Σε καταχώρηση της εφημερίδας Η Βραδυνή, τον Οκτώβριο του 1932, για τη μαέστρο Μίνα Αργυροκαστρίτη ο αρθρογράφος, αφού ενημέρωσε τους αναγνώστες ότι η γυναίκα έχει γίνει βουλευτίνα, δικαστής, γυμνάστρια και τιθασεύει τον ανδρικό εγωισμό, αναρωτήθηκε γιατί να μη γίνει και μαέστρος: «Αφού ο διάβολος εισχωρεί παντού, γιατί να μην εισχωρήσει παντού και η γυναίκα;» Εξωφρενικό ή μήπως όχι;
Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα πόσο έχουμε προχωρήσει ως κοινωνία; Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα ο χώρος της διεύθυνσης ορχήστρας είναι ακόμα ανδροκρατούμενος και ακόμα προκαλεί εντύπωση όταν μια γυναίκα διαπρέπει σε αυτό το πεδίο. Χαρακτηριστικά να πούμε ότι τη σπουδαία ορχήστρα της Metropolitan Opera, που παρουσιάζει περίπου 25 όπερες ανά καλλιτεχνική περίοδο, έχουν διευθύνει μόνο δεκατέσσερις γυναίκες από το 1883 έως σήμερα, ότι στην Ευρώπη μόνο το 6% των μαέστρων είναι γυναίκες, ενώ στις 25 Ιουλίου 2021, στα εγκαίνια του Bayreuth Festival, η Oksana Lyniv ήταν η πρώτη γυναίκα μαέστρος στην ιστορία του φεστιβάλ.
Η Μίνα Αργυροκαστρίτη στα δημοσιεύματα της εποχής αναφέρεται ως η πρώτη Ελληνίδα επαγγελματίας μαέστρος, η πρώτη με επίσημες σπουδές στη διεύθυνση. Νωρίτερα από εκείνη διηύθυνε στο Μιλάνο η Ελένη Λαμπίρη, την ίδια περίοδο με εκείνη η Βιβιέν Λαμπελέτ στην Αγγλία, ενώ δεκαετίες αργότερα η Λούλη Ψυχούλη αναφέρεται, επίσης, ως η πρώτη Ελληνίδα μαέστρος. Κάποια χρόνια πριν την Ψυχούλη, τον Οκτώβριο του 1968, η Έπη Αγγελίδου διευθύνει την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και σε μια κριτική εκείνης της βραδιάς η μαέστρος χαρακτηρίζεται ως «θέαμα» ενώ από τα προσόντα της ξεχωρίζει ο «ανδρικός δυναμισμός». Σίγουρα, θα υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις γυναικών αρχιμουσικών αλλά μια τέτοια έρευνα υπερβαίνει τα όρια ενός άρθρου. Η έλλειψη επαρκών πηγών και η εντύπωση ότι όποτε εμφανίστηκε μια γυναίκα στο πόντιουμ ανά τα χρόνια ήταν η πρώτη έχει, μάλλον, να κάνει τόσο με το σπάνιο του πράγματος όσο και με το ξάφνιασμα της κοινής γνώμης απέναντι σε μια τέτοια είδηση. Δεν είναι τυχαίο ότι το ξάφνιασμα αυτό καλά κρατεί. Η καταξιωμένη μαέστρος Marin Alsop έχει δηλώσει: «Μια γυναίκα μαέστρος αποτελεί μεγαλύτερο ταμπού και από μια γυναίκα αστροναύτη.»
Επιστρέφοντας στην πορεία της Μίνας Αργυροκαστρίτη, η έλλειψη πηγών σχετικά με τη ζωή και τη δραστηριότητά της αποτελεί και πάλι γεγονός. Γεννήθηκε, μάλλον το 1905, στο Παγκράτι ενώ η ημερομηνία θανάτου της είναι άγνωστη. Ξεκίνησε τις μουσικές της σπουδές με δασκάλες τις Λουκία Σακελλαρίου και Έβελ Μίχα και το 1927 έφυγε για τη Γερμανία. Στο Stern'sche Konservatorium der Musik zu Berlin σπούδασε πιάνο με τον Frederic Lamond, μαθητή του Liszt, και διεύθυνση ορχήστρας με τον μαέστρο Rudolf Groß . Στο Βερολίνο παρέμεινε πέντε χρόνια ενώ ταξίδεψε και στο Μόναχο για να παρακολουθήσει στη Μουσική Ακαδημία μαθήματα μελοδραματικού ρεπερτορίου με τη μεγάλη Βαγκνερική σοπράνο Anna Bahr-Mildenburg και μαθήματα διεύθυνσης ορχήστρας με τον Paul Graener. Με παρότρυνσή του διηύθυνε την ορχήστρα της Ακαδημίας αφού ο δάσκαλός της την θεωρούσε πρότυπο αντίληψης και μουσικής έκφρασης.
Τον Νοέμβριο του 1932 επέστρεψε στην Ελλάδα για το ντεμπούτο της στην Αθήνα. Δεν γνωρίζουμε αν της έγινε πρόσκληση για το ντεμπούτο αυτό, πάντως στα δημοσιεύματα της περιόδου διακρίνουμε τόσο ενθουσιασμό όσο και επιφύλαξη για την πρώτη Ελληνίδα μαέστρο. Έχει ενδιαφέρον να εστιάσουμε στη γλώσσα που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη μουσικό. Οι αρθρογράφοι μιλούν για ευαισθησία, αφέλεια, ρομαντισμό, για ρεπερτόριο βαρύ για μια δεσποινίδα. Συγχρόνως, διακρίνεται ο ενθουσιασμός για την πρώτη Ελληνίδα που θα διευθύνει συμφωνική ορχήστρα στην χώρα της και σημειώνεται ότι σε όλη την Ευρώπη δεν είναι παρά μόνο δύο ή τρεις οι γυναίκες αρχιμουσικοί.
Για μια μόνο παράσταση στο θέατρο Ολύμπια με ορχήστρα που δημιουργήθηκε ειδικά για αυτήν τη βραδιά η Αργυροκαστρίτη διηύθυνε την Εισαγωγή Egmont του Beethoven, τη 2η Συμφωνία του Haydn, την Ημιτελή του Schubert, το Όνειρο Θερινής Νυκτός του Mendelssohn και την Εισαγωγή από την όπερα Der Freischütz του Weber. Τα εισιτήρια της συναυλίας εξαντλήθηκαν στην προπώληση αφού το ενδιαφέρον, ή η περιέργεια, να ακούσει το κοινό μια από τις τρεις γυναίκες μαέστρους στην Ευρώπη ήταν μεγάλη. Στις διάσπαρτες πληροφορίες στα λιγοστά άρθρα του τότε διαβάζουμε ότι στα επόμενα σχέδια της μαέστρου συμπεριλαμβάνονταν η διεύθυνση κάποιων έργων όπερας με την αρωγή του Διονυσίου Λαυράγκα αλλά και η συνέχιση της εκπαίδευσής της στο λυρικό ρεπερτόριο στο Teatro alla Scala. Την επόμενη χρονιά διαβάζουμε ότι η Αργυροκαστρίτη επιθυμώντας να συμβάλλει στη μουσική ανάπτυξη του τόπου της προσφέρθηκε να συστήσει και να διδάξει χορωδία αφιλοκερδώς στο Λαϊκό Ωδείο Παγκρατίου. Η τελευταία αυτή είδηση φανερώνει αφενός τα αισθήματα της Αργυροκαστρίτη απέναντι στη μουσική και την Ελλάδα, αφετέρου, όμως, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι η Ελλάδα δεν είχε άλλο χώρο σε ισχυρότερη θέση να προσφέρει σε εκείνη.
Σήμερα είναι πολλές οι Ελληνίδες που επιλέγουν να σπουδάσουν και να αφιερωθούν στη διεύθυνση ορχήστρας και δραστηριοποιούνται κατά κύριο λόγο εκτός συνόρων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις Κωνσταντία Γουρζή (μαέστρος και συνθέτρια, βραβευμένη με το Opus Klassik το 2023), Ζωή Ζενιώδη (Philharmonic Orchestra of Buenos Aires, Opera Australia Sydney, LA Opera), Κάτια Μολφέση (MAV Symphony Orchestra of Budapest, Karlovy Vary Symphony Orchestra, North Czech Philharmonic), Ζωή Τσόκανου (Orchestre de la Suisse Romande OSR, National Polish Radio National Symphony Orchestra NOSPR, Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης), Κυριακή Κοντούρη (El Sistema Greece Youth Orchestra, Συμφωνική Ορχήστρα Κύπρου), Άννα-Μαρία Γκούνη (η πρώτη γυναίκα μαέστρος της Conroe Symphony Orchestra στο Τέξας), και Νεφέλη Χαδούλη (Taki Alsop Conducting Fellowship, Babylon Orchester Berlin, Berlin-Brandenburgisches Sinfonieorchester).
Μέσα από τους αγώνες των γυναικών έχουν κατακτηθεί δικαιώματα και προστατευθεί ελευθερίες αλλά ακόμα δεν έχουμε φτάσει στην ίση εκπροσώπηση σε όλα τα επαγγέλματα και στην ίση αμοιβή. Όσο πιο ορατή και προβεβλημένη είναι η εξουσία και η δύναμη ενός επαγγέλματος τόσο πιο αόρατη η γυναίκα. Γιατί; Το πόντιουμ είναι μια τέλεια μεταφορά για το συμβαίνει στην υπόλοιπη κοινωνία. Μια γυναίκα στο πόντιουμ δεν αποτελεί μια βολική εικόνα, ακόμα, όπως ενδεχομένως και μια γυναίκα αρχηγός κράτους. Φαντάζει ακόμα περίεργο μια γυναίκα να κρατά στα χέρια της τόσους ανθρώπους, από τους οποίους πάλι οι περισσότεροι είναι άνδρες, αν και στο επίπεδο των ορχηστρικών οργάνων έχει μικρύνει το χάσμα των φύλων.
Άραγε σε ποιους ασυνείδητους συνειρμούς ανταποκρίνεται η ορχήστρα όταν μια γυναίκα μαέστρος κουνάει τα χέρια της; Η Marin Alsop πάλι σε ένα masterclass της λέει πως όταν μια μαέστρος διευθύνει με ευαισθησία ένα πέρασμα η ευαισθησία αυτή δεν θα ερμηνευθεί από την ορχήστρα όπως αν την ίδια ακριβώς κίνηση έκανε ένας άνδρας μαέστρος και αυτό γιατί στερεοτυπικά η γυναίκα θεωρείται πιο ευαίσθητη, πιο εύθραυστη. Πώς θα κατορθώσει η κοινωνία να ξεπεράσει τέτοιου είδους προκαταλήψεις που λειτουργούν ασυνείδητα;
_______________
*Θερμές ευχαριστίες στη φιλόλογο και ερευνήτρια Εύη Φλίνδρη, καθώς και στον μαέστρο Χρήστο Κολοβό για τις πληροφορίες που μοιράστηκαν μαζί μου σχετικά με τη Μίνα Αργυροκαστρίτη.
