δεδομένου ότι για την υλοποίηση της επιτελεστικής δράσης, ο επιτελεστής κινητοποιεί και χρησιμοποιεί πολλά υλικά (κομμάτια χαρτί), πολλές χειρονομίες (μίμηση της καθημερινής ζωής), εξοπλισμό (βίντεο) αρκετές τεχνικές επικοινωνίας (λέξεις, απαγγελία, τραγούδι κ.λπ.). Η άρθρωση των καλλιτεχνικών πρακτικών προκαλεί δισταγμό ως προς την επιλογή των πρακτικών και τη διαχείρισή τους ώστε η δράση να αναλάβει και να διεκδικήσει τον τίτλο της επιτέλεσης. Ο συνδυασμός των πρακτικών και το είδος των συνδέσεων μεταξύ τους αποδεικνύεται μείζον και θεμελιώδες ζήτημα, εξού και η εμφάνιση «επιστημολογικών δισταγμών» που σχηματίζονται όταν ανασυνθέτουμε επιστημονικά και καλλιτεχνικά πεδία στο όνομα της διεπιστημονικότητας ή της διαμεσικής σύλληψης. Για να αντιμετωπιστεί η παραπάνω πρόκληση ―και πάλι από την προσωπική μου εμπειρία― είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί η έννοια της τριβής. Πιο συγκεκριμένα, μπροστά στην αμηχανία του αριθμού των πιθανών συνδυασμών μεταξύ των διαμεσικών στοιχείων, επιμένω περισσότερο στις τριβές μεταξύ των πρακτικών και λιγότερο στις συγκλίσεις τους (π.χ. μεταξύ της ιεροτελεστίας στην εκφορά των λέξεων και φωνηέντων και των μινιμαλιστικών κινήσεων του σώματός μου).

6. Είναι προφανές ότι η έννοια της τριβής αναφέρεται στην ασυμβατότητα μεταξύ των καλλιτεχνικών πρακτικών, στις μη αντιστοιχίες μεταξύ τους και στις «αποτυχίες» της συνεργατικής τους συνδιάρθρωσης. Το φάρμακο σε αυτή την περίπτωση συνίσταται στη διατήρηση της βαρύτητας της τριβής και στη μετατροπή της σε περιορισμό ικανό να δημιουργήσει ευφάνταστα επινοήματα. Με άλλα λόγια, να μετατραπεί η «επιστημολογική σύγχυση» σε οιονεί συστημική επιτελεστικότητα.

7. Σύμφωνα με τα επικούρεια κείμενα υπάρχει φάρμακο για τον φόβο και πιο συγκεκριμένα για τον φόβο του θανάτου. Αυτό συνίσταται στο άνοιγμα στον κόσμο, στη γνώση, στη κατανόηση των φυσικών φαινομένων, στη φιλία, στη συνετή διαχείριση των παθών και τέλος στην αναζήτηση της ηδονής. Ο δισταγμός σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί στο διαρκή φόβο της επίλυσης. Σύμφωνα με το επικούρειο δόγμα, είναι επομένως απαραίτητο ο δισταγμός να γίνει αποδεκτός ως πηγή γνώσης, ώστε στη συνέχεια να διοχετευθεί προς μια σχεδόν διεγερμένη αταραξία ή μια ελεγχόμενη διέγερση, δηλαδή ένα παράδοξο που είναι ταυτόχρονα εκρηκτικό και δημιουργικό.

_________________

Ευχαριστίες στην Michèle Valley και τον Γιάννη Ρηγάδη για τη μορφοποίηση του κειμένου στα γαλλικά.
Μετάφραση από τα γαλλικά : Φανή Σωφρονίδου.
Το κείμενο αποτέλεσε τη βάση προφορικής (εξ αποστάσεως) ομιλίας με τον ίδιο τίτλο [Hésitaion, Performance] στο συνέδριο, “HESITATION & CREATION”, 6ème Colloque International de Retiina , Μάλτα, Πανεπιστήμιο της Μάλτας, Πανεπιστήμιο του Παρισιού 8, Βαλέτα, 6-7/5/2024.