με λένε Εύα και είμαι μισή
--κομμάτι απ’ το πλευρό του άλλωστε--
με αποκάλεσαν άτακτο στοιχείο
έφαγα το κεφάλι του ουροβόρου όφεως
αυτός την ουρά του
ο Αδάμ το μήλο […]
και να σκεφτείς όλοι τους έχουν εξέλθει από τη μήτρα μου
και ο πρωτόπλαστος και ο Άβελ και ο Κάιν και οι θεοί και τα δαιμόνια
(σελ. 15)
«Έχουμε τις εταίρες για να ικανοποιούμε το πνεύμα, τις παλλακίδες για να ικανοποιούμε τις αισθήσεις και τις συζύγους για να μας δίνουν παιδιά και να είναι πιστοί φύλακες του σπιτιού» έγραφε τον 4ο π. Χ. αιώνα ο αρχαίος ρήτορας Δημοσθένης.
Πολλά έχουν αλλάξει από την αρχαία εποχή στις ανθρώπινες σχέσεις και τους θεσμούς. Η θέση της γυναίκας βελτιώθηκε σε ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Οι γυναικείοι αγώνες ευνοήθηκαν από τις οικονομικοπολιτικές και κοινωνικές μεταβολές, την εκβιομηχάνιση, τον εκδημοκρατισμό, την ένταξη του γυναικείου φύλου στην αγορά εργασίας. Παρά τη θεσμική ωστόσο κατοχύρωση της ισότητας των δύο φύλων, η εξίσωση της γυναίκας με τον άνδρα δεν έχει καταστεί ακόμη απόλυτα εφικτή. Στερεότυπα, προκαταλήψεις, πρακτικές αιώνων, καταδικάζουν το φύλο σε ρόλο δευτερεύοντα.
Η Δέσποινα Καϊτατζή Χουλιούμη στην ποιητική της συλλογή Με λένε Εύα, καταπιάνεται με το ζήτημα. Με πλούσια διακειμενικότητα η σύνθεσή της, εμπεριέχει ψυχαναλυτικές αναφορές. Η Εύα είναι το πρόσωπο που, κατά τη χριστιανική θρησκεία, επωμίστηκε το προπατορικό αμάρτημα. Πλασμένη από το πλευρό του Αδάμ, είχε την πρωτοβουλία για τον απαγορευμένο καρπό.
Και είδεν η γυνή, ότι το δένδρον ήτο καλόν εις βρώσιν, και ότι ήτο αρεστόν εις τους οφθαλμούς, και επιθυμητόν το δένδρον ως δίδον γνώσιν· και λαβούσα εκ του καρπού αυτού, έφαγε· και έδωκε και εις τον άνδρα αυτής μεθ' εαυτής, και αυτός έφαγε. Και ηνοίχθησαν οι οφθαλμοί αμφοτέρων, και εγνώρισαν ότι ήσαν γυμνοί· και ράψαντες φύλλα συκής, έκαμον εις εαυτούς περιζώματα. (Γέν. 3:1-7)
Ο όφις είναι το σύμβολο του φαλλού, της επιθυμίας, κατά τον Freud. Η έξοδος από τον παράδεισο οιδιποδειακού τύπου ζήτημα, φόβος ευνουχισμού του Αδάμ. Για την ορθόδοξη Εκκλησία ωστόσο συνιστά «ύβρι», ναρκισσιστική εξέγερση του ανθρώπου.
Με την αρνητική σηματοδότηση της γυναίκας ανά τους αιώνες, η Δέσποινα Καϊτατζή Χουλιούμη δημιουργεί μια πολύσημη σύνθεση. Φορώντας προσωπεία ανδρικά ή γυναικεία, (Λίλιθ, Κάιν, Αφροδίτη του Χόλε Φελς, Μήδεια, Αδάμ, Λυσιστράτη), διαπλέοντας τον χωροχρόνο, αναδεικνύει την ποικιλία της υποβάθμισης. Από τους μύθους και την τέχνη, παλαιότερη αλλά και σύγχρονη, η γυναίκα προβάλλεται ως αυτάρεσκη, ανήθικη, αχαλίνωτη, αφερέγγυα, πονηρή. Με εξαίρεση τις ιερές γυναικείες μορφές των θρησκειών, είναι το μήλον της έριδος, η μάγισσα, η προσωποποίηση του ίδιου του κακού.
Η αντίληψη, κυρίαρχη στον πατριαρχικό πολιτισμό, διαχέεται και σήμερα. Την προσωπικότητα, τις ιδέες, τη συμπεριφορά, τα όνειρα, τις φιλοδοξίες του γυναικείου φύλου καθορίζει η κοινωνική του ταυτότητα. Προϊόν κοινωνίας και όχι βιολογίας η υποβάθμιση· από τον πρώτο καταμερισμό των εργασιών ανάμεσα στα φύλα κατά τη διάρκεια της γεωργικής ακόμη εποχής. Η περιθωριοποίηση επιφόρτισε τη γυναίκα με πλήθος ρόλων, παραγκώνιση από την κοινωνική και πολιτική ζωή, κακοποίηση, τα βάρη της θηλυκότητας, του ωραίου φύλου.
Η Δέσποινα Καϊτατζή Χουλιούμη ρίχνει το βάρος της υποδούλωσης στις θρησκείες. Εκεί εντοπίζει την απαρχή των αρχετυπικών δοξασιών. Μέσα από τους πολυποίκιλους διαλόγους που πλέκει με πρόσωπα της Μυθολογίας, των Γραφών, της τέχνης, (τον Αδάμ, τον Κάιν, τον Οδυσσέα, την Αφροδίτη, τη Μήδεια, την Περσεφόνη, την Πλαθ, τη Σαλώμη, τον Νάρκισσο κ.ά.), αναδεικνύει την ανισότητα.
Πρωτοπρόσωπος ο τόνος των ποιητικών προσωπείων παραπέμπει σε παραληρηματικό μονόλογο. Η Χουλιούμη κάνοντας χρήση της γλώσσας της φυσικής, της φιλοσοφίας, της τέχνης, με λόγο συνειρμικό, γεμάτο εικόνες, παρηχήσεις, επαναλήψεις, αντιθέσεις, με εμφατική χρήση του ασύνδετου χωρίς κόμμα σχήματος, τεχνουργεί έναν ρυθμό ασθματικό που επιβάλλεται στον νου και στις αισθήσεις.
Είμαι η Αφροδίτη του Χόλε Φελς
είμαι η Αφροδίτη του Χόλε Φελς η αρχέγονη μήτρα
είμαι το άχρονο σύμπαν το χάος και η ρωγμή του
είμαι η άμωμος η αμαρτωλή η νύχτα της αυγής η μητέρα
είμαι η γη κι ο ουρανός το αδιαίρετο Όλο
είμαι η επινόηση του έρωτα το όνειρο της Σελήνης
είμαι το θηκάρι του ιερού φαλλού το μόριο της νεφέλης
είμαι η στιγμή του εφήμερου χαραγμένη στο αιώνιο τώρα
είμαι ο λόγος του άλογου το άλογο του λόγου
είμαι η κιβωτός του Νώε η ζώνη της Ιππολύτης
είμαι η τελετουργία της μνήμης των σπηλαίων βραχογραφία
είμαι ο δίσκος της Φαιστού η ηλιόπετρα των Αζτέκων
είμαι το προσωπείο της Μέδουσας το αίνιγμα της Σφίγγας
είμαι η διώρυγα του Σουέζ η γέφυρα και το ρήγμα
είμαι η άρπα της Σαπφώς η ματωμένη χλαμύδα της Υπατίας
είμαι το μήλο του Νεύτωνα η υδρόγειος σφαίρα του Γαλιλέι
είμαι το συλλογικό ασυνείδητο οι ελεύθεροι συνειρμοί του Φρόυντ
είμαι η κουρασμένη Καρυάτιδα με το εποικοδόμημα στο κεφάλι
είμαι το φοβισμένο αμφίβιο μεταμορφωμένο σε χρυσαλλίδα
είμαι το θηλυκό τίποτα καρφιτσωμένο στην κόμη της Βερενίκης
είμαι η φάλαινα που αιμορραγεί πεθαμένα κοράλλια
είμαι το μοιρολόι της θάλασσας ο παφλασμός των κυμάτων
είμαι το έσχατο μυστήριο το ανερμήνευτο θαύμα.
είμαι η ανθός του Εσύ του Εμείς η ρίζα
είμαι εγώ η Άνθρωπος (σελ. 19)
Τα ρηματικά κατηγορούμενα στο ποίημα, εκκινώντας από το παλαιολιθικό ειδώλιο της Αφροδίτης στο σπήλαιο του Χόλε Φελς, διαχέονται σε όλο φάσμα του ανθρώπινου πολιτισμού. Η αρχέγονη μήτρα, το κοσμικό Ωό· η πανάρχαια αντίληψη για την εμφάνιση του κόσμου. Ξεπηδώντας από το έρεβος το αυγό, σύμφωνα με του Ορφικούς, γέννησε τον Έρωτα, γενεσιουργό αιτία του κόσμου Τα δύο εικονοποιήματα που ανοίγουν και κλείνουν τη συλλογή, επίτηδες σε ωοειδή μορφή, περιέχουν τους ίδιους στίχους με αντεστραμμένη διάταξη, προκειμένου να δημιουργήσουν έναν κύκλο, να σηματοδοτήσουν τη διαιώνιση της ζωής.
Ο βιβλικός τόνος των ποιημάτων διέπεται από δραματικό λυρισμό. Μη μένοντας ωστόσο στην πατριαρχία και τη γυναικεία ανισότητα η Χουλιούμη σχολιάζει τις καταστάσεις βίας, τα εγκλήματα, τον πόλεμο, την τεχνοκρατία, τον ναρκισσισμό, απεικονίζοντας με τον τρόπο αυτό και παραστατικά τον σαθρό πολιτισμό μας στον οποίο είναι κυρίαρχο το κακό. Όμως υπάρχει και ο Έρωτας με τη γονιμοποιό του δύναμη, απαρχή του καλού, που δεν είναι δηλητηριώδης και προσωποποίηση της σκότιας φύσης, αλλά φορέας ενός δυναμισμού που κεντρίζει το πνεύμα και συνακόλουθα την ποίηση, εξ ου και το όνομα Σαπφώς το οποίο, πέρα από τις αυτοαναφορές, επαναλαμβάνεται στις συνθέσεις.
Λίλιθ η όφις ή Λιβιδώ
στο κορμί μου κοχλάζει ο πόθος
είμαι η απωθημένη επιθυμία το μήλο και το δέντρο
στη μήτρα μου εκκολάπτεται η στιγμή
στα στήθη μου κολιμπρί ρουφούν νέκταρ
είμαι η μάνα του πρωτόπλαστου
κόρη της Μεγάλης Μητέρας
προϋπάρχω της ύπαρξης
γεννήθηκα πολύ πριν τον κήπο της Εδέμ
πριν το προπατορικό πριν το ταμπού της αιμομιξίας
με όρισαν εράστρια του Εωσφόρου
με αποκαλούν Λίλιθ η όφις εγώ με λέω Λιβιδώ
βαριέμαι Αρχόντισσα στο Σκοτάδι
ανέραστη γερνάω από ανία
θέλω να γευτώ την αλήθεια μου
να νιώσω το άγγιγμα
να ξαναγεννηθώ ολόκληρη
εν αρχή η συν-κίνηση αφού
ο σπαραγμός της σαρκικής σύρραξης
ο Αδάμ πλέον βαυκαλίζεται με cybersex
εγώ ανορεκτική πνίγομαι στην εικόνα
να τον πάρω να τρέξουμε στον γιαλό
να βρέξουμε τα πόδια στα κύματα
ν’ αφουγκραστούμε τον φλοίσβο
να επινοήσουμε ξανά το πρώτο παιχνίδι. (σελ. 17)
Η Δέσποινα Καϊτατζή Χουλιούμη στη συλλογή Με λένε Εύα καταβυθίζεται στην ανθρώπινη ψυχή. Με πυρήνα της τη γυναικεία φύση ανατρέχει στην πορεία του ανθρώπινου γένους μέσα στον αγέραστο χρόνο. Αντλώντας από τον ελληνικό και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, εστιάζοντας στη γονιμοποιητική δύναμη του γυναικείου φύλου, με λόγο πρωτότυπο, θεατρικό, λυρικό, δραματικό, επισημαίνει επιτεύγματα και ατοπήματα.
