Χαρτογραφία και εδαφικό κράτος

Το χαρτογραφικό σύστημα που εισήγαγε τον 2ο αιώνα μ.Χ. ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, με τη Γεωγραφική Υφήγηση (τη Γεωγραφία του) φέρνοντας επανάσταση στη χαρτογραφία, δυστυχώς, δεν είναι σήμερα ευρύτερα γνωστό στη χώρα και τα σχολεία της, αν και έχει πρωτογραφτεί στα ελληνικά… (Χάρτης #62). Η ευρωπαϊκή Δύση γνώρισε καλά το σύστημα αυτό, στο πρώτο μισό του 15ου αι. και το χρησιμοποίησε για πρώτη φορά όχι μόνο για την ομοιόμορφη απεικόνιση, υπό κλίμακα (Χάρτης #17, Χάρτης #36), της τότε γνωστής ημισφαιρικής επιφάνειας της γης ―με ομοιογενείς συντεταγμένες σημείων―, αλλά και για την τοποθέτηση (με συντεταγμένες) σε χάρτες των εδαφών που έγιναν γνωστά από τις Μεγάλες Ανακαλύψεις.
Μεταξύ των πολλών συνεισφορών της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, σημαντική ήταν εκείνη που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στον μετασχηματισμό των μεσαιωνικών λεγόμενων μη-εδαφικών (non-territorial) κυριαρχιών σε αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως ενιαίο εδαφικό κράτος (territorial state). Οι μεσαιωνικές ηγεμονίες ασκούσαν την εξουσία τους σε εδάφικές εκτάσεις με ασαφή όρια, στα οποία συνυπήρχαν ―επίσης σε ακαθορίστων ορίων επιμέρους εκτάσεις― πληθυσμοί διαφορετικών, σχεδόν αυτόνομων, μορφών οργάνωσης.

Ως μη-εδαφικές μορφές οργάνωσης, εντός αυτών των μεσαιωνικών κυριαρχιών, αναφέρονται πληθυσμιακές κοινότητες ―ζούσαν σε επιμέρους περιοχές χωρίς συγκεκριμένα όρια― προσδιοριζόμενες από κοινά θρησκευτικά, γλωσσικά, πολιτιστικά ή άλλα κοινά ταυτοτικά διακριτικά. Αντίθετα, το μετά-μεσαιωνικό εδαφικό κράτος ασκούσε την εξουσία του εντός σαφώς καθορισμένων γραμμικών συνόρων (Χάρτης #45) αναγνωρίζοντας και τις άλλες εξουσίες εκτός αυτών.
Οι σπουδαιότερες από τις συνεισφορές της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου στον μετασχηματισμό σε εδαφικά κράτη των μεσαιωνικών και μετά-μεσαιωνικών ηγεμονιών μη-εδαφικών μορφών οργάνωσης ήταν δύο:

α) η καθιέρωση της γεωμετρικής ομοιογένειας και του παγκόσμιου συνεχούς της γήινης επιφάνειας, πάνω στην οποία τα εδαφικά κράτη ξεδίπλωσαν την κυριαρχία και τις διεθνείς σχέσεις τους, και
β) η χαρτογραφική απεικόνιση γραμμικών μορφών που προέκυπταν από τη γραφική σύνδεση των προσδιορισμένων με συντεταγμένες σημείων επί της γης. Οι γραμμικές μορφές απεικόνιζαν ―μεταξύ άλλων― το σημαντικότερο χαρτογραφικό στοιχείο του γεωμετρικού περιεχομένου ενός χάρτη: την ακτογραμμή! Τη γραμμή-όριο (το σύνορο δηλαδή) που χωρίζει τη στεριά από τη θάλασσα (Χάρτης #6). Αυτές οι γραμμικές μορφές θα απεικόνιζαν και τα γραμμικά σύνορα των εδαφικών κρατών.

Η πρώτη (έμμεση) γεωπολιτική προσέγγιση αυτής της νέας παγκόσμιας χαρτογραφίας και των χαρτών, εξαρτώμενων από τις συντεταγμένες σημείων, ήταν οι διαφωτιστικές ερμηνευτικές συζητήσεις περί τη Γεωγραφία του Πτολεμαίου που έγιναν στη Φλωρεντία το 1439, στο περιθώριο της ομώνυμης Συνόδου. Αυτές τροφοδότησαν με γνώση και ιδέες τις διεργασίες που οδήγησαν λίγο αργότερα στην ανακάλυψη των νέων ωκεάνιων οδών προς την Ασία: πρώτα διερευνητικά, κατά τα γεωγραφικά πλάτη και μήκη του Ατλαντικού και αμέσως μετά στον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό με τους γνωστούς περίπλοες, πρώτα της Αφρικής και στη συνέχεια της Νότιας Αμερικής.
Η μεταφορά της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, στο τέλος του 14ου αι., από το συνεχώς εξασθενούμενο Βυζάντιο στην οικονομικά και πολιτιστικά ακμάζουσα Φλωρεντία, η μετάφρασή της από τα ελληνικά στα λατινικά, στις αρχές του 15ου αι. και η ευρεία διάδοσή της στην Ευρώπη, σε έντυπη μορφή (πρώτα το 1477 στη Μπολόνια), σε συνδυασμό με τις Μεγάλες Ανακαλύψεις (Χάρτης #48), ανέδειξαν τη μετά-μεσαιωνική χαρτογραφία σε «γεωπολιτικό μοχλό» (Χάρτης #23). Η διαδικασία της χαρτογράφησης από τον 16ο έως τον 19ο αι. ―επιστημονική και τεχνολογική, με βάση τις συντεταγμένες― επηρέασε βαθιά την εγκαθίδρυση και εξουσία του ευρωπαϊκού εδαφικού κράτους όπως και τις διεθνείς σχέσεις του, εγκαινιάζοντας τη νέα εποχή της Ευρώπης και του ευρωπαϊκού κράτους όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Βασικό τρίπτυχο του εδαφικού κράτους έγινε: η ομογενοποίηση της εδαφικής του κυριαρχίας, η γραμμικοποίηση των συνόρων του και η κατάργηση στο εσωτερικό του των μη-εδαφικών μορφών οργάνωσης.
Οι παράγοντες που σχετίζονται με τον πολύπλευρο «υλικό κόσμο» και εκείνοι που σχετίζονται με τον επίσης πολύπλευρο «κόσμο των ιδεών» συνέκλιναν (με πλειοψηφική συναίνεση πολιτικών, οικονομολόγων, κοινωνικών και πολιτικών επιστημόνων, ιστορικών κ.ά.) στο ότι στους κινητήριους μοχλούς του μετασχηματισμού των κυρίαρχων εδαφικών κρατών θα πρέπει να συμπεριληφθούν και εκείνοι που σχετίζονται με τη χαρτογράφηση και τους χάρτες, ως εξίσου πολύ σημαντικοί.

Η χαρτογραφία, η χαρτογράφηση, οι χάρτες, οι συντεταγμένες, τα γεωγραφικά πλάτη και μήκη, οι παράλληλοι και οι μεσημβρινοί (Χάρτης #9, Χάρτης #10), η γεωμετρία της σφαιρικής γης και τα συναφή τους αποτέλεσαν μείζον κρατικό θέμα κυριαρχίας και διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Η «ρητή» χρήση της χαρτογράφησης ήρθε σύντομα μαζί με το ζεύγος των διεθνών συνθηκών κυριαρχίας στους ωκεανούς: Τορδεσίλλας (1494) και Σαραγόσα (1529) για τη διαίρεση της γης σε δύο ημισφαίρια με έναν νοητό μεσημβρινό κύκλο να χωρίζει τον Ατλαντικό αποδίδοντας το μεν ανατολικό τμήμα του και τον Ινδικό Ωκεανό στους Πορτογάλους, το δε δυτικό τμήμα του και τον Ειρηνικό Ωκεανό στους Ισπανούς.
Έκτοτε η χαρτογραφία, οι χάρτες και η τεχνολογία της χαρτογράφησης, στήριξαν την αργή αλλά συνεχή ανάπτυξη του νέου εδαφικού κράτους. Η ανομοιογένεια και η χωρική απροσδιοριστία της εδαφικής κυριαρχίας που υπήρχε κατά τη μεσαιωνική περίοδο, μαζί με την ασαφή ―πρακτικά απροσδιόριστη― εδαφική της έκταση και τις μη-εδαφικές μορφές οργάνωσης, αντικαταστάθηκαν σταδιακά και αντίστοιχα: από την ομογενοποίηση της εδαφικής εξουσίας, από την καθιέρωση των γραμμικών συνόρων και από την αποδυνάμωση έως εξάλειψη των μη-εδαφικών μορφών οργάνωσης, καθιερώνοντας έτσι το εδαφικό κράτος.
Οι επιστημονικές εξελίξεις στη χαρτογράφηση (νέες μέθοδοι γεωεντοπισμού, μοντελοποίησης της γης και η ανάπτυξη της μετρολογίας) έγιναν ορόσημα στην Ευρώπη τον 17ο και 18ο αιώνα. Στη Βεστφαλίας (1648) περιγράφτηκαν λεκτικά τα σύνορα· στη Γαλλία (Χάρτης #5) η χαρτογραφία και οι χάρτες έγιναν για πρώτη φορά κρατική υπόθεση (affaire d’état) στα μέσα του 17ου αιώνα (1666) και η μετέπειτα καθιέρωση γραμμικών συνόρων αποτέλεσε κοινή ευρωπαϊκή πρακτική. Η πρώτη συνοριακή οριοθέτηση επί του εδάφους, εφαρμόστηκε με τη Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο (1797), ως η τρίτη φάση καθορισμού των συνόρων μετά τον διπλωματικό ορισμό, την επί χάρτου οριογράφηση και την οριοθέτηση στο έδαφος με συντεταγμένες, πριν τη χαρτογραφική απεικόνιση σε χάρτη.

Παρά την ταχεία ανάπτυξη της Βόρειας Αμερικής, η χαρτογραφία, οι χάρτες και η χαρτογράφηση παρέμεναν μια τυπικά ευρωπαϊκή επιστήμη, τεχνολογία και τέχνη της εποχής της νεωτερικότητας. Πάντα συνδεδεμένες με τους θεμελιώδεις πυλώνες του εδαφικού κράτους. Οι κρατικές χαρτογραφικές υπηρεσίες ―όπως και αν ονομάζονται, κατά κανόνα στρατιωτικές― έγιναν η μόνη έγκυρη αναφορά, με υψηλή τεχνολογική επάρκεια, στην υπηρεσία του εδαφικού κράτους, προκειμένου να διασφαλιστεί η κυριαρχία του και το τρίπτυχο των θεμελιωδών πυλώνων της ύπαρξής του. Επιπλέον, οι κρατικές χαρτογραφικές υπηρεσίες ―υπάρχουν μέχρι σήμερα― υποστήριζαν εγγυητικά τις διεθνείς σχέσεις του εδαφικού κράτους, ως ο επίσημος φορέας χαρτογράφησης. (Χάρτης #25, Χάρτης #29, Χάρτης #30, Χάρτης #33, Χάρτης #35).
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ιστορικά η χαρτογράφηση και η χαρτογραφική απεικόνιση αποτέλεσαν κάτι σαν «συγκολλητική ουσία» για την εξουσία του εδαφικού κράτους, στις διεθνείς σχέσεις και την «γεωπολιτική», στον μετά-μεσαιωνικό δυτικό κόσμο. Ήταν μια σαφής ευρωπαϊκή «δομή» σε μια αργή ―σχεδόν πέντε αιώνων― εξέλιξη των εννοιών που σχετίζονταν με την ίδια την ουσία του τι είναι ένα σύγχρονο εδαφικό κράτος δυτικού τύπου, υπό την επίδραση της τεχνολογικής προόδου στη χαρτογράφηση, μέχρι το τέλος του 20ού αι. Παρόμοια «δομή», σε τέτοιο βαθμό, με νέες έννοιες και ιδέες για τον γεωχώρο του εδαφικού κράτους δεν έχει παρατηρηθεί σε άλλους πολιτισμούς, π.χ. στην Κίνα, στον ισλαμικό κόσμο ή ακόμη και στη γειτονιά της ευρωπαϊκής Δύσης… Η επιρροή της χαρτογράφησης στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού εδαφικού κράτους έγινε το sine qua non συστατικό του.

Το μείζον ερώτημα τώρα είναι σε ποιο βαθμό η «ατίθαση» τεχνολογία χαρτογράφησης του 21ου αι., που φέρνει επανάσταση στην απεικόνιση εδαφών και θαλασσών, σε όλες τις γεωχωρικές κλίμακες (Χάρτης #2) ―παγκόσμια, περιφερειακή και τοπική―, θα μπορούσε να επηρεάσει σήμερα τις κρατικές υποθέσεις; Αλλά και αν θα αλλοιώσει στο μέλλον ―και πώς;― το (επαναλαμβάνω) τρίπτυχο του εδαφικού κράτους: την ομογενοποίηση της εδαφικής κυριαρχίας, την γραμμικοποίηση των πολιτικών συνόρων και την κατάργηση μη-εδαφικών μορφών οργάνωσης. Ιδιαίτερα όταν οποιοσδήποτε θα μπορεί να φτιάξει τους «δικούς του» χάρτες και να τους επικοινωνήσει ελεύθερα και ευρύτατα στα social media. Και όταν, παράλληλα, η αρμόδια κρατική χαρτογραφική υπηρεσία υποβαθμίζεται ―άρα κινδυνεύει― χάνοντας σταδιακά δυνατότητες και επιδόσεις, υπέρ διαφόρων «κρατικο-ανεξάρτητων» λύσεων, καταλληλότερων για μια «βολικότερη», αλλά αμφιλεγόμενη σύγχρονη χαρτογράφηση, ως προς τις εγγυήσεις. Πώς λοιπόν ένα υπεύθυνο εδαφικό κράτος θα μπορούσε να επιλέξει λύσεις ―που συνήθως απαιτούνται περιστασιακά και «παρεμπιπτόντως»― παραμερίζοντας μια υφιστάμενη έμπειρη και υπεύθυνη κρατική χαρτογραφική υπηρεσία;
Είναι απλά αδιανόητο για ευρωπαϊκό εδαφικό κράτος να αγνοήσει ή να αναθέσει σε τρίτους τα οφέλη και το κύρος που αποκομίζει από την κρατική χαρτογραφική υπηρεσία με την τόσο μεγάλη συσσώρευση υψηλής αξίας εμπειρία της, μετά από τις μακρόχρονες εξαιρετικά επίπονες χαρτογραφήσεις πάντως τύπου και δυσκολίας. Όπως είναι και αδιανόητο να ανταγωνιστεί τον κρατικό χαρτογραφικό θεσμό, επί της ουσίας, μια «ανεξάρτητη» οντότητα στο αντικείμενο… Και φυσικά ένα τέτοιο ζήτημα απαιτεί μια εκσυγχρονισμένη κρατική χαρτογραφική υπηρεσία, διαχρονικό πυλώνα του ευρωπαϊκού εδαφικού κράτους.

Σήμερα η χαρτογράφηση βρίσκεται «στα χέρια όλων»: ιδιωτών, μη κυβερνητικών οργανώσεων και πολλών άλλων «πρόθυμων» οντοτήτων για το αντικείμενο. Στις περισσότερες περιπτώσεις χωρίς επάρκεια, με αδικαιολόγητη υπερεκτίμηση ικανοτήτων (κατά το, αλίμονο, διαδεδομένο φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ…), με ανεπαρκείς χαρτογραφικές γνώσεις στο όριο ενός διευρυνόμενου λειτουργικού χαρτογραφικού αναλφαβητισμού· πιθανώς και ενσυνείδητα ή ασυνείδητα μακριά από τις καταστατικές αρχές, τα συμφέροντα και τη διεθνή νομιμοποίηση του εδαφικού κράτους. Ως εκ τούτου αδιάφορες, απαθείς, ουδέτερες ή και (καθόλου σήμερα απίθανο) εχθρικές προς την ομοιογένεια του εδαφικού κράτους, τα γραμμικά σύνορα και την κατάργηση μη-εδαφικών μορφών οργάνωσης.
Η σύγχρονη «ανεξάρτητη» χαρτογράφηση σε μια μακροπρόθεσμη προοπτική, αλλά πολύ συντομότερη χρονικά από τη μετά-μεσαιωνική χαρτογράφηση, ενδεχομένως να δίνει χώρο και ευκολία δράσης σε πολιτικές οντότητες με κάποια θολή θεώρηση των διεθνών σχέσεων. Ή ακόμα και να θυμίζει ένα παρελθόν πιο κοντά στην ανομοιογένεια και την εδαφική απροσδιοριστία μιας ηγεμονικής εξουσίας παρά στις ευρωπαϊκές έννοιες του εδαφικού κράτους. Ένα παρελθόν ασαφών, εύκαμπτων ή ρευστών γραμμικών συνόρων και «μετά-μοντέρνων» τύπων μη-εδαφικών μορφών οργάνωσης. Αλλά αυτό είναι κάτι άλλο που απέχει πολύ από τις προόδους του ευρωπαϊκού τύπου εδαφικού κράτους των τελευταίων αιώνων.

Και τελικά ας μη ξεχνάμε το καλό διδακτικό DIKW, διότι πέραν των σε αφθονία παραγόμενων γεωχωρικών Δεδομένων (Data) που παράγουν τη γεωχωρική Πληροφορία (Information) για να οδηγηθούμε ―εάν και εφόσον― σε γεωχωρική Γνώση (Knowledge), περιμένει ήρεμα στην άκρη της σειράς μια ―μάλλον δυσδιάκριτη και χωρίς πολλές ελπίδες― Σοφία (Wisdom)…!