Φανή Αϊδαλή: Η Ελληνίδα σοπράνο που δεν απέδωσε ναζιστικό χαιρετισμό στον Χίτλερ

Σε αυτήν εδώ τη στήλη για την όπερα θα ήθελα να αφιερώσω κάποια άρθρα στους θιασώτες εκείνους της λυρικής τέχνης της χώρας μας οι οποίοι δεν είναι τόσο γνωστοί στο ευρύτερο κοινό. Ξεκινώ με τη σοπράνο Φανή Αϊδαλή-Σαπουντζή η οποία γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1912 και απεβίωσε στην ίδια πόλη πριν από ακριβώς 20 χρόνια. Διαβάζοντας για τη ζωή και την καριέρα της* συμπεραίνει κανείς ότι πρόκειται για μια καλλιτέχνιδα η οποία είχε αυτό που λέμε κάλεσμα. Δεν προερχόταν από μουσική οικογένεια, ούτε παρουσιάζεται ως ιδιαίτερα εξωστρεφής, αντίθετα πολύ ταπεινή και εργατική.

Ήξερε, όμως, από νωρίς πως η μουσική ήταν ο τόπος της και διεκδίκησε την θέση της σε αυτόν. Ξεκινά τις μουσικές της σπουδές στα θεωρητικά στη Θεσσαλονίκη, αλλά ούσα γυναίκα εκείνη την εποχή δεν της προσφερόταν η δυνατότητα για πτυχίο. Έτσι, το 1932 μετακομίζει στην Αθήνα και τον επόμενο χρόνο δίνει εξετάσεις στο Υπουργείο Παιδείας για να διοριστεί ως καθηγήτρια ωδικής. Μέλη της επιτροπής ήταν ο Μανώλης Καλομοίρης και ο Διονύσιος Λαυράγκας, οι οποίοι εντυπωσιάστηκαν από το χρώμα, το μέταλλο και την ευελιξία της φωνής της και την παρότρυναν να σπουδάσει μονωδία. Η Φανή Αϊδαλή ακολούθησε τις συμβουλές τους και γράφτηκε στην τάξη της Νίνας Φωκά η οποία την αναγνώρισε αμέσως ως φωνητικό φαινόμενο. Οι σπουδές της στην Αθήνα διακόπτονται για οικογενειακούς λόγους και επιστρέφει στην Θεσσαλονίκη όπου συνεχίζει με την Καίτη Καλαμαριώτου. Αποφοιτά το 1934 από το Εθνικό Ωδείο ως «εξαιρετική μουσική ιδιοφυΐα» και μόλις έξι μήνες μετά, πάλι με πρόταση του Καλομοίρη, κάνει το ντεμπούτο της ως Aida στη Θεσσαλονίκη με τον θίασο Ελληνικό Μελόδραμα υπό τη διεύθυνση του Καλομοίρη. Η 23χρονη Αϊδαλή θριαμβεύει στον ρόλο της Aida και στο θέατρο Ολύμπια στην Αθήνα, αλλά και σε περιοδεία στην Αίγυπτο. Οι κριτικές είναι διθυραμβικές και η επιτυχημένη πορεία της στον χώρο της όπερας διαφαίνεται σίγουρη. Την ίδια περίοδο, πάλι με τον Καλομοίρη, θα πρωταγωνιστήσει στην όπερά του Το Δαχτυλίδι της Μάνας.

Το 1935 δηλώνει συμμετοχή στον Διεθνή Διαγωνισμό Τραγουδιού της Βιέννης τον οποίο και κερδίζει ανάμεσα σε 250 συμμετέχοντες. Το χρηματικό ποσό που συνοδεύει το πρώτο βραβείο της επιτρέπει να συνεχίσει τις σπουδές της στη Βιέννη και το Βερολίνο. Την επόμενη χρονιά, έτος των Ολυμπιακών Αγώνων, προκηρύσσεται διαγωνισμός για την πρόσληψη σολίστ από την Berliner Volksoper και η Αϊδαλή κερδίζει και πάλι και προσλαμβάνεται ως μόνιμο μέλος του θεάτρου όπου θα πρωταγωνιστήσει σε ευρύ ρεπερτόριο με έμφαση στον βερισμό (Verdi, Puccini). Στο μοναδικό βιβλίο που υπάρχει για τη ζωή και το έργο της η ίδια η Αϊδαλή μιλά για την πρώτη της χρονιά στο Βερολίνο: «Το 1936 θυμάμαι άρχισα τη συνεργασία μου με την Όπερα του Βερολίνου… το γεγονός ότι θα άρχιζα με την Άλκηστη του Γκλουκ ήταν μεγάλος πειρασμός…η παράσταση δινόταν με την ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων… στην πρεμιέρα το θέατρο γέμισε ασφυκτικά με κόσμο από όλες τις φυλές και τις χώρες του κόσμου… φυσικά είχε συγκεντρωθεί και όλη η αριστοκρατία του Βερολίνου… παρούσα και η κυβέρνηση με επικεφαλής τον ίδιο τον Χίτλερ… οι Γερμανοί όρθιοι, στραμμένοι προς το θεωρείο του, χαιρετώντας ναζιστικά ούρλιαζαν Χάιλ Χίτλερ… ένιωσα αμήχανη, δεν μου άρεσε αυτό που γινόταν… όταν έπεσε η αυλαία ο διευθυντής του θεάτρου μας ανακοίνωσε αναστατωμένος ότι ερχόταν ο ίδιος ο Χίτλερ για να συγχαρεί τους καλλιτέχνες…παραταχθήκαμε…πρώτος ο μαέστρος, δεύτερος ο σκηνοθέτης, τρίτος ο συμπρωταγωνιστής μου, όλοι τους Γερμανοί, και τέταρτη εγώ… οι Γερμανοί συνάδελφοι ύψωναν το δεξί τους χέρι ζητωκραυγάζοντας Χάιλ Χίτλερ και ύστερα έσφιγγαν το χέρι του δικτάτορα… όταν έφθασε σε μένα εγώ δεν σήκωσα το δεξί μου χέρι ούτε φώναξα Χάιλ Χίτλερ, υποκλίθηκα και άπλωσα το χέρι μου για χειραψία.»** Η Αϊδαλή στη συνέχεια της αφήγησής της τονίζει ότι όταν την συνεχάρη ο Χίτλερ τον ευχαρίστησε αποκαλώντας τον απλώς «κύριε Πρωθυπουργέ» και όχι «Φύρερ» όπως ήταν καθιερωμένο τότε. Η πορεία της τόσο στη σκηνή όσο και εκτός φανερώνουν δυναμισμό και αποφασιστικότητα.

Το 1940 τραγουδά στην όπερα La bohème, που ανέβηκε με πρωτοβουλία του Οδυσσέα Λάππα στο Κινηματοθέατρο Παλλάς στην Αθήνα, και στο ορατόριο Die Schöpfung, που παρουσιάστηκε στο Ηρώδειο υπό τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Την ίδια χρονιά πρωταγωνιστεί ξανά στο Δαχτυλίδι της Μάνας, αλλά αυτήν την φορά στο Βερολίνο.

Συνεχίζει τις εμφανίσεις της εκεί και σε άλλες πόλεις της Γερμανίας ως τον Απρίλη του 1941 που ξεσπά ο πόλεμος και η συνείδησή της την οδηγεί να καταγγείλει τα συμβόλαιά της και να επιστρέψει στην Ελλάδα. Το 1941 προσλαμβάνεται από την ΕΛΣ, αλλά αποσύρεται στη Φλώρινα, πατρίδα του συζύγου της, μιας και οι αρχές της δεν της επιτρέπουν να τραγουδά σε κοινό που θα απαρτίζεται από εκπροσώπους του ναζισμού. Η ήσυχη δύναμή της επιστρατεύεται ακόμα μια φορά αφού μιλώντας άπταιστα τα γερμανικά μεσολαβεί στον Γερμανό διοικητή της Φλώρινας για τη διάσωση συμπατριωτών της. Το 1946 προσλαμβάνεται ξανά στην ΕΛΣ και ως το 1959 τραγουδά πρωταγωνιστικούς ρόλους σε 10 όπερες, σε 23 παραγωγές ή/και αναβιώσεις παραγωγών: Madama Butterfly, La bohème, Il trovatore, Tosca, Le nozze di Figaro. Συμμετέχει στις πρώτες παρουσιάσεις από την ΕΛΣ των έργων: Carmen, Cavalleria rusticana, Ο βασιλιάς Ανήλιαγος, Un ballo in maschera, La forza del destino, Aida.
Όλες οι κριτικές των ετών αυτών εξαίρουν την τεχνική της αρτιότητα, την ομοιογένεια του ήχου, τη μουσικότητα, την εκφραστικότητα, την ευγένεια της κίνησης και την υποκριτική δεινότητά της.

Αυτές ακριβώς οι ξεχωριστές ποιότητες θα αποτελέσουν, δυστυχώς, αφορμή για έναν εσωτερικό πόλεμο στον λυρικό χώρο με αποδέκτη εκείνη. Η μετριότητα πάντα πολεμά την ποιότητα, δεν είναι κάτι που ξενίζει ως φαινόμενο. Η μουσικοκριτικός Αλεξάνδρα Λαλαούνη σε ένα δημοσίευμά της στην εφ. Η βραδυνή τον Δεκέμβριο του 1958 με αφορμή την εμφάνιση της Φανής Αϊδαλή ως Amelia στην όπερα Un ballo in maschera γράφει: «Πώς είναι δυνατόν μια τέτοια καλλιτέχνις σαν την Αϊδαλή να ξεχνιέται, να μένει στο περιθώριο, να εμφανίζεται μια φορά τον χρόνο… Μυστήριο… Φαίνεται πως δεν είναι καλό να θέλει κανείς να υπηρετήσει την τέχνη της πατρίδας του.» Το 1959 παραιτείται από τη Λυρική Σκηνή και επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη. Από το 1960 διδάσκει τραγούδι στο Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης και σύμφωνα με μαρτυρίες οι μαθητές της βρίσκουν στο πρόσωπό της όχι μόνο την τεχνική καθοδήγηση αλλά κι έναν καθόλα ακέραιο άνθρωπο. Από την έρευνα στο διαδίκτυο προέκυψε μόνο ένα δείγμα ηχογράφησης αλλά είναι αρκετό για να αντιληφθεί κανείς τη σπουδαιότητα της φωνής της και την καλλιτεχνική της αξία.

Ακούστε την σε ένα απόσπασμα από την Tosca μαζί με τους Ζαννή Καμπάνη, Δημήτρη Ευστρατίου και Γιώργο Ασσαριώτη:

https://www.historicaltenors.net/greek/sound/kambanistoscavittoria.mp3

____________________
*Θερμές ευχαριστίες στη φιλόλογο και ερευνήτρια Εύη Φλίνδρη, καθώς και στη μουσικολόγο Μυρτώ Οικονομίδου και το Αρχείο Μανώλη Καλομοίρη - Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής για το υλικό που μου παραχώρησαν.
**Αντώνης Λυγούρας, Φανή Αϊδαλή σοπράνο-Η μεγάλη κυρία του ελληνικού μελοδράματος (σ. 57-59)