Σχεδόν όλοι μας έχουμε διαβάσει ή μας έχουν διηγηθεί παραμύθια από τις Χίλιες και μία νύχτες, σίγουρα θα έχουμε τραγουδήσει της Χαλιμάς τα παραμύθια, αρκετοί από εμάς θα αναγνωρίζουν το όνομα της Σεχραζάτ ίσως και σαν όπερα, και οι πιο προχωρημένοι γνώστες μπορεί να φτάνουν μέχρι και την αδελφή της, την Ντουνυαζάν. Τώρα με την έκδοση του Μυθολογικόν Σιντίπα του φιλοσόφου από το Ινστιτούτο Μανόλη Τριανταφυλλίδη και επιμέλεια του ομότιμου καθηγητή Γιώργου Κεχαγιόγλου ήρθε η ώρα να μετακινηθούμε μερικές γεωγραφικές μοίρες νοτιότερα της τότε ονομαζόμενης Περσίας ή και βορειότερα για να φτάσουμε ίσως και μέχρι την Ινδία, όπου εκεί ίσως να βρίσκονται οι ρίζες του έργου. Θα ξαναδιαβάσουμε, ή καλύτερα θα ανανεώσουμε στην ακοή μας, αν είχαμε την τύχη να μας διηγηθούν τέτοιες παρόμοιες ιστορίες /παραμύθια, ή να διαβάσουμε και να απολαύσουμε για πρώτη φορά την εγκυρότερη φιλολογικά έκδοση ενός πάνδημου νεοελληνικού λαϊκού αναγνώσματος που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις αρχές το 18ου αιώνα. Η ιστορία ή, καλύτερα, οι ιστορίες του Σιντίπα είχαν πολλές ανατυπώσεις και παραλλαγές. Η διαρκής τους έκδοση είναι δήλωση πόσο δημοφιλές ανάγνωσμα ήταν, κράτησε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Σήμερα στον 21ο αιώνα έχει περάσει στην αφάνεια και στα χέρια μελετητών και ερευνητών.
Το βιβλίο που κρατάμε σήμερα στα χέρια μας είναι το 16ο της σειράς Παλαιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τα οποία εκδίδονται από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] του ΑΠΘ (για συντομία: ΙΝΣ). Η σειρά άρχισε το 2009 και απευθύνεται στο μη εξειδικευμένο κοινό και θέλει να το φέρει σε επαφή με την λογοτεχνία παλαιοτέρων περιόδων. Οι κανόνες αυτής της σειρά και ο σκοπός τους εκτέθηκαν από τον Γ. Κεχαγιόγλου στο εισαγωγικό βιβλίο της σειράς: Από τον ύστερο Μεσαίωνα ώς τον 18ο αιώνα. Εισαγωγή στα παλαιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Προσωπικά συστήνω ανεπιφύλακτα όλα τα βιβλία της σειράς, έστω κι αν μερικά αφηγήματα τα βρίσκω ανιαρά ή τραβηγμένα από τα μαλλιά, αλλά είναι καθρέφτες της λογοτεχνικής παραγωγής της εποχής τους και γιατί :
―πρώτον μερικά είναι κείμενα σπάνια και δυσεύρετα, μερικά σώζονται μόνο σε ένα αντίτυπο ή και σε ένα μοναδικό χειρόγραφο,
―δεύτερον για τις κατατοπιστικές εισαγωγές τους,
―τρίτον είναι καλοτυπωμένα με ιδιαίτερο σεβασμό και φροντίδα, είναι χαρά να κρατώ στα χέρια μου παρόμοια βιβλία,
―τέταρτον, και κυριότερο για μένα, είναι η πλούσια εικονογράφησή τους αναφορικά με το κείμενο.
Αυτές οι εξαιρετικές εκδόσεις δεν οφείλονται μόνο στους επιμελητές του κάθε βιβλίου αλλά και στην ευαισθησία της σταθερής συνεργάτριας του ΙΝΣ, Αγγελικής Λούδη.
Το 16ο λοιπόν βιβλίο της σειράς περιλαμβάνει μια σειρά διδακτικών ιστοριών, εγκιβωτισμένες ερωτικές ιστορίες, πολλές ερωτικές συνευρέσεις, νόμιμες ή παράνομες, σκαμπρόζικες (ροζ) ή σχεδόν πορνογραφικές για την εποχή τους, με αναφορές στις σχέσεις των δύο φύλων και με αναφορές για την εκπαίδευση ηγεμόνων ώστε να γίνουν χρηστοί διοικητές. Οι αφηγηματικές τεχνικές του γίνονται με έναν τρόπο ευχάριστο και ενδιαφέροντα, ώστε να μας μεταλαμπαδεύσουν τη σοφία του Σιντίπα, χωρίς να γίνεται βαρετό και ανιαρό ανάγνωσμα. Ίσως σήμερα με τις διαφορετικές ευαισθησίες μας και αναγνώσεις μας να υπάρχουν διαφορετικές «έμφυλες» αναγνώσεις και αντιρρήσεις για παρόμοια κείμενα, αλλά το συγκεκριμένο αξίζει τον κόπο του επιμελητή και προσφέρει χαρά στον αναγνώστη.
Τα περιεχόμενα του βιβλίου είναι τα εξής (οι αριθμοί αναφέρονται στις πρώτες σελίδες των κεφαλαίων): Πρόλογος (9). Εισαγωγή (15). Τί είναι ο ελληνόγλωσσος Σιντίπας (και το Μυθολογικόν Σιντίπα του φιλοσόφου) (15). Σύντομη προεπισκόπηση της ώς τώρα έρευνας για το διεθνές Βιβλίο του Σιντίπα (16). Βιβλίο του Σιντίπα: Δημιουργία, σύνθεση και (ευρασιατική) διάδοση (23). Μερικά πρόσθετα στοιχεία για το θεματικό περιεχόμενο και τους ιδεολογικούς άξονες του Βιβλίου του Σιντίπα (48). Ο ελληνόγλωσσος Σιντίπας: Εκφορές, αρχικός μεταφραστής, διασκευαστές/«ανακαινιστές», αντιγραφείς, χειρόγραφη ή έντυπη παράδοση, χρονολογήσεις (64). Γλώσσα, έκφραση, ύφος: Από τη Μετάφραση Ανδρεόπουλου ώς το Μυθολογικόν Σιντίπα του φιλοσόφου (157). Περίληψη περιεχομένου και δομής του Μυθολογικού Σιντίπα του φιλοσόφου (164). Λογοτεχνικές και άλλες τύχες του Μυθολογικού Σιντίπα του φιλοσόφου (177). Αρχές της πρώτης φιλολογικής έκδοσης του Μυθολογικού Σιντίπα του φιλοσόφου (186). Μυθολογικόν Σιντίπα του φιλοσόφου (203). Γλωσσάρι και Πίνακας κύριων ονομάτων (263). Επίμετρα (299). Επιλογή βιβλιογραφίας (435). Από εδώ και πέρα θα το αναφέρω σαν Σιντίπας, με την ορθογραφική προτίμηση του νυν επιμελητή του.
Όπως διαπιστώνουμε το κυρίως ζουμί του βιβλίου είναι το κείμενο του Μυθολογικού Σιντίπα του φιλοσόφου στις σελίδες 203-262. Έτσι άρχισα να διαβάζω αυτό το βιβλίο. Κάπως ανορθόδοξα παράφρασα μια συμβουλή του κοινού μας δάσκαλου, με τον επιμελητή του κειμένου, Γ. Π. Σαββίδη, στο πώς να διαβάζουμε ένα μεγάλο άρθρο με πολλές υποσημειώσεις: αρχίζεις να διαβάζεις το άρθρο από τις υποσημειώσεις, γιατί εκεί πίστευε ότι ήταν το ζουμί, μετά διαβάζεις το κυρίως κείμενο και τελικά κείμενο με υποσημειώσεις μαζί. Επειδή έριξα μια ματιά και είδα το πυκνογραμμένο κείμενο του επιμελητή από τον Πρόλογο και την Εισαγωγή, που εκτείνεται από την 15η σελίδα μέχρι την 202η και δεν είδα υποσημειώσεις, γιατί ο επιμελητής δεν θέλησε να το φορτώσει επειδή ο σκοπός της έκδοσης είναι να φτάσει στους μη ειδικούς, αλλά είδα ότι αρχίζει παραγράφους ενώ είχε προηγηθεί μια άνω τελεία ή πάνω και κάτω στιγμές, θεώρησα ότι αυτό το κομμάτι του βιβλίου θα ήταν σαν οι οιονεί υποσημειώσεις και πήγα κατευθείαν στο κείμενο του Σιντίπα. Η ιστορία είναι σχετικά απλή: Ένας ηγεμόνας θέλει να εκπαιδεύσει τον διάδοχό του να γίνει χρηστός κυβερνήτης και τον εμπιστεύεται σε επτά σοφούς να τον εκπαιδεύσουν, όταν τον επιστρέφουν ο διάδοχος δεν ήταν σοφότερος ή καλύτερα εκπαιδευμένος απ’ ό,τι όταν τον ανέλαβαν. Ο βασιλιάς θυμώνει και τότε εμφανίζεται ο σοφός Σιντίπας και ζητάει να αναλάβει την εκπαίδευση τού διαδόχου με αμοιβή ένα μεγάλο χρηματικό ποσό. Τον αναλαμβάνει και με ένα πρωτότυπο τρόπο τον εκπαιδεύει. Χτίζει ένα νέο παλάτι και εκεί βάζει μεγάλες εικονογραφήσεις για το τι πρέπει να μάθει ο διάδοχος. Αυτός ο τρόπος της εκπαίδευσης μού φάνηκε εξαιρετικά πρωτοποριακός για την εποχή του, γιατί υπέθεσα ότι ο διάδοχος ίσως θα είχε κάποιο μαθησιακό πρόβλημα και μάθαινε με διαφορετικό τρόπο από τον συνήθη. Αλλά σκέφτηκα ότι με τον αναλφαβητισμό που υπήρχε στην εποχή που διαδραματίζεται η ιστορία, η μετάδοση γνώσεων γίνονταν με εικονογράφηση. Γιατί τί άλλο είναι οι υπέροχες εικονογραφήσεις στις εκκλησίες μας παρά η μετάδοση της χριστιανικής πίστης και γνώσης μέσω της εικόνας; Για να μη τα πολυλογούμε, ο διάδοχος εκπαιδεύτηκε και την καθορισμένη μέρα ο Σιντίπας επέστρεψε τον διάδοχο στον πατέρα του. Αλλά πριν τον επιστρέψει του έκανε το ωροσκόπιό του και είδε ότι ένας μεγάλος θανάσιμος κίνδυνος παραφυλάει. Για να τον αποφύγει τον συμβούλευσε να μη μιλήσει για τις επτά επόμενες μέρες που θα επιστρέψει στο παλάτι. Στην επιστροφή του ο βασιλιάς πατέρας προσπαθεί να τον εξετάσει για το τί έχει διδαχτεί, αλλά ο διάδοχος μένει σιωπηλός. Τότε επεμβαίνει μια πονηρή παλλακίδα του βασιλιά και αναλαμβάνει να τον κάνει να μιλήσει. Κανένα κόλπο της δεν πιάνει μέχρι που του προτείνει να σκοτώσουν τον βασιλιά και να ανέβει εκείνος στο θρόνο. Όπως καταλαβαίνετε, ο διάδοχος μίλησε και η πονηρή παλλακίδα για να μην την κατηγορήσει ο διάδοχος ότι συνωμοτεί εναντίον του βασιλιά, δήλωσε ότι ο διάδοχος προσπάθησε να την βιάσει. Σας θυμίζει κάτι αυτή η ιστορία; Δεν είναι η ιστορία από την Βίβλο του Ιωσήφ με την σύζυγο του Πετεφρή, ή η τραγωδία Ιππόλυτος με την Φαίδρα ή, στην αρχή του Βυζαντίου, η ιστορία της Φαύστας με τον Κρίσπο; Μέχρι πολύ πρόσφατα στο τηλεοπτικό σίριαλ Οι άγριες μέλισσες μια βασική ιστορία ήταν η μη ανταπόκριση τού έρωτα της γυναίκας ενός αδελφού προς τον κουνιάδο της. Έμφυλες μισογυνικές ιστορίες στο πυρ το εξώτερο! Δεν θα συνεχίσω να σας διηγούμαι την ιστορία για να σας αφήσω να την απολαύσετε μόνοι σας. Θα παρατηρήσω μόνο τα τελικά σχόλια του διαδόχου προς τον βασιλέα πατέρα του, που αποδεικνύεται πολύ σοφότερός του όταν του λέει, ότι τον έστειλε πολύ μικρό να τον εκπαιδεύσουν οι επτά σοφοί κι αυτός είχε το νου του στο παιχνίδι με την μπάλα του κι όχι να διδάσκεται. Ενώ ο φιλόσοφος Σιντίπας με τις εικονογραφήσεις του του ξύπνησε το ενδιαφέρον για μάθηση. Ένα ωραίο παιδαγωγικό μάθημα. Και επιτέλους μαθαίνουμε τί πρέπει να ξέρουμε για να γίνουμε χρηστοί πολίτες. Προσωπικά αυτός ο βασιλιάς δεν μού γέμισε και πολύ το μάτι, όλο άλλαζε γνώμη και τον παρέσυραν οι διηγήσεις της παλλακίδας του, στο τέλος για να αποφασίσει αν έπρεπε και πώς να την τιμωρήσει καταφεύγει στις υποδείξεις των συμβούλων του. Αλλά μην σας χαλάσω την δική σας ανάγνωσή και τα συμπεράσματά σας.
Η έκδοση του κειμένου στηρίχτηκε στο μοναδικό σωζόμενο αντίτυπο της έκδοσης στην Βενετία από το τυπογραφείο του Αντώνιου Βόρτολι του έτους 1744. Το μοναδικό αντίτυπο φυλάσσεται στην Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας. Ο επιμελητής το ξετρύπωσε.
Μετά το κείμενο υπάρχει ένα εκτενέστατο γλωσσάρι και πίνακας ονομάτων, που συστήνω να τα κοιτάξετε προσεχτικά, ειδικά όταν διαβάζετε το κείμενο, γιατί θα νομίζετε ότι γνωρίζετε τη σημασία μιας λέξης αλλά με την πάροδο των αιώνων η λέξη έχει αλλάξει σημασία και νόημα και βέβαια υπάρχουν άπειρες άγνωστες λέξεις που δεν βρίσκονται σε χρήση σήμερα.
Ακολουθούν έξι επίμετρα για να παρακολουθήσουμε τις μεταμορφώσεις του κειμένου από χειρόγραφα και τυπωμένες εκδόσεις. Εδώ αναδημοσιεύονται οι αρχικές σελίδες και οι τελικές όλων των εκδόσεων και ιστορίες που δεν συμπεριλαμβάνονται σε μερικές από αυτές. Να είστε σίγουροι ότι ο επιμελητής δεν άφησε έξω κανένα χειρόγραφο όσο δυσεύρετο κι αν ήταν ούτε κάποια έκδοση έμεινε ασχολίαστη. Αρχίζει από την μετάφραση του Ανδρεόπουλου που σε συντομογραφία την αναφέρει σαν Μ. Α., το ξαναδούλεμα της Μ.Α. ή Retractatio (Ξ.M.A.) και τις Χειρόγραφες Νεότερες Αποδόσεις (Χ.Ν.Α.) και Μυθολογικό Σιντίπα Φιλοσόφου (Μ.Σ.Α.) μέχρι την έκδοση του Κώστα Τρικογλίδη (β΄ έκδ. 1982).
Από τα πλούσια στοιχεία της Εισαγωγής σταματώ πρώτα στον χάρτη με την διάδοση «του δυτικού» κλάδου του βιβλίου του Σιντίπα (σ. 44-45), στα «στέμματα» του «ανατολικού κλάδου και του «δυτικού κλάδου» και διαπιστώνουμε πόσο διεθνές έγινε το βιβλίο. Επίσης στο κεφάλαιο (σ. 48-58) όπου οι διηγήσεις του Σιντίπα κατατάσσονται ανάλογα με το μοτίβο τους στην κατηγοριοποίηση των καταλόγων A. Aarne, St. Thomson, και H-J. Uther, οι οποίοι μας κάνουν γνωστά τα παρόμοια μοτίβα σε παραμύθια και λαϊκές διηγήσεις· γι’ αυτό άλλωστε πολλές από τις ιστορίες μας φαίνονται γνωστές ή μας θυμίζουν κάτι. Σημαντικό θεωρώ και τον χάρτη με τις περιοχές στις οποίες πραγματοποιήθηκε μάλλον η πρώτη μετάφραση και προσαρμογή του έργου στην ελληνική γλώσσα από τον Μιχαήλ Ανδρεόπουλο (σ. 65). Ίσως έγινε από μια χαμένη σήμερα συριακή σύνταξη του βιβλίου που ήταν και αυτή μετάφραση από τα αραβικά, χαμένη κι αυτή σήμερα. Η περιοχή περικλείει την Καισάρεια, την Μελιτινή, (την σημερινή Malatya), την Ταρσό, την Αλεξανδρέττα, την Αντιόχεια· είναι η περιοχή που καταστράφηκε από τον πρόσφατο σεισμό. Η μετάφραση/ αναπροσαρμογή έγινε μεταξύ του 1086 μ.Χ. με 1100 μ.Χ., όταν ηγεμόνας της περιοχής ήταν ένας Γαβριήλ. Η Μελιτινή καταστράφηκε το 1101 μ.Χ από τους Ντανισμενδίδες και ο επιμελητής με την εμπειρία του και την ευκολία που έχει να κατασκευάζει παρωδίες γνωστών ποιημάτων, εδώ παρωδεί τον Καβάφη και ο Μιχαήλ Ανδρεόπουλος, σαν απόγονος του καβαφικού Φερνάζη, αναρωτιέται « μέσα σε πόλεμο – φαντάσου, συριακά μυθογραφήματα» (σ. 67).
Το βιβλίο έχει ένα μικρό ένθετο με παροράματα, κυρίως σε λεζάντες χειρογράφων, ενώ στην αφιερωματική σελίδα δυστυχώς βλέπουμε πόσοι αείμνηστοι εκλεκτοί συνάδελφοι δεν θα μπορέσουν να διαβάσουν, να σχολιάσουν και να απολαύσουν αυτό το βιβλίο.
Ο επιμελητής ασχολήθηκε με το θέμα του Σιντίπα για 25 χρόνια και αυτός ο τόμος είναι το απαύγασμα της σκληρής μεθοδικής δουλειάς του και της σοφίας του. Τέτοια ερευνητική και εκδοτική σοφία δεν νομίζω να βρει συνεχιστές· είναι μοναδική στη νεοελληνική φιλολογία. Παρακολούθησε τον Σιντίπα στις μεταμορφώσεις του, στην γεωγραφική και ιστορική μετεξέλιξή του νεοελληνικού κειμένου ώστε να γίνει η βάση για ένα διεθνές ανάγνωσμα-βιβλίο. Ευτυχώς δεν συνέχισε την διεθνή πορεία και εξέλιξη του Σιντίπα στην σύγχρονη Δυτική λογοτεχνία, όπως π.χ. ο Σιντίπας
του Hermann Hesse, γιατί αυτός δεν ήταν ο σκοπός του και το δηλώνει. Θα χρειάζονταν έναν δεύτερο τόμο για να φτάσει ο Σιντίπας στην νεοτερικότητα και την New age χίπικη λογοτεχνία. Μας φτάνει το βιβλίο που κρατάμε σήμερα στα χέρια μας. Ταπεινά υποκλινόμαστε. Δεν χρειάζονται άλλα σχόλια.
[ Χολαργός, Απρίλης-Ιούνης 2024 ]
