― ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥΣ ―
Πριν από 26 χρόνια, τον Ιούνιο του 1998, και συγκεκριμένα στις 27 του μήνα, απεβίωσε ο λογοτέχνης (αλλά όχι μόνο) Κωστής Μοσκώφ. Για εμένα, σχεδόν μέχρι σήμερα, Μοσκώφ ήταν μια μικρή οδός (με «β» η κατάληξη εκεί) που ανακάλυψα και φωτογράφισα τυχαία στην Κομοτηνή πριν χρόνια. Μου είχε αρέσει που επεξηγούσε κάτω από το όνομα «Σοσιαλιστής».
Περίπου τρία χρόνια μετά, αλλά και τρία πριν από σήμερα, είχα διαλέξει τυχαία από τη βιβλιοθήκη του Γ. και διάβαζα το βιβλίο της Νίκης Μαραγκού Ο δαίμων της πορνείας. Εκεί, σ’ ένα κείμενο που έφερε τον τίτλο «Συμπόσιο Καϐάφη στην Αλεξάνδρεια», αφιερωμένο στη μνήμη του Κωστή Μοσκώφ, συνειδητοποίησα ότι κάποια από τα πρόσωπα τα οποία ανέφερε στο κείμενο, τα γνώριζα. Ή, τέλος πάντων, τα γνώρισα κάποτε. Όπως ο Αμπντάλα. Μα εδώ λέει πως ο Αμπντάλα ήταν… σoφέρ και βοηθός του Μοσκώφ!
Πήρα τον θείο μου τον Λάζαρο Σ. τηλέφωνο και του είπα τι διάβαζα. Εκείνος είχε φέρει τον Αμπντάλα στην Ελλάδα, στο μπαλκόνι της γιαγιάς μου, ένα καλοκαίρι που είχαν επιστρέψει με τη Σ. από την Αλεξάνδρεια.
«Γνώριζες τον Μοσκώφ;»
«Μόνο; Ήμασταν πολύ καλοί φίλοι.»
«Α, θέλω να μου πεις γι’ αυτό. Από κοντά.»
Από αυτήν την κουβέντα πέρασαν μερικά χρόνια, μα τα καταφέραμε και την κάναμε τη συζήτηση από κοντά. Έτσι, λοιπόν, μια που είναι και τα γενέθλια της στήλης (γίναμε τριών!) σκέφτηκα πως θα ήταν ωραία μια αλλιώτικη ιστορία. Μια ιστορία για τη μνήμη και στη μνήμη του Κωστή Μοσκώφ.
«Αρχικά θεωρώ τον εαυτό μου πολύ τυχερό που αξιώθηκα την πόλη της Αλεξάνδρειας ως καθηγητής στο Αβερώφειο Γυμνάσιο-Λύκειο (1991-1996), και η παρουσία μου εκεί συνέπεσε με την παρουσία του Κωστή Μοσκώφ, ο οποίος υπηρετούσε ως μορφωτικός ακόλουθος στην πρεσβεία του Καΐρου. Ο Κωστής ήταν λίγο απογοητευμένος από τα πολιτικά δρώμενα στην Ελλάδα και ήθελε να πάει στα Ιεροσόλυμα, την πόλη όπου ―όπως έλεγε συχνά― συνυπάρχουν ναοί των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών. Τότε μεσολάβησε η Μελίνα, δεν πήγε τελικά στα Ιεροσόλυμα, αλλά τον έστειλε σαν μορφωτικό ακόλουθο στο Κάιρο, όπου πραγματοποίησε πολλή σημαντική δουλειά. Εμείς γνωριστήκαμε… σαν προσωπικότητα τον γνώριζα βέβαια, αλλά έτυχε να έρθει μια μέρα στο σχολείο εκεί, στο Αβερώφειο, όπου μιλήσαμε και κατά σύμπτωση έγραφε την ημέρα εκείνη στην Ελευθεροτυπία ένα σχόλιο ο Γιώργος Βότσης στα “Παραπολιτικά” ότι ετοιμάζονταν κάποιοι να του φάνε τη θέση. Αλλά τελικά έμεινε. Στην κουβέντα πάνω του λέω «τό και τό διάβασα, ότι κάποιοι θέλουν να σε φάνε» ας πούμε. Ε, αυτό ήταν η πρώτη μας κουβέντα κι η γνωριμία. Μετά ανταλλάξαμε τηλέφωνα και γίναμε κολλητοί. Σου λέει, τι πρόσεξε αυτός τώρα.
Εκεί στην Αλεξάνδρεια η κοινότητα η ελληνική, που απαριθμούσε 350 άτομα περίπου, δεν τον είχε σε πολλή εκτίμηση, δηλαδή ήταν λίγο κουμπωμένη απέναντι στον Κωστή. Κι εκείνος έλεγε χαρακτηριστικά «εγώ την Αλεξάνδρεια την αγάπησα εξαιτίας του Λάζαρου». Γιατί μαζί γυρίσαμε και στην Ελληνική τη Λέσχη και γνωρίστηκε με περισσότερους ανθρώπους, πήγαμε σε μαγαζιά έξω από την Αλεξάνδρεια να φάμε κοψίδια, να φάμε περιστέρια γεμιστά με ρύζι κ.ο.κ., κάναμε πολλή παρέα. Αφού ερχόταν κανένα λεωφορείο από κανένα συνέδριο, ερχόταν απ’ το Κάιρο Αλεξάνδρεια και μόλις έμπαιναν στην πόλη τους έλεγε “κι εδώ μένει ο φίλος μου ο Λάζαρος”. Τόσο πολύ. Συχνάζαμε επίσης στο Τριανόν και το Ελίτ. Το Ελίτ ήταν ένα καφενείο-ζαχαροπλαστείο στο κέντρο της Αλεξάνδρειας, όπου υπήρχε η κυρία Χριστίνα, μεγάλη στην ηλικία, κομψά ντυμένη με τα κολιέ της και τα μπιζού της κ.λπ. και μας έλεγε διάφορες ιστορίες, μεταξύ των οποίων πώς περνούσε απ’ το πεζοδρόμιο ο Καβάφης, συνοφρυωμένος και σοβαρός, μας περιέγραφε τις κινήσεις του. Πήγαινε στο Μπιλιάρντ-Παλάς ο Καβάφης, κι ήταν ο δρόμος του, γιατί η κυρία Χριστίνα ήταν σε πολύ κεντρικό δρόμο.
Το σημαντικό έργο του Κωστή είναι καταρχάς ότι το 1991 ξεκίνησε μια προσπάθεια και έκανε ένα είδος μουσείου το σπίτι που έμενε τα τελευταία 26 χρόνια ο Καβάφης. Δηλαδή στο κέντρο της Αλεξάνδρειας, στην πρώην οδό Λέψιους, η οποία σήμερα έμαθα ότι ονομάστηκε οδός Καβάφη. Εκεί, στο νούμερο 4 ήταν το σπίτι που έμενε ο ποιητής και το οποίο, τα χρόνια για τα οποία μιλάμε, ήταν πανσιόν, η πανσιόν Αμίρ. Το μουσείο έγινε με βοήθεια, με χορηγίες. Η οικογένεια Στρατηγάκη είχε προσφέρει, θυμάμαι, δέκα εκατομμύρια δραχμές τότε για να ξεκινήσουν οι εργασίες. Ο Κωστής φρόντισε να δημιουργήσει έναν χώρο που έφερνε στον νου τον Καβάφη. Φυσικά τα πράγματα που χρησιμοποίησε, τα έπιπλα κ.λπ., τα περισσότερα ήταν από δεύτερο χέρι, απομιμήσεις. Στην αρχή, εμείς σε κασέτες γράψαμε απαγγελίες ποιημάτων από τον Σαββίδη, από άλλους, ηθοποιούς κ.λπ., τα οποία πουλούσαμε έναντι συμβολικού ποσού. Όταν το 2011 επισκέφτηκα την Αλεξάνδρεια, με το που κατέβηκα στον σταθμό, ο ταξιτζής μου λέει “θέλετε να πάτε στο μουσείο Καβάφη;” και τρελάθηκα εγώ, γιατί δηλαδή ξέρανε ότι οι ξένοι, ή οι Έλληνες βασικά, θα περάσουν οπωσδήποτε από εκεί και μου είχε κάνει τρομερή εντύπωση και μου άρεσε αυτό. Σήμερα έχουνε βάλει και μια συμβολική τιμή, νομίζω 15 λίρες Αιγύπτου, που είναι αμελητέο ποσό, για τους ξένους τουλάχιστον. Ένα σημείο αναφοράς σημαντικό, που έγινε χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Κωστή Μοσκώφ.
Δεύτερο επίτευγμά του ήταν όταν στο Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού ξεκινήσαμε κάποια μαθήματα ελληνικής γλώσσας. Από τα στοιχειώδη μέχρι και πιο προχωρημένα. Στην αρχή όλα ήταν δωρεάν. Μάλιστα είχαμε συναντήσει και την αντίδραση άλλων καθηγητών, συναδέλφων μας, που έλεγαν ας φέρουν καθηγητές απ’ την Ελλάδα αν θέλουν να μάθουν οι Άραβες ελληνικά. Βέβαια, κάποιοι δάσκαλοι, καθηγητές, συνεχίσαμε, απλήρωτοι, βέβαια μετά φρόντισε ο Κωστής βρήκε ένα κονδύλι και πήραμε ένα συμβολικό ποσό, αυτοί που ξεκινήσαμε τα μαθήματα, τα οποία συνεχίζονται μέχρι σήμερα με πολύ περισσότερους μαθητές και πιο οργανωμένα.
Γενικά ο Κωστής, άνθρωπος με Α κεφαλαίο, το τονίζω αυτό, πάντα είχε να πει μια καλή κουβέντα ακόμη και για τον μεγαλύτερο εχθρό του. Παραδείγματος χάρη, με τις διπλωματικές αρχές, προξένους κ.λπ. δεν τα πήγαινε πολύ καλά, δεν τον πολυγουστάρανε, γιατί σα να χαλούσε την πιάτσα, αυτοί ήταν για δεξιώσεις, για βραδιές επίδειξης… Ωστόσο, ο Κωστής με τη δράση του λίγο τους χαλούσε την ησυχία. “Τι θες κι ανακατεύεσαι, και τι μουσείο να κάνεις, και τι τα θέλει τώρα τα συμπόσια και τα συνέδρια… και τι θα πει ελληνοαιγυπτιακή φιλία”, ξέρω ‘γω… Άλλη λογική κι άλλη η φιλοσοφία τους.
Όταν ερχόταν κάποιο γκρουπ απ’ την Ελλάδα, είτε δημοσιογράφοι ή καθηγητές που θα ‘ρχονταν στην Αλεξάνδρεια, τους έδινε την οδηγία, να πάτε να βρείτε τον Λάζαρο. Εμείς μέναμε μέσα στο ελληνικό τετράγωνο, στο καρτιέ γκρεκ, πάνω απ’ το προξενείο είχαμε σπίτια, μας είχε παραχωρήσει η κοινότητα, με συμβολικό αντίτιμο. Χάρη στον Κωστή γνώρισα πάρα πολύ κόσμο, αξιόλογους ανθρώπους των γραμμάτων, των τεχνών κ.λπ., διότι ο Κωστής διοργάνωνε συμπόσια κάθε χρόνο. Δηλαδή ας πούμε, συμπόσιο για τον Καβάφη ή για τον Τσίρκα (γιατί κι ο Τσίρκας ήταν ένας απ’ τους Αιγυπτιώτες), για την Ορθοδοξία και άλλες θρησκείες κ.ο.κ. Είχαν έρθει ο Μαρωνίτης, θυμάμαι, ένας πατέρας Γοντικάκης, ο Σοφιανός Χρυσοστομίδης, διευθυντής τότε της Αυγής, ηθοποιοί όπως η Κατερίνα Χέλμη, ο Λάκης Λαζόπουλος, κι άλλοι πολλοί, δεν μπορώ να τους θυμηθώ όλους. Ο Παπαδόπουλος ο Κώστας, ο στιχουργός, ο Αλεξάκης ο συγγραφέας, ο Ζουράρις, πολλοί, πολλοί. O Μαρωνίτης είχε απαγγείλει δύο ποιήματα του Καβάφη απ’ τα ανέκδοτα: «Όταν ο Φύλαξ είδε το φως» κι η «Ναυμαχία», τα οποία τα έχω ηχογραφήσει, τα ‘χω περάσει σε cd, και δεν μπορώ να βρω… Θα τα βρω.
Του άρεσε να κάνει πολύ σενάρια και πλάκες και να λέει, έτσι, χαριτωμένα ψέματα. Ας πούμε, πηγαίναμε σ’ ένα μπαρ που είχε μουσική αραβική και φαγητά, του άρεσε πολύ του Κωστή, κι όταν πηγαίναμε με δημοσιογράφους έλεγε “σ’ αυτό το μαγαζί πέφτουν μαχαιριές”. Ο Κωστής εννοούσε ότι υπάρχει παιχνίδι με τα μάτια, εκείνοι του λέγανε “σοβαρά;”, τους έλεγε “να το σημάδι στον τοίχο, δεν το βλέπεις αυτό; Από μαχαιριά είναι”, και τα γράφανε και στα περιοδικά μετά όταν γυρνούσαν. Ή “εδώ περπατούσε η Τζασμίν, από το έργο του Φόρεστ το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο». Άλλη φορά, λίγο πριν το καλοκαίρι του ’96, είχε εξαφανιστεί για 3-4 μέρες, χάσαμε τα ίχνη του. Φάγαμε το κόσμο να τον βρούμε και τελικά όταν βρεθήκαμε ―είχε πάει κάπου στο Ασουάν― όλοι τον ρωτούσαμε τι έγινε, λέει “το κάνω για να δω πόσο μ’ αγαπάτε κι αν ενδιαφέρεστε για μένα”.
Την ημέρα που πέθανε, διορθώναμε γραπτά Πανελληνίων στο βαθμολογικό κέντρο και με πήραν τηλέφωνο και μου το ‘παν και τα παράτησα. Την άλλη μέρα, στην Αγία Σοφία έγινε η κηδεία, ήμουν από τους παραστάτες του φέρετρου.
Δήλωνε μέχρι το τέλος κομμουνιστής, βέβαια είχε πολλές διαφωνίες με ηγετικά στελέχη και τον τρόπο που φερότανε, από το ΚΚΕ εννοώ. Το θυμάμαι αυτό. “Εγώ ξεπέρασα την τάξη μου”, έλεγε, “υπάρχει μεγαλύτερη υπέρβαση;”. Δηλαδή ήταν αστική η οικογένειά του. Ο πατέρας του καπνέμπορας μεγάλος κ.λπ. Το γράφει και σε κάποιο βιβλίο του ότι η αρρώστεια ήταν ένα αντίβαρο για να ισοφαρίσει· “Δεν μπορεί εσύ, κύριε Μοσκώφ, να μεγάλωσες σαν πριγκιπόπουλο μ’ όλες τις ανέσεις, με τους δασκάλους σου και τις κουνουπιέρες σου και τις βίλες”. Mου είχε κάνει φοβερή εντύπωση αυτή η σκέψη: η ασθένεια σαν αντίβαρο στις ανέσεις που είχε στη ζωή του.
Υπάρχει κι ένα βιβλίο του, ανέκδοτο, δεν θυμάμαι τώρα τον τίτλο, πώς το ονόμαζε, το οποίο περιμένουμε. Και γράφει και για εμάς, γράφει και για μένα, και άλλους φίλους. Τότε έγραφα ποιήματα και είχε γράψει σ’ αυτό το
ανέκδοτο βιβλίο ότι τα ποιήματά μου είναι “αξιοπρεπή”, αυτή τη λέξη είχε χρησιμοποιήσει. Ξέχασα να σου πω ότι ο Κωστής θεωρούσε την ελληνική ποίηση υψηλού επιπέδου! “Στην ποίηση είμαστε ό,τι οι Αμερικανοί στο
ΝΒΑ”, έλεγε. Ο Σεφέρης ήταν ο αγαπημένος του ποιητής και αγαπημένο του τραγούδι η “Πιρόγα”».
