Κυριακή πρωί, μία ημέρα πριν από την κηδεία, όπου ούτε εκείνη μπορούσε να παραστεί, τηλεφώνησε η Ζυράννα Ζατέλη. Αγαπούσαμε και οι δύο τον Βασίλη, που αγαπούσε τη Ζυράννα, όπως και εγώ. Επίσης, όμως, ο Βασίλης δικαιολογούσε όσους τον είχαν αδικήσει. Θέλεις να τους δώσεις μια ευκαιρία να μη διορθωθούν, τον πείραζα και γελούσε. Είναι πράγματι κουραστικό να είσαι εκδικητικός. Αλλά να τους δικαιολογεί κιόλας; Έτσι ήταν ο Βασίλης. Απροκατάληπτα γενναιόδωρος.
Μάχιμος έως το τέλος, στις εκκλησίες του δήμου φορώντας το καπέλο του έμπαινε Καβάλα, πόλη όπου πριν από ενενήντα χρόνια είχε γεννηθεί. Μία επίμονη απλότητα καθιστούσε τον Βασιλικό μυθική φιγούρα του ελληνισμού στο εξωτερικό. Με πηγαία γραφομανία είχε διεισδύσει σε κάθε περιοχή του λόγου, δημιουργώντας και κάποιες δικές του. Ένα Φύλλο ποτίζεται από το Πηγάδι, ενώ Άγγελοι φτερουγίζουν.
Οι πιο συγκρατημένοι από όσους τον λοιδορούσαν την καραμέλα ενός πληθωρικού ταλέντου που χαραμίζεται αναμασούν. Τα ίδια έχουν ακούσει ο Καζαντζάκης και ο Ρίτσος, λες και μόνον ένα κείμενο επιτρέπεται να γράφεις. Οι κατήγοροι περιφέρονται με σεμνότητα διακορευμένων σε επιταφίους παρθένων. Είτε λίγα είτε πολλά δημοσιεύει, δουλειά του συγγραφέα είναι να χαραμίζει το ταλέντο του. Ας μην έγραφε, αν ήθελε να το διαφυλάξει. Το ταλέντο είναι για να ξοδεύεται. Το εξήγησε ένας γέρος Τσιγγάνος, χαρτονομίσματα καίγοντας προς τιμήν των νεονύμφων σε έναν γάμο Ρομά, όπου συμπτωματικά είχα βρεθεί. Τι να τα κάνουν τα λεφτά; Έπιπλα; Αφού συνεχώς ταξιδεύουν.
Κατά κανόνα οι λιγότερο ταλαντούχοι ανησυχούν για άλλους ότι σπαταλούν το ταλέντο τους. Δεν αντιλαμβάνονται ότι όλοι οι συγγραφείς από τα Άγραφα προέρχονται πριν καταλήξουν στην Αταλάντη. Δίπλα στον Βασιλικό ποτίστηκαν πολλές γλάστρες. Έγινε ο πιο γνωστός στο εξωτερικό μετά τον Καζαντζάκη Έλληνας πεζογράφος. Αυτό ήταν αδύνατον να του το συγχωρήσουν. Μερικές φορές του διέφευγε ότι είχε κατεβεί από τον Βορρά. Μην ξεχνάς, προσπαθούσα να τον παρηγορήσω. Αντιθέτως από το τι συνέβη στην Αμερική ή στο Βιετνάμ, στην Ελλάδα τον εμφύλιο έχασαν οι βόρειοι.
Εμιγκρέκ
Kαφέ συνήθως πίναμε στο Ντάντε, όπως δίκην Καθαρτηρίου ονομάζεται ένα καφενείο στο Χωριό, στο Βίλατζ, όταν ερχόταν στη Νέα Υόρκη. Παραγγελία μία ημέρα πήρε ελληνόπουλο, που αναπλήρωνε τον σερβιτόρο. Ξέρεις τον Βασίλη; ρώτησα. Βέβαια, απάντησε και άρχισε να εκθειάζει κάποιον Βασίλη, που είχε ανοίξει συνεργείο. Ο Βασιλικός διασκέδαζε. Είναι καλύτερα, είπε, όταν έφυγε το παιδί, να μη σε γνωρίζουν, αλλά να ξέρουν το συνεργείο. Πότε θα γράψεις εκείνο το βιβλίο για την Αμερική; ρώτησε. Τον ενδιέφερε περισσότερο να μάθει τι γράφεις, παρά να σου πει τι έγραφε ο ίδιος. Ήταν πράγματι ασυνήθιστος συγγραφέας και πολύ ασυνήθιστος Έλληνας.
Είχα βρει τη Διήγηση του Ιάσονα, ιδιωτική έκδοση, που είχε χαρίσει στη βιβλιοθήκη του Ανατόλια. Μόνον η Έλλη Σκοπετέα είχε δανειστεί το βιβλίο. Όταν μετέφερα στα αγγλικά τον πρόλογό του για μια νέα μετάφραση του Ζ, που εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη, είχε εκφράσει την επιθυμία να ξαναγράψει κάποια βιβλία του. Όμως ξέραμε ότι δεν θα υπήρχε χρόνος αυτό να συμβεί. Ισχυρότερες φαίνονται οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Είχαμε μιλήσει επίσης για ένα βιβλίο για τον Μίμη Δεσποτίδη, τον θεμέλιο αυτό λίθο της κρυφής ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας.
Όταν πέθανε η Μιμή, σκέφτηκα μήπως ερχόταν στη Νέα Υόρκη να διδάξει ένα μάθημα στο Πανεπιστήμιο όπου ήμουν. Ο Αρμένιος πρύτανης συμφώνησε, αλλά τα χρήματα ήταν λίγα, αν και θα έμενε στο διαμέρισμα του Τζέιμς Μέριλ, που αμέσως το παραχώρησε, αφού επρόκειτο για τον Βασίλη. Ο επικεφαλής του Φούλμπραϊτ στην Αθήνα θεώρησε εύλογη μια υποστήριξη προς τον Βασιλικό. Ντρέπομαι, είπε, όταν τηλεφώνησε πάλι. Τυπικό στάδιο της διαδικασίας ήταν η έγκρισή της από επιτροπή, όπου την πλειοψηφία είχαν Έλληνες, που την απέρριψαν, λέγοντας ότι ο υποψήφιος είχε ήδη πάει στην Αμερική.
Πολύ τον διασκέδαζε ότι η Ζωή είναι κοντή, ενώ η Άρτα μακριά, σύμφωνα με επαρχιακή μετάφραση μιας ιστορίας της λογοτεχνίας, που κάθε φορά αναδιατύπωνε. Θυμόταν τι του είχε πει ο πατέρας μου, όταν έτυχε να συναντηθούν. Αν και τον χειμώνα πέφτουν τα φύλλα, όπως ο ελληνικότατος βασιλικός, θα είστε πολυετής, είχε πει. Θυμόταν επίσης ότι ωριμότητα είναι να συμφιλιωθείς με τους γονείς σου, όπως το διατύπωσε ο Γκίνσμπεργκ, όταν βρέθηκαν στο Παρίσι. Έτσι συμφιλιώθηκε με τον Καζαντζάκη.
Όταν ήταν μόνιμος αντιπρόσωπος στην UNESCO, είχα βοηθήσει να βρεθεί στήριξη άλλων χωρών στην πρόταση για καθιέρωση παγκόσμιας ημέρας ποίησης. Δεν κατάφερα όμως να πείσω τα μέλη της επιτροπής απονομής του αμερικανικού βραβείου Νιούσταντ για τη διεθνή λογοτεχνία να βραβευτεί. Όταν επέστρεψα προσωρινά στην Ελλάδα, ζήτησε να είμαι υποψήφιος για το ΔΣ της Εταιρείας Συγγραφέων. Ο Βασιλικός ήταν ο τρίτος λόγος της ανάμιξής μου, μετά τον Παύλο Ζάννα και τον Αλέξανδρο Κοτζιά.
Όπερα ήδη έδειξε
Παραγωγικά έγραφε ο Βασίλης Βασιλικός στο Βερολίνο, στη Ρώμη και τη Νέα Υόρκη. Στο Παρίσι ήταν αδύνατον. Συνέβαιναν τόσα πράγματα, που δεν τον άφηναν να συγκεντρωθεί. Εκεί όμως, μια εποχή όταν διόρθωνε σενάρια, με πρόφαση τη μετάφραση μιας νουβέλας του Μπαλζάκ, γνώρισε τη Βάσω Παπαντωνίου. Ακολούθησε η Ευρυδίκη.
Ο πατέρας του ήταν συνήγορος υπεράσπισης κατηγορουμένου για τη δολοφονία του Πολκ και είχα ζητήσει τη συμβουλή του για το λιμπρέτο μιας όπερας, που ήθελα να γράψω. Ξεκινά με το πτώμα του Πολκ στον Θερμαϊκό. Ανάποδα επιπλέει στη σκηνή, που είναι πλημμυρισμένη, όπως σε μια χορογραφία της Πίνα Μπάους. Στο νερό διαθλώνται μουσική και φωνές. Ο Αμερικανός δημοσιογράφος επιδίωκε να συναντηθεί με τον Μάρκο Βαφειάδη, επικεφαλής των ηττημένων στον Εμφύλιο Πόλεμο. Δεκαετίες αργότερα, με διπλωματική ιδιότητα συνόδευα, ως βουλευτή Επικρατείας του Ανδρέα Παπανδρέου, τον Βαφειάδη, που είχε προσκληθεί στην απονομή των αμερικανικών βραβείων δημοσιογραφίας Πολκ στη Νέα Υόρκη. Ο στρατηγός δεν ήξερε αγγλικά. Αυτά στη δεύτερη πράξη του έργου. Η επανάληψη δεν είναι επανάληψη, έχει πει η Μπάους. Η ίδια δράση σε κάνει να νιώθεις κάτι εντελώς διαφορετικό στο τέλος.
Όπως όλα τα μελοδράματα, έτσι και η όπερα Πολκ από τη ζωή είναι βγαλμένη. Όσοι όμως επαίρονται ότι από τη ζωή βγαίνουν τα κείμενα, ας τα ξαναβάλουν μέσα. Όσοι γνώρισαν το έξω, ξέρουν ότι «εντός των τυχόν» εξόριστος στη χώρα του παρέμεινε ο Βασιλικός. Ασφαλώς ποτέ δεν είναι αργά όλα να διορθωθούν. Ας περιμένω. Υποδειγματικό θέμα όπερας πάντως θα αποτελούσε η ζωή του.
(12.2023)
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
