στη μνήμη του Ἀπολοχμίου Ἀρχικλέους,
του Ladislav Zgusta (1924-2007)
τε, και, ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ κλπ: δεν είμαι κληρονόμος του Α. Σχινά, ούτε δηλώνω υπερλεξιστής ή κάτι τέτοιο. Συμμαθητές ανάλογους αυτών του Σχινά (εδώ οι Κ. Αξελός, Ρ. Αποστολίδης, Α.Α. Κύρου και άλλοι) δεν είχα. Και γράμματα γνωρίζω.
Συμπτωματικώς, συνομήλικος του Σχινά ήταν ο Τσεχοαμερικανός γλωσσολόγος & λεξικογράφος Ladislav Zgusta, του οποίου διαλέξεις παρακολουθούσα στην Ουρμπάνα το 1991-2. Πιο πρόσφατα, ένας φίλος ψυχολόγος μου είπε 'Πλέον, για μένα οι άνθρωποι είναι σαν διαφανείς'. Για μερικώς-συναφείς λόγους, και η ιστορική γλωσσολογία καθιστά πολλές λέξεις διαφανείς ή, έστω, διαφώτιστες. Αυτό μπορεί να αποδειχθεί ακόμη και κακό όταν γράφεις ποιήματα, και κάποτε το διαπιστώνω. Όμως ειδικώς όταν κατασκευάζεις κάποιες λέξεις για ποιήματα, είτε στα πλαίσια της 'υπερλεξιστικής λεξιποιίας τριών σταδίων' του Σχινά είτε όχι, η γλωσσολογία συνιστά χείρα εντός ορίων βοηθείας. Στην συνέχεια θα μιλήσω κυρίως για ποιήματα (: λογική, σημασία, περιπέτειες) τα οποία εμπλέκουν κατασκευασμένες και παραποιημένες λέξεις, εστιασμένος σε πρακτικά παραδείγματα που γνωρίζω εκ των ένδον.
Ο λεξικέλαδος του τίτλου του κειμένου ακούγεται σε ομώνυμο ποίημα (Χάρτης, τ. 21). Το έγραψα με αφορμή δύο τυχαίες συναντήσεις, το 2014 & και το 2017 στο μετρό, με τον Δημήτρη Καλοκύρη, ο οποίος, τουλάχιστον από το 1981 (ΔΚ, «Το ασήμαντο νόμισμα»):
μαζεύει αμίλητος τα τριζόνια του λόγου ― συλλαβές και οράματα.
Αλλά ήδη (ΚΓΜ, 'Λεξικέλαδος'):
τα εξώφυλλα του λεξικού ανοιγοκλείουσι αυτομάτως
Ο συνειρμός θα ξεκινήσει εντός ολίγου
Α. Εισαγωγή
'Λοιπόν, στην διαδρομή θα βαφτίζουμε όπως μας αρέσει κάποια είδη της πανίδας Κατόπιν λέω να γράψουμε ένα ταξιδιωτικό βιβλίο – σπαζοκεφαλιά: ο αναγνώστης θα προσπαθεί να καταλάβει σε τι αναφερόμαστε και οι απαντήσεις σχεδόν ποτέ δεν θα είναι προφανείς!',
ΚΓΜ, ' Βαρυχαίτες και Αστροχάννοι', Χάρτης, τ. 50
Αφού επιτύχουμε την, αφανή ή εμφανή, αρμονία (ιδεών; λέξεων; ήχων;), ακολουθεί η λιτάνευση, πχ:
λιτανεία των λέξεων
με κυρτώνη και τίλαλο
πέφτει φως, τρέχει φως
στην πλαγιά του Οργίλου
['λιτανεία', ΚΓΜ, Πόρφυρας, τ. 183]
Αλλά ποιες λέξεις ή/και ποιους ήχους θα συναρμόσουμε; Οπωσδήποτε, μπορούμε να συναρμόσουμε λέξεις γνωστές ή/και λέξεις κατασκευασμένες, όπως πχ έκανε ο Σχινάς σε ορισμένα ποιήματά του.
Οι επιλεγμένες γνωστές
λέξεις μπορούν να είναι, πχ: (α) συνειδητά απλές-τετριμμένες, όπως έκανε ο Σαχτούρης, (β) συνειδητά σε αυξημένο βαθμό πυροτεχνικές, όπως έκανε ο Εμπειρίκος, (γ) συνειδητά σε αυξημένο βαθμό υπερπυροτεχνικές, όπως έκανε ο Κακναβάτος, με αποτελέσματα υποδεέστερα αυτών του Εμπειρίκου, λόγω δυσκολίας πλήρους χειρισμού των επιλεχθεισών πρώτων υλών (παρεμπιπτόντως: 'επιλεχθεισών': νά μία δύσκολη πρώτη ύλη!).
Περαιτέρω, οι γνωστές λέξεις είναι δυνατόν να εμφανίζονται είτε στην οικεία μορφή, είτε βασανισμένες (για θεωρητική απαρίθμηση σχετικών δυνατοτήτων: 'βασανιστής των λέξεων', ΚΓΜ, Χάρτης, τ. 38), μαζικώς παρατονισμένες (πχ 'πλέξι', ΚΓΜ, Χάρτης, τ. 41) κλπ, κλπ
Σε οποιαδήποτε περίπτωση, το ποιητικό λεξιλόγιο παρουσιάζει, όπως και το αντίστοιχο συντακτικό, κάποιες ιδιαιτερότητες. Μάλιστα, βλέπουμε σε κάποια λεξικά χαρακτηρισμούς όπως 'ποιητικός τύπος', 'επικός τύπος' κλπ Όμως οι μη-χρηστικού προορισμού κατασκευασμένες
λέξεις σπανίως φθάνουν στα λεξικά, αν και όντες σε εμπύρετη κατάσταση, ίσως καταλήξουμε να ψάχνουμε σε αυτά ακόμη και δικές μας κατασκευές:1
φτιάχνω δικές μου λέξεις / περγαμοντάριστος, / αργάπαγος, εικονοφόρο δένδρο …
ύστερα, πυρετός και χάραμα,/ ψάχνω τις λέξεις που έφτιαξα / στα λεξικά
['λέξεις', ΚΓΜ, Χάρτης τ. 44]
1Αλλά, είπε κάποιος, 'πλησιάζει το τέλος της δικτατορίας των λεξικών, αφού, νά, πληκτρολογώ 'περγαμοντάριστος' και το google το βγάζει, όπως και ολόκληρο το ποίημά σου!΄
Συνεχίζω με δυνατότητες. Μπορούμε και να αναδομήσουμε τις λέξεις σε επίπεδο συλλαβών. Δίνω ως παράδειγμα μία αδημοσίευτη μεταμεσονύκτια προσπάθειά μου του 1995, έναν ύμνο, εδώ αγνώριστο:
[υποστολή]
ισρίας Νελώμες
Υδίσουν Νουέος Θηός
Λ
θέγονο ρίσο όρι Του σάπατι οίτι τεψή
Σε γάλαμεν ώψι βογόνη Έλε κορι του ᾿ζὼψ των έλων
υπό ιά τα την χάκόα θυ
την ᾿Ποτήνη κηκάεψ
τόψο-μεψή
απ’ τεὦ ανάδοψε πρώλλα ήνάτα
και ορόμι ώμένα θαν Σε γάλαμεν τέψι βογόνη
παθιόη Χαίψ αιθεψιά
Σχόλιο: Σε αυτό ειδικά το ποίημα, αν και αραιωμένο με άλλα πολλά, έπεσε πιο πρόσφατα το μάτι υποψήφιου εκδότη, με συνέπεια διαφορετική διαπραγμάτευση ('ξέρετε, αυτά που γράφετε είναι πολύ πειραματικά' κλπ). Και δεν συμφωνήσαμε.
Β. μανή, θεκέλ, φαρές
'καὶ αὕτη ἡ γραφὴ ἐντεταγμένη· μανή, θεκέλ, φάρες. τοῦτο τὸ σύγκριμα τοῦ ῥήματος· μανή, ἐμέτρησεν ὁ Θεὸς τὴν βασιλείαν σου καὶ ἐπλήρωσεν αὐτήν· θεκέλ, ἐστάθη ἐν ζυγῷ καὶ εὑρέθη ὑστεροῦσα· φάρες, διῄρηται ἡ βασιλεία σου, καὶ ἐδόθη Μήδοις καὶ Πέρσαις'
(Δανιήλ, 5, 25-28)
Βάζουμε, πάνω-κάτω είπαμε, λέξεις στην σειρά, κάποτε ενσωματώνουμε και δικές μας λέξεις. Δεν θα μιλήσω για την λογική (/-ές) κατασκευής λέξεων του Σχινά. Για τις προθέσεις-του κλπ φαντάζομαι θα το κάνουν άλλοι, στο αναγκαίο βάθος ή και μεγαλύτερο. Σημειώνω όμως μια εντύπωσή μου: στα αποτελέσματα / ποιήματα του Σχινά που έχω δει, οι όποιες δικές του λέξεις έχουν κάτι το αριστοφανικό αλλά με ήχο που έχει κάτι από γερμανικούς 'σιδηρόδρομους', ενώ θα προτιμούσα, μάλλον, τζιτζιμιτζιχόντζιρες. Αλλά, γούστα είναι αυτά. Φταίει ίσως και ότι σχολιάζω ενώ τα τζιτζίκια έξω οργιάζουν στους πυρετικούς-μας 39 οC - και ο γάτος Αραράτ παλεύει με ένα από αυτά. Και μία δεύτερη εντύπωση: το ισχυρότερο ποίημα του Σχινά που γνωρίζω, είναι το 'αυτό το άνθος', ποίημα που δεν
περιλαμβάνει νέες λέξεις.
Αφήνω, είπαμε, τις άγνωστες και γνωστές βουλές του Σχινά στους άλλους και θα συνεχίσω να μιλώ εστιασμένος στις δικές μου ιδιοκατασκευές που ξέρω καλύτερα, κάνοντας κύκλους ή άλλο τι, στο σχετικό αλώνι επί 4 δεκαετίες.
Τι εξυπηρετούν οι κατασκευασμένες λέξεις των ποιημάτων [-μου]; Στο τ. 52 του Χάρτη, κάπου στο κείμενο 'λυκαμέρα' (: μία ποιητική), ο ΓΑ, ένα alter ego μου, προσπαθεί να εξηγήσει. Μεταφέρω εδώ την βασική πρώτη παράγραφο:
'Ο καθένας με τα τεχνάσματά του Οι λέξεις αυτές είναι ημιδιαφανείς Κάτι αφήνω στην φαντασία ή, έστω, υπονομεύω την ιδέα ότι έχουν ειπωθεί τα πάντα... ίσως και να περιορίζω τις συνέπειες της φθοράς ή της ‘φθοράς’ του οικείου λεξιλόγιου'.
Στην συνέχεια του 'λυκαμέρα' αναφέρω και άλλα σχετικά. Πάντως, καλύπτεται κυρίως η ενσωμάτωση διάσπαρτων
κατασκευασμένων λέξεων, όπως πχ στο απόσπασμα της 'Λιτανείας' που παρέθεσα προηγουμένως.
Αλλά κάποιος μπορεί να κάνει και πολλά άλλα πράγματα. Μπορεί πχ να πλημμυρίσει το ποίημα (κλπ) με κατασκευασμένες λέξεις, διατηρώντας μόνον λίγα σκελετικά στοιχεία από την γλώσσα αναφοράς - αυτό περίπου κάνει και ο Σχινάς σε κάποια ποιήματά του, πχ στο 'ΘΡΑΠΑ': Μέσ’ στο βουρκί του μαγαζιού του Μπιθουλιάν χλιχλίβαν, τουμποκορδωμπαχλιάζονταν, λυσσοβουτοπαφτιάζαν [...] εναλλασσοπθακίζονταν κι’ άλληλοσφιχτομπλάφαν [...]
Ιδού και ένα δικό μου πλημμυρισμένο με κατασκευασμένες λέξεις, αλλά διαφορετικού ήχου, θραύσμα:
εφιάλτης ο βαρυχανάς, αλευγανὰς και έρκος,
πελτεχανάς, πολτερχανάς, χυδαίος και λακέρυζος
βραχυχανάς ή καγχανάς και ως προς το επτά,
= 7, φαυρέντης [...]
[ΚΓΜ, 'πετθαλός', Νέα Εστία, τ. 1897]
Σχόλιο: Εδώ κυρίως βρέχει επίθετα, που, ας πούμε, χαρακτηρίζουν κάποιον Θεσσαλό - στους πιθανούς θεωρητικώς και εγώ.
