Η Φάτα Μοργκάνα επισκέπτης των χαρτών

Το 1902 σε μελέτη που δημοσιεύτηκε στα πρακτικά της ιταλικής επιστημονικής εταιρείας φασματοσκοπίας, ο φυσικός Βιτόριο Eμανουέλε Μποκάρα δίνει την πρώτη ολοκληρωμένη ιστορική και επιστημονική κριτική ανάλυση του μετεωρολογικού φαινομένου της “Φάτα Μοργκάνα”: μιας πολυπλοκότερης μορφής του “άνω” ή “ανώτερου” αντικατοπτρισμού, αντίστροφου του “κάτω” ή “κατώτερου” της ερήμου. Η μελέτη του, σε ιταλική γλώσσα, είχε μεγάλη διεθνή επιστημονική απήχηση, τόση ώστε να υπάρξει εκτενής παρουσίασή της στο περιοδικό Nature ― τεύχος της 26ης Φεβρουαρίου 1903.
Ο Μποκάρα, ο οποίος δίδασκε από το 1898 στο Ρήγιο της Καλαβρίας, προφανώς με κλασική παιδεία, ασχολήθηκε με το φαινόμενο, συχνό από αιώνες στα θαλάσσια στενά της Μεσσήνης, μεταξύ Σικελίας και Καλαβρίας, δίνοντας μάλιστα ως πιθανή (με άλλες) και την αρχαιοελληνική προέλευση του όρου Μοργκάνα. Με έμφαση όμως σε αυτή, ίσως λόγω της γεωγραφικής περιοχής εργασίας του, με παράδοση επιρροής του αρχαιοελληνικού κόσμου. Προτάσσει ως προέλευση του όρου τη σύνθεση: μόρα (στρατιά ή παράταξη) και γανόω (λαμπιρίζω ή φαίνομαι) ― βασιζόμενος στην εξέλιξη της παραφθοράς αρχαίων ελληνικών λέξεων στην Μεγάλη Ελλάδα και στο ετυμολογικό έργο του Ολλανδού κλασικιστή Γεράρδου Βόσιου (1577-1649). Η σύνθεση των δύο ελληνικών λέξεων με τη λατινική εκφορά του “γ” σε “γκ” φαίνεται πολύ πιθανό, στον Μποκάρα και άλλους, να οδηγεί στη Μορ-γκάνα.
Λέξη με παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα, λόγω της συχνής και εντυπωσιακής εμφάνισης του μετεωρολογικού φαινομένου που ονομάζεται έτσι, με Φάτα, στη λατινική, να λέγεται η νεαρή κόρη ή αδελφή με μαγικά χαρίσματα προς το “αγαθό” (συνήθως) ή μια γυναίκα με χάρισμα να φροντίζει και προνοεί για το “καλό”… Έτσι, στο συλλογικό φαντασιακό, η Μοργκάνα πήρε τη γυναικεία της έκφραση, ως η ονειρική Φάτα Μοργκάνα και η μαγική οπτασία της. Για τον Νίκο Καββαδία πάντως ήταν κάποια τσιγγάνα…

Η Φάτα Μοργκάνα λοιπόν, είχε αναφερθεί από κυρίως Ιταλούς ερευνητές, με πραγματικές περιγραφές, όπως στα μισά του 16ου αιώνα, από τον Σικελό λόγιο Τομάζο Φατσέλο (1498-1570). Σε έντυπο σπουδαίο κείμενο ―αφετηρία για οποιαδήποτε μετέπειτα γεωγραφική, ιστορική και αρχαιολογική μελέτη περί της μέγιστης νήσου της Μεγάλης Ελλάδας― περιέγραφε πρώτος, μετά τις ασαφείς νύξεις αρχαιότερων, ένα παράδοξο φαινόμενο στα θαλάσσια στενά της Μεσσήνης: … Σε αυτή τη θάλασσα βλέπεις ακόμα κάτι πολύ υπέροχο, που όταν σταματάει η καταιγίδα και πέφτει ο άνεμος, στο ξημέρωμα, φαίνονται στον αέρα διάφορες εικόνες ζώων και ανθρώπων, άλλες κινούμενες, άλλες σταθερές και άλλες να αντιπαλεύουν μεταξύ τους, μέχρι να ανέβει ο ήλιος και στην κάψα του να χάνονται όλες…

Αργότερα, στις αρχές του 17ου αιώνα ένας άλλος λόγιος από τη Μεγάλη Ελλάδα, ο Μαρκαντόνιο Πολίτι (1541-1626) στην ιστορία των ευγενών της πόλης του ―Ρήγιο της Καλαβρίας― περιγράφει με περισσότερες λεπτομέρειες το φαινόμενο: …κατά καιρούς και ειδικά το καλοκαίρι το πρωί, λόγω των ατμών που δημιουργούνται και πυκνώνουν τον αέρα, μπορεί κανείς να δει υπέροχα πράγματα με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε μικρό να φαίνεται πολύ μεγαλύτερο και το μακρινό πολύ κοντά, τόσο που στις ακτές να βλέπεις νέες πόλεις, περισσότερα κτίρια, πολύ ψηλούς πύργους, όμορφα λιμάνια και πυκνά δάση· αυτό το θέαμα που βλέπουν οι κάτοικοι της χώρας το λένε Φάτα Μοργκάνα.΄Ετσι δείχνει αυτή το μεγαλείο της, αλλά η αλήθεια είναι ό,τι ειπώθηκε παραπάνω και συμβαίνει λόγω του πάχους των υδρατμών στον αέρα, που σχηματίζονται το πρωί από τις ακτίνες του Ήλιου· οι ατμοί που μαζεύονται στη θάλασσα και στην ξηρά και διαρκούν τόσο πολύ ώστε ακόμα και αν θερμανθούν από την άνοδο του Ήλιου δεν διαλύονται εντελώς, ή όταν δεν φυσάει άνεμος…

Oι μαρτυρίες σχετικά με το φαινόμενο και οι επιστημονικές εξηγήσεις πληθαίνουν και αναφέρονται από σημαντικούς λογίους και επιστήμονες τον 17ο αιώνα με σπουδαιότερο τον πολυσήμαντο Γερμανό ιησουήτη Αθανάσιο Κίρχερ (1602-1680), ο οποίος αναφέρεται το 1671 σε μερικών δεκαετιών προγενέστερες σοβαρές έγγραφες μαρτυρίες, επίσης Ιταλών ερευνητών του φαινομένου στα στενά της Μεσσήνης.
Στη δημοσίευση του Μποκάρα, την αυγή του 20ού αιώνα, είχε ήδη δοθεί με ακρίβεια η επισκόπηση των πολλών εργασιών (περιγραφικών και επιστημονικών) του παρελθόντος και του 19ου αιώνα. Ανάμεσά τους και οι δικές του επιστημονικές αναλύσεις ταξινόμησης των τύπων της Φάτα Μοργκάνα ανάλογα με τη γεωγραφία των τόπων εμφάνισης, τις επικρατούσες ειδικές μετεωρολογικές συνθήκες, και τις εκεί διαθλαστικές ιδιότητες. Η θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Καλαβρίας και της Σικελίας ήταν πάντα το προνομιακό γεωγραφικό πεδίο εμφάνισης και μελέτης αυτού του εντυπωσιακού φυσικού φαινομένου, που είναι τελικά πολυπλοκότερο του αντικατοπτρισμού.

Η συναρπαστική μαρτυρία του ευγενούς Τζουζέπε Ρούφο, στα πρακτικά του 1839 της Βασιλικής Ακαδημίας της Νεαπόλεως, μεταφέρει τη Φάτα Μοργκάνα από τα θαλάσσια στενά μεταξύ της Καλαβρίας και Σικελίας στην Καμπανία, στην κυκλική λίμνη του Αβέρνο ―η Άορνος λίμνη της αρχαιότητας, δίχως πουλιά (όρνεα) διωγμένα από τα θειούχα αέρια της περιοχής― στη γειτονιά της μεγάλης καλδέρα των Φλεγραίων Πεδίων, μερικά χιλιόμετρα δυτικά του Ποτσουόλι. Έτσι, μετά το Ρήγιο και τη Μεσσήνη, απέκτησε και η Νεάπολη (λίγο καθυστερημένα) τη Φάτα Μοργκάνα της!
Το βασίλειο των Δύο Σικελιών ήταν πλέον η “πηγή” της Φάτα Μοργκάνα και ο Ρούφο περιγράφει το υπέροχο φαινόμενο στο όριο της πραγματικότητας και της φαντασίας, του οποίου έτυχε αυτόπτης μάρτυρας την άνοιξη του 1833 στην Άορνο λίμνη, αναλύοντας κριτικά τις μελέτες και μαρτυρίες των προηγούμενων συμπατριωτών του, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το φαινόμενο στα στενά της Μεσσήνης.
Όλες οι αναφορές, μαρτυρίες, περιγραφές και επιστημονικές τεκμηριώσεις του φαινομένου από τους Ιταλούς της πάλαι ποτέ Μεγάλης Ελλάδας (κρατώντας και την εύλογα πιθανή ελληνική ετυμολογική εκδοχή της λέξης Μοργκάνα ― και γιατί όχι άλλωστε;) θα μπορούσαν κάλλιστα να επιβεβαιώσουν και τους πολλούς σικελικούς μύθους. Όπως του αγαθού “ρόλου” της Φάτα Μοργκάνα (ως οπτασίας που προκαλούσε, προφανώς, το μετεωρολογικό φαινόμενο) στην εκδίωξη από τη Σικελία των Αράβων τον μέσο μεσαίωνα· άλλοτε αυτοτελώς και άλλοτε βοηθώντας τον σπουδαίο Νορμανδό βασιλιά Ρογήρο, φίλο των χαρτών ― αν θυμηθούμε τον, επί της βασιλείας του, “Ρογηριανό κώδικα” του Αλ Ιδρίζι, μεγάλου Άραβα χαρτογράφου στην πολυεθνική αυλή του Παλέρμο.
Εκείνη την σπουδαία εποχή αναδεικνύονται και οι “ρόλοι” της Φάτα Μοργκάνα στην κουλτούρα του βρετανικού Αρθουριανού κύκλου, όπου λόγω της μετέπειτα επικυριαρχίας της αγγλικής γλώσσας παραμέρισε, μέχρι αμνησίας, την ευκρινώς φαινόμενη προέλευση της παράδοσης αυτής από τις ιταλικές χώρες της Μεγάλης Ελλάδας…

Η ιταλική παιδεία ―μέχρι σήμερα υπερασπιστής των ελληνικών κλασικών γραμμάτων ως αυτονόητο αγαθό πολιτισμού― πλήρωσε ακριβά, μαζί με την ιταλική γλώσσα, την προηγούμενη διεθνή τους “εγκυρότητα” στα γράμματα και τις επιστήμες, μετά τη φασιστική εικοσαετία, την αναξιοπιστία και τα δεινά που επέφερε, ακυρώνοντας το κύρος τους κατά τους προηγούμενους αιώνες. Αυτό φαίνεται να πλήρωσε και η παράδοση της Φάτα Μοργκάνα, όπως ―ίσως― και η “προέλευση” του Βάρδου του Άβον… Και στα δύο περιέργως να “παίζει” το στενό της Μεσσήνης! ― αλλά το δεύτερο είναι μια άλλη (διασκεδαστική) ιστορία…

Έχει δίκιο λοιπόν ο Νίκος Καββαδίας, στην ωραία συνέντευξη που έδωσε λίγο πριν πεθάνει στον Μήτσο Κασόλα, στα τέλη του 1974, να κρατάει στο νου του, ως γεωγραφία της Φάτα Μοργκάνα, τις ιταλικές περιοχές ανάδειξής της, μαζί με μια περιγραφή ποιητική αδεία: … Φάτα Μοργκάνα είναι ένα φαινόμενο που συμβαίνει στη Σικελία, στο στενό, ή στη Νάπολη απόξω, νύχτα, τρεις η ώρα, και παρουσιάζει τρεις γυναίκες που χορεύουν στον ορίζοντα. Μετά σβήνει. Κρατά ένα δυο λεπτά, τρεις η ώρα τη νύχτα, πάντα την ίδια εποχή. Καμιά φορά μπορεί να είναι και ηλιακό φαινόμενο και να το βαστάει κάποιο σύννεφο και το παρουσιάζει μετά … Να, κάνει μια αποθήκευση αυτού…

Βέβαια ο μέγας ποιητής του “χάρτη” στο Μαραμπού (…Θυμάσαι που ταξίδια ονειρευόμουνα / κι είχα ένα διαβήτη κι ένα χάρτη / και πάντα για να φύγω ετοιμαζόμουνα / κι όλο η μητέρα μούλεγε το Μάρτη…) θυμάται και άλλες σκηνές της Φάτα Μοργκάνα, που περιγράφει στον Κασόλα, αλλά εκεί μάλλον φαίνεται να την “εμπλέκει” με τους (απλούστερους) αντικατοπτρισμούς!
Η Φάτα Μοργκάνα, πέρα από τη μυθολογία, την επιστήμη, την ετυμολογική προέλευση, την ποίηση, την “εθνική” ιδιοποίηση στη συλλογική μνήμη (αυτή που καθιερώνει “βεβαιότητες” με τις προεκτάσεις που δημιουργούν οι γλωσσικές επικυριαρχίες) και πολλά άλλα, έχει απασχολήσει τη χαρτογραφία και τους χάρτες, κυρίως από την εποχή των Μεγάλων Ανακαλύψεων και ύστερα.

Το χαρτογραφικό αντικείμενο είναι ―σχεδόν αποκλειστικά― οι νήσοι στους χάρτες από τον 15ο αιώνα και ύστερα που δεν υπάρχουν εκεί που απεικονίστηκαν. Τρεις είναι οι κατηγορίες αυτών των νήσων: εκείνα που δημιούργησε η φαντασία των χαρτογράφων, τα “φανταστικά” νησιά· εκείνα των μύθων, των θρύλων και της λογοτεχνίας που πέρασαν στους χάρτες ως υπαρκτά, τα “μυθικά” νησιά, και τέλος εκείνα που πιστεύτηκαν ως αληθινά και σημειώθηκαν σε λανθασμένη θέση, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπήρξαν ποτέ, τα νησιά “φάντασμα”.
Και στις τρεις κατηγορίες περιλαμβάνονται τα νησιά που “δεν υπάρχουν”, όπως λέει στο τραγούδι του 1980 o Nαπολετάνος Εντοάρντο Μπενάτο: Δεύτερο αστέρι δεξιά, αυτή είναι η πορεία / και έπειτα ίσια μέχρι το πρωί / μετά τον δρόμο βρίσκεις μόνος σου / φέρνει στο νησί που δεν υπάρχει [ … ] Δεύτερο αστέρι δεξιά, αυτή είναι η πορεία / και έπειτα ίσια μέχρι το πρωί / λάθος δεν γίνεται να κάνεις, γιατί / εκείνο είναι το νησί που δεν υπάρχει.
Η Φάτα Μοργκάνα φαίνεται να είναι μια από της αιτίες απεικόνισης σε χάρτες των νησιών της τρίτης κατηγορίας: αυτών που “δεν υπάρχουν”· των νησιών “φάντασμα”, όπως αποκαλούνται και στη βιβλιογραφία. Έχουν καταγραφεί πολλά και ο ρόλος της Φάτα Μοργκάνα εντοπίζεται σε κάποια από αυτά, αλλά πολύ εντυπωσιακά. Κανείς όμως δεν γνωρίζει με βεβαιότητα αν θα μπορούσαν να ενταχθούν στο ίδιο πολύπλοκο μετεωρολογικό φαινόμενο και άλλα νησιά της κατηγορίας. Το θέμα δηλαδή είναι ασαφές, και αυτό το κάνει ελκυστικά μυστηριώδες!
Ο όσιος Βρενδάνος, ο αποκαλούμενος “θαλασσαπόρος”, είναι ―κατά το ορθόδοξο εορτολόγιο της Δύσεως― ένας από τους μεγαλύτερους ασκητές που έζησαν στην Ιρλανδία […] έχει αγαπηθεί και τιμάται από τους Ιρλανδούς ως μια από τις σπουδαιότερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες του έθνους ανά τους αιώνες. Συμπλήρωσε σχεδόν έναν αιώνα ζωής τον 5ο και 6ο αιώνα και απέκτησε μεγάλη αίγλη ως φιλεύσπλαχνος άγιος στον κελτικό κόσμο της δυτικής Ευρώπης.
Σύμφωνα με την παράδοση, μαζί με μια ομάδα δεκατεσσάρων μαθητών του έκαναν ένα επταετές ταξίδι μέσω του Ατλαντικού προς τα δυτικά της πατρίδος τους, επισκεπτόμενοι τα ίδια νησιά τις ημέρες των μεγάλων εκκλησιαστικών Εορτών κατ᾿ έτος για να τελέσουν την Θεία Λειτουργία. Ωστόσο, ο σκοπός των ταξιδιών τους ήταν η αδιάλειπτη προσευχή (ως ασκητική πρακτική, στην περίπτωσι αυτή ο ωκεανός χρησίμευε ως η “έρημός” τους)…
Εκτός από τα βέβαια αποστολικά ταξίδια στις Εβρίδες και Φερόες, στην Σκωτία, στην Ουαλία, στη Βρετάνη και στην Ισλανδία, ο Βρενδάνος με τους ιεραποστόλους του φέρεται, περίπου 1000 χρόνια πριν από τον Χριστόφορο Κολόμβο, να έφθασαν στις ακτές της Βόρειας και της Κεντρικής Αμερικής, της Γροιλανδίας και της Νέας Γης, ή ακόμη και της Νότιας Αμερικής και των Καναρίων Νήσων…
Το έπος των ωκεάνιων ταξιδιών του Βρενδάνου περιγράφεται σε ένα ιρλανδικό χειρόγραφο του 8ου και 9ου αιώνα, ακολουθούμενο αργότερα από εκδοχές του, σε άλλες γλώσσες, αποτελώντας δημοφιλέστατα αναγνώσματα σε όλο τον μεσαίωνα. Σκοπός των μακροχρόνιων περιπλανήσεων στον Ατλαντικό ήταν η αναζήτηση της παραδεισίου νήσου της επαγγελίας, δηλαδή μιας ουτοπίας τελικά…
Τα αναγνώσματα αυτά, από τον μέσο μεσαίωνα και μετά, δημιούργησαν στο ευρωπαϊκό γεωγραφικό συλλογικό την πεποίθηση της ύπαρξης μιας “νήσου του Αγ. Βρενδάνου” κάπου στον Ατλαντικό ― απεικονίστηκε μάλιστα και σε διάσημους μεσαιωνικούς και αναγεννησιακούς χάρτες της εποχής εκείνης. Η φήμη αυτής της νήσου, στο περιβάλλον του πολιτισμικού σοκ που έφεραν στην Ευρώπη οι Μεγάλες Ανακαλύψεις, από τα τέλη του 15ου αιώνα και μετά ―σε συνδυασμό με την από τότε ανάπτυξη της χαρτογραφίας και τη διάδοση της κουλτούρας των χαρτών― διαδόθηκε στους πληθυσμούς των ευρωατλαντικών ναυτικών χωρών και άλλων ισχυρών της Δύσης, με περιπλανώμενη τη θέση της στους χάρτες.

Η φήμη συνοδευόταν με τη βεβαιότητα της ύπαρξής της, αλλά η αναζήτηση στους ωκεανούς κατέληγε πάντα σε άπιαστο όνειρο: άλλοτε τυλιγμένη σε νέφη αμφιβολίας και άλλοτε χαμένη στην ομίχλη και τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα. Μια νήσος “φάντασμα” δηλαδή… Πολλοί επώνυμοι ναυσιπλόοι της εποχής, όπως ο Κολόμβος, ο Μαγγελάνος και άλλοι, πίστεψαν στην ύπαρξη της.
Η νήσος του Αγ. Βρενδάνου ήταν μια “περιπλανώμενη” νήσος για τους ναυτικούς και τους χαρτογράφους… Το ίδιο συνέβαινε βέβαια και με άλλες, λιγότερο γνωστές, που καταγράφονται στον μακρύ κατάλογο των νήσων “φάντασμα”, των “φανταστικών” και των “μυθικών”. Πολλές τέτοιες νήσοι που “δεν υπάρχουν” απεικονίστηκαν σε χάρτες και αποτελούν ένα γοητευτικό κεφάλαιο της διεθνούς χαρτογραφικής κληρονομίας.

Με την πάροδο του χρόνου, μέχρι τον 17ο αιώνα, φαίνεται να εμπεδώνεται η άποψη ότι η “νήσος φάντασμα” χανόταν και εμφανιζόταν μέσα από τις συχνά μεταβαλλόμενες καιρικές συνθήκες βεβαρημένων μετεωρολογικών φαινομένων ―πολλές φορές πολύπλοκων― στην ευρύτερη ωκεάνια περιοχή της σήμερα ονομαζόμενης “Μακαρονησίας”: κάπου ανάμεσα στα τέσσερα αρχιπελάγη των Αζορών, της Μαδέρα, των Καναρίων και του Πράσινου ακρωτηρίου. Έτσι, το ιρλανδικής πνευματικής καταγωγής “μαγικό” νησί έγινε υπόθεση των ναυτικών υπερδυνάμεων της εποχής, της Ισπανίας (κυρίως) και της Πορτογαλίας, σε συνδυασμό με τα δημοφιλή μεσαιωνικά αναγνώσματα για τα ναυτικά ταξίδια του Αγ. Βρενδάνου: τα γεμάτα υπέροχα γεωγραφικά και άλλα παράξενα, όπως ήταν εκείνο με την τεράστια φάλαινα-νήσο που ξεγέλασε την ιεραποστολική περιπλάνηση του αγίου και των συντρόφων του στους ωκεανούς.

Η ισπανική γεωγραφική αφήγηση και τα χαρτογραφήματα που τη συνόδευαν τοποθετούσε τη νήσο του Βρενδάνου στην περίμετρο επιρροής των Καναρίων ― γίνεται μέχρι σήμερα (μάλλον) με “γεωπολιτικές” απηχήσεις. Μια παράδοση που διείσδυσε στο γεωγραφικό συλλογικό φαντασιακό των νησιωτών εκεί, κυρίως της δυτικότερης και μικρότερης Κανάριας νήσου Ελ Ιέρο· Φέρο, στις άλλες λατινογενείς γλώσσες, με το ιστορικά μεγάλο γεωφυσικό ενδιαφέρον και την αναφορά του ως αρχή μέτρησης των γεωγραφικών μηκών (από τον μεσημβρινό της) στις εθνικές χαρτογραφήσεις πολλών χωρών, μεταξύ των οποίων και της Ελλάδας.
Αντίθετα της ισπανικής, η πορτογαλική αφήγηση παρουσιάζει αξιοσημείωτες διαφορές. Οι πιθανές θέσεις της νήσου βρίσκονται βόρεια και δυτικά, μέχρι τις (νησιωτικές) Δυτικές Ινδίες, αλλά και μακρύτερα, στον Ινδικό Ωκεανό, υπενθυμίζοντας την παλαιά πορτογαλική κυριαρχία εκεί. Αρχικά, τα πορτογαλικά κείμενα γράφουν: … η νήσος του Αγίου Βρενδάνου εμφανίζεται σε σχεδόν όλους τους μεσαιωνικούς χάρτες με θέσεις από τον βόρειο Ατλαντικό, δυτικά της Ιρλανδίας μέχρι τη Nέα Γη, τις Αζόρες, τις Αντίλες και τα Κανάρια. Η νήσος απεικονίζεται άλλοτε με μικρό κυκλικό σχήμα και άλλοτε με τεράστιο μακρόστενο… Και μετά ―αμφισβητώντας (εμμέσως πλην σαφώς) το ισπανικό σενάριο περί Καναρίων― η πορτογαλική αφήγηση αναφέρεται σε πιθανές “ταυτοποιήσεις” της νήσου, όπως με τη (μυθική) νήσο Μπραζίλ, από τις διηγήσεις των ταξιδιών του Βρενδάνου τον 6ο αιώνα και νήσους των Αζορών, μεταξύ των οποίων τη Φαϊάλ…, σημειώνοντας ότι: στη Βρενδάνειο παράδοση, η ονομασία της Νήσου του Αγίου Βρενδάνου αποδόθηκε σε επτά νήσους ανά τον κόσμο. Ίσως η πιο απομεμακρυσμένη, με επίσημο αυτό το όνομα, είναι η ατόλη αποκαλούμενη (μόνο στην …ισπανική γλώσσα) Καργκάδος Καράχος, στο αρχιπέλαγος Μασκαρέν, στο μέσον του Ινδικού Ωκεανού, βόρεια-βορειοανατολικά του Μαυρικίου, στον οποίο υπάγεται.

Σε αυτό το αντικρουόμενο (μάλλον soft) σκηνικό των διαφορετικών ισπανοπορτογαλικών αφηγήσεων περί της νήσου (“φάντασμα”) του Αγ. Βρενδάνου, επίκαιρων όπως φαίνεται και σήμερα, μετά τόσους αιώνες, προβάλλει πάλι μπροστά μας η Φάτα Μοργκάνα! Άραγε να εμπλέκεται σε κάποια σημερινή γεωπολιτική τριβή των δύο μεγάλων ναυτικών δυνάμεων της Ιβηρικής, σε συνεχή αντιπαράθεση στους ωκεανούς του 15ου-16ου αιώνα; Πιθανόν ναι!

Μεταξύ του αρχιπελάγους της Mαδέρα ―υπό πορτογαλική κυριαρχία― και εκείνου των Καναρίων ―υπό ισπανική κυριαρχία― βρίσκεται το πολύ μικρό νησιωτικό σύμπλεγμα των υπό πορτογαλική κυριαρχία, “Άγριων Νήσων” (Ίλιας Σελβάζις), αποτελώντας το νοτιότερο άκρο της Πορτογαλίας. Μια μικρή νήσος, το Μεγάλο “Αγριονήσι”, μια μικρή νησίδα, το Μικρό “Αγριονήσι”, και βραχονησίδες τριγύρω, απέχουν περ. 280 χλμ. από τη Μαδέρα και περ. 160 χλμ. από τα Κανάρια. Το Μεγάλο Αγριονήσι (με μεγαλύτερο μήκος περ. 2,2 χλμ και τρεις λόφους των περ. 130 μέτ.) απέχει από το Μικρό περ. 19,5 χλμ. πρός τα νοτιοδυτικά· έχει κηρυχθεί από την Πορτογαλία προστατευόμενη περιοχή σπάνιας χλωρίδας και πανίδας, με ένα ολιγομελές επιστημονικό προσωπικό εκεί, και μερικούς στρατιώτες. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η Ισπανία είχε θέσει ζήτημα ασαφούς κυριαρχίας των Αγριονήσων και μέχρι σήμερα το μικρό σύμπλεγμα αποτελεί ζήτημα τριβής μεταξύ των δύο γειτόνων της Ιβηρικής, που θυμίζει κάπως δικές μας “περιπέτειες”…

Όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, η “ανεπίσημη” επικοινωνιακή φιλολογία που συντηρεί το ζήτημα της ασαφούς κυριαρχίας ―κυρίως από την ισπανική πλευρά, με βάση της τα Κανάρια νησιά― ξαναφέρνει “με άλλα λόγια” στην επικαιρότητα τη “χαμένη νήσο” του Αγ. Βρενδάνου, στη θαλάσσια ζώνη επιρροής των Καναρίων και μαζί τη Φάτα Μοργκάνα με τα (πορτογαλικά) Αγριονήσια. Ο ισχυρισμός είναι αριστοτεχνικός: Η ύπαρξη της (ανύπαρκτης) νήσου του Ιρλανδού αγίου, η οποία απεικονίζεται σε επώνυμους και ανώνυμους (κυρίως) ισπανικούς χάρτες, δυτικά των Καναρίων νήσων, “υπονοείται” ως μέρος τους στη λιγότερο γνωστή Συνθήκη Αλκασάβες του 1479, μεταξύ Ισπανίας και Πορτογαλίας, η οποία προηγήθηκε εκείνης της πολύ γνωστής Συνθήκης Τορντεσίγιας του 1494. Με τη Συνθήκη του 1479 αναγνωρίζεται από την Πορτογαλία η ισπανική κυριαρχία σε οκτώ νησιά των Καναρίων, μεταξύ των οποίων και το (ανύπαρκτο) του Αγ. Βρενδάνου, αλλά και σε όποια άλλα κερδήθηκαν και θα κερδηθούν…
Εφόσον τελικά η νήσος του αγίου δεν βρέθηκε στην επικράτεια των Καναρίων, ποιο άλλο υπαρκτό νησί θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τέτοιο, κατά τις παλαιές ισπανικές αφηγήσεις ― αλλά και τις σημερινές εκλαϊκεύσεις μιας ανεπίσημης “δημόσιας διπλωματίας”; Μα προφανώς το νησιωτικό μικρό σύμπλεγμα των πορτογαλικών Αγριονήσων, με την ασαφή κατά τους Ισπανούς κυριαρχία, όπως τέθηκε το θέμα στα τέλη του 19ου αιώνα και υπενθυμίζεται μέχρι σήμερα με υπερπτήσεις ισπανικών πολεμικών αεροσκαφών και ελικοπτέρων εκεί και με επισκέψεις “ανταπόδοσης” της πορτογαλικής πολιτειακής ηγεσίας, με φρεγάτες…
Το τελευταίο ισπανικό αφήγημα, σε ανεπίσημα βέβαια μέσα επικοινωνίας, που εξάπτουν τη φαντασία (κυρίως των κατοίκων των Καναρίων) είναι το καταπληκτικό “σενάριο”, βασισμένο στην υπαρκτή και πολύ χαρακτηριστική πολυπλοκότητα των ατμοσφαιρικών φαινομένων και των έντονων μεταβολών τους στα Αγριονήσια. Σύμφωνα με αυτό, η νήσος του Αγ. Βρενδάνου δεν είναι τίποτε άλλο παρά η Φάτα Μοργκάνα των πορτογαλικών Αγριονήσων, που δημιουργούν τα καιρικά φαινόμενα εκεί· άλλωστε τα πορτογαλικά νησάκια “βρίσκονται πλησιέστερα στα Κανάρια από ότι στη Μαδέρα”!

Ίσως αν τα γνώριζε αυτά ο Μποστ, να είχε προφτάσει να γράψει κάτι και για αυτές, τις κατηραμένες νήσους των Αγριονήσων και για τη Φάτα Μοργκάνα τους, που τις κάνει οπτασία της νήσου του Αγ. Βρενδάνου…!