Το μεταβαλλόμενο τοπίο της φαντασίας μας

Οι συγγραφείς Gerard Woodward και Paul Perry και η ποιήτρια Sasha Dugdale, τρεις από τους διδάσκοντες της Διεθνούς Θερινής Ακαδημίας Δημιουργικής Γραφής 2019 του Βρετανικού Συμβουλίου, απαντούν στις ερωτήσεις του διηγηματογράφου Βαγγέλη Προβιά.

Ο Gerard Woodward έχει γράψει διηγήματα, μυθιστορήματα αλλά και ποίηση. Υπήρξε υποψήφιος για τα βραβεία Man Booker, Whitbread και δύο φορές για το βραβείο T.S. Eliot. Στην Ακαδημία Δημιουργικής Γραφής διδάσκει την τέχνη του Διηγήματος.

Έχετε πει πως οι όχι τόσο γενναιόδωρες, σε ό,τι έχει να κάνει με την έκταση, παράμετροι του διηγήματος είναι ευκαιρία και όχι περιορισμός. Με ποιον τρόπο;

Νομίζω πως το γεγονός ότι ένα διήγημα είναι εξ ορισμού σύντομο, σε απελευθερώνει από κάθε είδους αφηγηματικές υποχρεώσεις – δεν χρειάζεται να είσαι τόσο λεπτομερής και αναλυτικός όπως θα ήσουν σε ένα μυθιστόρημα, για παράδειγμα. Εφόσον το συνειδητοποιήσεις και το αποδεχθείς αυτό, μπορείς να συγκεντρωθείς πολύ περισσότερο στα συγκεκριμένα πράγματα για τα οποία θέλεις να γράψεις. Όπως λένε, το μυθιστόρημα κάνει τα πάντα, ενώ το διήγημα κάνει μόνο ένα πράγμα, όμως με πολύ περισσότερη ένταση.

Εάν θα είχατε τη δυνατότητα να κουβεντιάσετε με έναν μεγάλο διηγηματογράφο για τα θέματα / την τεχνική / το ταλέντο / την έμπνευσή του, ποιον θα διαλέγατε;

Νομίζω θα διάλεγα την Elizabeth Taylor. Έγραφε τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 και είχε το ίδιο όνομα με τη διάσημη ηθοποιό (κάτι που η ίδια πίστευε πως ήταν πολύ εις βάρος της). Έγραψε μυθιστορήματα και αρκετές συλλογές διηγημάτων, με μεγάλη τέχνη και διεισδυτικότητα. Ήταν εξαιρετική να γράφει για οικογένειες και για σχέσεις, και ανέλυε τόσο βαθιά τους χαρακτήρες της, που σαν να τους έκανε ανατομία στη σελίδα μπροστά σου.

Θεωρείτε πως η τέχνη του διηγήματος δέχεται επιδράσεις από τον σύγχρονο τρόπο να «καταναλώνουμε» ιστορίες, social media, περιεχόμενο που δημιουργούν οι ίδιοι οι άνθρωποι, αισθητηριακή υπερφόρτωση, κάτι άλλο; Εάν ναι, προς ποια κατεύθυνση;

Πρώτη φορά μετά από εκατοντάδες χρόνια έχουμε τρόπους ανάγνωσης ριζικά διαφορετικούς από το διάβασμα σε τυπωμένη σελίδα. Μεγάλωσα διαβάζοντας σε χαρτί και ανησυχώ ότι οι περισπασμοί που υπάρχουν στις νέες μεθόδους ανάγνωσης θα είναι επιβλαβείς για το καλό γράψιμο. Η ανάγνωση είναι μια αργή, χρονοβόρα διαδικασία που απαιτεί συγκέντρωση. Τα νέα δίκτυα και μέσα μοιάζουν να συνεισφέρουν στο να μετατρέψουν την ανάγνωση σε κάτι που μπορεί να γίνει βιαστικά και με ελάχιστη προσοχή και σκέψη. Ίσως κάνω λάθος αλλά ίσως οι μακροχρόνιες συνέπειες στην ικανότητά μας να προσλαμβάνουμε κάποιο πιο απαιτητικό κείμενο να είναι αρκετά σοβαρές και αρνητικές.

Ο Paul Perry έχει κυκλοφορήσει αρκετά βιβλία ποίησης, πεζογραφίας, έχει γράψει σενάρια, παιδικά βιβλία και έχει βραβευτεί πολλές φορές για τα έργα του. Είναι συν-συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων που αποτελούν και το θέμα του εργαστηρίου του.

Ο κόσμος μοιάζει να είναι γεμάτος βία, έγκλημα, τρόμο και άσχημα πράγματα που συμβαίνουν σε καλούς (;) ή αθώους (;) ανθρώπους. Γιατί τότε είναι τόσο επιτυχημένες οι αφηγήσεις με εγκλήματα και τρόμο;

Πιστεύω ότι, παραδόξως, τα βιβλία που αντικατοπτρίζουν τη βία στην κοινωνία μας καταφέρνουν να ταξινομήσουν το χάος που εμπεριέχει η βία αυτή και τοn τρόμο που μας προκαλεί. Οι αναγνώστες αναζητούν και αρέσκονται σε αυτού του είδους την ταξινόμηση – την κατανοούμε, την αναγνωρίζουμε. Το έγκλημα γίνεται ιστορία – με αρχή, μέση, τέλος. Το μυθιστόρημα, λοιπόν, δίνει στο χάος της βίας ένα σχήμα, αναγνωρίσιμο, κάτι το οποίο καθησυχάζει τους αναγνώστες. Εκεί που η φυσική ροή των πραγμάτων αναταράσσεται, έρχεται η αφήγηση, μια αρχαία τεχνική, και τους δίδει ξανά μια οικεία δομή.
Πιστεύω ακόμα πως τα αστυνομικά μυθιστορήματα όχι μόνο αντικατοπτρίζουν και κάνουν σχολιασμό για όσα γίνονται στην κοινωνία μας, με τρόπο εξαιρετικά επίκαιρο, αλλά και ότι εξερευνούν τη σκοτεινή μας πλευρά, τον σκιώδη μας εαυτό, ο οποίος είναι κομμάτι μας, όπως θα έλεγε και ο Γιουνγκ. Ο Joseph Cambell στο βιβλίο του για τη μυθολογία, Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα, εντόπισε μια δομή κοινή σε πολλούς μύθους, που και σήμερα βρίσκουμε σε πολλά σύγχρονα μυθιστορήματα: αποχωρισμός / αναχώρηση, μύηση, επιστροφή. Αυτό είναι το τόξο μεταμόρφωσης του ήρωα, κατά το οποίο θα βιώσει μια υπέρβαση. Όμως η τάξη θα αποκατασταθεί – δεν θα γίνουν, βέβαια, ξανά τα πράγματα όπως ήταν πριν, και σίγουρα ο πρωταγωνιστής ενός καλού μυθιστορήματος θα έχει αλλάξει βαθιά, αλλά η τάξη, η δομή των πραγμάτων θα έχει επανέλθει σε αυτό που κάποτε ήταν.
Κατά αυτή την άποψη, το είδος του αστυνομικού μυθιστορήματος είναι στην ουσία του συντηρητικό. Το status quo αποκαθίσταται. Μας δίνει την παρηγοριά πως μια αμαρτία, μια παράβαση διορθώνεται, ένα μυστικό αποκαλύπτεται, πως ο ανταγωνιστής, ο κακός, πιάνεται. Υπάρχει λοιπόν κάτι το καθαρτικό στα αστυνομικά μυθιστορήματα, κάτι διαγράφεται, σβήνεται, διορθώνεται, σε επιφανειακό επίπεδο στην πλοκή του βιβλίου, και σε ψυχολογικό επίπεδο στα συναισθήματά μας. Οι αναγνώστες απολαμβάνουν αυτήν την διαδρομή, την ένταση όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά, και τον κίνδυνο που αυτό εμπεριέχει.

Έχετε γράψει τέσσερα πολύ επιτυχημένα αστυνομικά μυθιστορήματα, ως μέλος μιας ομάδας δύο ατόμων. Δεν είναι, τελικά, η συγγραφή μοναχική διαδικασία;

Ναι, είναι. Στο μυθιστόρημα The Innocent Sleep αποφασίσαμε, όμως, η ιστορία να εξιστορείται από δύο ανθρώπους, ένα αντρόγυνο. Οπότε η συν-συγγραφέας μου, η Karen, έγραψε την οπτική γωνία της συζύγου και εγώ του συζύγου. Έτσι μπορέσαμε να είμαστε και αναγνώστες αλλά και συγγραφείς. Περάσαμε πολύ όμορφα, μας απάλλαξε από τη μοναχικότητα της συγγραφής και έκανε το γράψιμο συνεργατική και διασκεδαστική εμπειρία.

Γράφετε με επιτυχία ποίηση και πεζογραφία. Ποια είναι η πιο μεγάλη διαφορά τους, κατά την άποψη κάποιου που κάνει και τα δύο εξίσου καλά;

Όταν γράφεις πεζό, έχει χαρακτήρες, ένα θέμα-πλαίσιο, έναν τόπο, διάλογο, και φυσικά μια ιστορία να αφηγηθείς. Η ποίηση δεν χρειάζεται να έχει κάποια αφήγηση. Βασίζεται στην εκφραστική παρόρμηση και στην ώθηση. Πολύ συχνά η ποίηση έρχεται σ’ εσένα, ενώ η πρόζα είναι κάτι στο οποίο πηγαίνεις εσύ. Είναι δύο διαφορετικές μορφές τέχνης που χρησιμοποιούν το ίδιο μέσο. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να υπάρχει μια ουδέτερη ζώνη όπου τα δύο είδη γραφής συνδυάζονται – ποιητική πρόζα, ή πρόζα με ποιητικότητα. Μου αρέσουν αυτές οι υβριδικές μορφές όπου κάποιος δεν είναι σίγουρος περί τίνος ακριβώς πρόκειται. Εξάλλου, οι φόρμες αλλάζουν συνεχώς – και έτσι πρέπει να γίνεται ώστε να συλλαμβάνουν το αενάως μεταβαλλόμενο τοπίο της φαντασίας μας.

Η Sasha Dugdale γράφει ποίηση και θεατρικά και μεταφράζει ρωσική λογοτεχνία στα αγγλικά. Διδάσκει ποίηση.

Σε έναν κόσμο όπου όλα γίνονται πολύ γρήγορα, όπου όλοι σχεδόν «πάσχουμε» από ADHD [Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας], ποιος είναι ο ρόλος και το μέλλον της ποίησης; – με δεδομένο ότι ο χρόνος και η διάθεσή μας, ίσως, να νιώσουμε και να ανακαλύψουμε τα πολλά επίπεδα ενός καλού ποιήματος είναι τόσο λιγοστά;

Η ποίηση μπορεί να είναι ένα υπέροχο αντίδοτο στον κόσμο του Ίντερνετ και των social media, καθώς και στην πίεση που μας ασκούν. Μας καλεί να διαβάσουμε με την καρδιά και το μυαλό μαζί, να αφοσιωθούμε στην πράξη της ανάγνωσης. Βρίσκω την ανάγνωση της ποίησης μια δραστηριότητα γεμάτη εκπλήξεις, η οποία καλλιεργεί βαθιά τον άνθρωπο. Μου αρέσει πολύ να διαβάζω ομαδικά, σε μια μικρή συντροφιά ανθρώπων, καθώς πολύ σύντομα στη διαδικασία διαπιστώνουμε πως έχουμε αφοσιωθεί στη δραστηριότητα αυτή και έχουμε ξεχάσει τις ανησυχίες αλλά και τα βάσανά μας.

Τι είναι πιο σημαντικό σε ένα καλό ποίημα; Η σκέψη ή το συναίσθημα; Οι εικόνες ή οι ιδέες; Το άτομο ή ο κόσμος;

Μου είναι αδύνατον να προδικάσω με οποιονδήποτε τρόπο ό,τι έχει να κάνει με ένα ποίημα. Η ποίηση πάντα με εκπλήσσει, είτε τη γράφω, είτε τη διαβάζω. Έχω βέβαια, όταν γράφω, μια συγκεκριμένη αίσθηση για κάτι που θέλω να στοχαστώ, και καμία φορά έχω και κάποιες εικόνες που αιωρούνται και επιπλέουν στο μυαλό μου… πολύ πολύ σπάνια, δε, μπορώ να συνδυάσω αυτά τα δύο στοιχεία σε ένα ποίημα.

Έχετε μεταφράσει στα αγγλικά ρωσική ποίηση αλλά και θέατρο. Τι είναι αυτό που απολαμβάνετε περισσότερο στη μετάφραση; Τι αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση;

Λατρεύω τη μετάφραση διότι στην ουσία της είναι μια μορφή ανάγνωσης. Χρειάζεται να διαβάζω με απόλυτη προσοχή, και δεν υπάρχει κάποιο λογοτεχνικό κείμενο στον κόσμο που δεν ανοίγεται, σαν λουλούδι, σε τόσο εξονυχιστική προσέγγιση και που δεν δηλώνει τη μοναδικότητά του. Μου αρέσει πολύ η πρόκληση να προσπαθώ να αποδώσω το θεμελιώδες, ουσιαστικό ρωσικό βίωμα στα αγγλικά και συχνά, κάνοντάς το αυτό, ανακαλύπτω ότι μας συνδέουν πολλά κοινά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, πολύ περισσότερο από όσο μας ξεχωρίζουν οι τοπικές συμβάσεις και ο πολιτισμός.