Το καταφύγιο

Ο Μιγκέλ Ντελίμπες (Miguel Delibes Setién, Βαγιαδολίδ 1920-Βαγιαδολίδ 2010) ήταν Ισπανός μυθιστοριογράφος και μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας της Ισπανίας. Γνωστότερα μυθιστορήματά του είναι:La sombra del ciprés es alargada, El camino, Cinco horas con Mario [Πέντε ώρες με τον Μάριο (μτφρ. Κ. Παλαιολόγος)], Las ratas, Los santos inocentes [Οι άγιοι αθώοι (μτφρ. Δ. Μάρκου) και Τα άγια νήπια (μτφρ. Κ. Παλαιολόγος)] και El hereje [Ο αιρετικός (μτφρ. Κ. Ηλιόπουλος)]. Το λογοτεχνικό έργο του, διαποτισμένο από το τοπίο και τη φύση της Καστίλης, θεωρείται από τα σημαντικότερα της μετεμφυλιακής Ισπανίας. Έλαβε, ανάμεσα σε άλλα, τα κάτωθι βραβεία: Ναδάλ (1948), Κρατικό Βραβείο Κριτικής (1953), Βραβείο Πρίγκιπας της Αστούριας (1982), Εθνικό Βραβείο Ισπανικών Γραμμάτων (1991) και Θερβάντες (1993).

Η μετάφραση του διηγήματος του Μιγκέλ Ντελίμπες έγινε σε δύο ανεξάρτητες ομάδες, υπό τον συντονισμό και τη μεταφραστική επιμέλεια του καθηγητή του ΑΠΘ και μεταφραστή Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, στο πλαίσιο εργαστηρίου συλλογικής μετάφρασης του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Επιμόρφωσης «Ελληνοϊσπανικές Σπουδές, Ιστορία, Λογοτεχνία, Μετάφραση [ΕΛΙΣ]» του Κέντρου επιμόρφωσης και διά βίου μάθησης του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Συμμετείχαν οι: Θεώνη Κάμπρα, Αλίκη Μανωλά, Μαρία Μελαδάκη, Ματίνα Μπίλλια, Ιφιγένεια Ντούμη, Μυρσίνη Πάρσαλη, Δέσποινα Πασσαλή, Περουλής Σακελλαρίδης, Ευαγγελία Τσικαλά, Βασιλική Χρηστάκου.

^{Vibraba la guerra en el cielo y en la tierra entonces, y en la pequeña ciudad todo el mundo se alborotaba si sonaban las sirenas o si el zumbido de los aviones se dejaba sentir muy alto, por encima de los tejados. Era la guerra y la vida humana, en aquel entonces, andaba baja de cotización y se tenía en muy poco aprecio, y tampoco preguntaba nadie, por aquel entonces, si en la ciudad había o no objetivos militares, o si era un centro industrioso o un nudo importante de comunicaciones. Esas cosas no importaban demasiado para que vinieran sobre la ciudad los aviones, y con ellos, la guerra, y con la guerra la muerte. Y las sirenas de las fábricas y las campanas de las torres se volvían locas ululando o tañendo hasta que los aviones soltaban su mortífera carga y los estampidos de las bombas borraban el rastro de las sirenas y de las campanas del ambiente y la metralla abría entonces oquedades en la uniforme arquitectura de la ciudad.
A mí, a pesar de que el Sargentón me miraba fijamente a los ojos cuando en el refugio se decían aquellas cosas atroces de los emboscados y de las madres que quitaban a sus hijos la voluntad de ir a la guerra, no me producía frío ni calor porque sólo tenía trece años y sé que a esa edad no existe ley, ni fuerza moral alguna que fuerce a uno a ir a la guerra y sé que en la guerra un muchacho de mi edad estorba más que otra cosa. Por todo ello no me importaba que el Sargentón me mirase, y me enviara su odio cuidadosamente envuelto en su mirada; ni que me refrotase por las narices que tenía un hijo en Infantería, otro enrolado en un torpedero y el más pequeño en carros de asalto; ni cuando añadía que si su marido no hubiera muerto andaría también en la guerra, porque no era lícito ni moral que unos pocos ganaran la guerra para que otros muchos se beneficiaran de ello. Yo no podía hacer nada por sus hijos y por eso me callaba; y no me daba por aludido porque yo tampoco pretendía beneficiarme de la guerra. Pero sentía un respiro cuando el Cigüeña, el guardia que vigilaba la circulación en la esquina, se acercaba a mí con sus patitas de alambre estremeciéndose de miedo y su ojo izquierdo velado por una nube y me decía, con un vago aire de infalibilidad, apuntando con un dedo al techo y ladeando la pequeña cabeza: «Ésa ha caído en la estación», o bien: «Ahora tiran las ametralladoras de la Catedral; ahí tengo yo un amigo», o bien: «Ese maldito no lleva frío; ya le han tocado». Pero quien debía llevar frío era él, porque no cesaba de tiritar desde que comenzaba la alarma hasta que terminaba.
A veces me regocijaba ver temblar como a un azogado al Cigüeña, allí a mi lado, con las veces que él me hacía temblar a mí por jugar al fútbol en el parque, o correr en bicicleta sin matrícula o, lisa y simplemente, por llamarle a voces tío Cigüeña y Patas de alambre.
Sí, yo creo que allí entre toda aquella gente rara y con la muerte rondando la ciudad, se me acrecían los malos sentimientos y me volvía yo un poco raro también. A la misma Sargentón la odiaba cuando se irritaba con cualquiera de nosotros y la tomaba asco y luego, por otro lado, me daba mucha pena si cansada de tirar pullas y de provocar a todo el mundo se sentaba ella sola en un rincón, sobre un ataúd de tercera, y pensaba en los suyos y en las penalidades y sufrimientos de los suyos. Y lo hacía en seco, sin llorar. Si hubiera llorado, yo hubiera vuelto a tomarla asco y a odiarla. Por eso digo que todo el mundo se volvía un poco raro y contradictorio en aquel agujero.
En contra de lo que ocurría a muchos, que consideraban nuestra situación como un mal présagio, a mí no me importaba que el sótano estuviera lleno de ataúdes y no pudiera uno dar un paso sin toparse de bruces con ellos. Eran filas iterminables de ataúdes, unos blancos, otros negros y otros de color caoba reluciente. A mí, la verdad, me era lo mismo estar entre ataúdes que entre canastillas de recién nacido. Tan insustituibles me parecían unos como otras y me desconcertaba por eso la criada del principal que durante toda la alarma no cesaba de llorar y de gritar que por favor la quitasen “aquellas cosas de encima”, como si aquello fuese tan fácil y ella no abonase a Ultratumba, S.A., una módica prima anual para tener asegurado su ataúd el día que la diñase.
En cambio a don Serafín, el empresario de Pompas Fúnebres, le complacía que viésemos de cerca el género y que la vecindad de los aviones nos animase a pensar en la muerte y sobre la conveniencia de conservar incorruptos nuestros restos durante una temporada. Lo único que le mortificaba era la posibilidad de que los ataúdes sufrieran deterioro con las aglomeraciones y con los nervios. Decía:
―Don Matías, no le importará tener los pies quietecitos, ¿no es cierto? Es un barniz muy delicado este.
O bien:
―La misma seguridad tienen ustedes aquí que allá. ¿Quieren correrse un poquito?
También bajaba al refugio un catedrático de la Universidad, de lacios bigotes blancos y ojos adormecidos, que, con la guerra, andaba siempre de vacaciones. Solía sentarse sobre un féretro de caoba con herrajes de oro, y le decía a don Serafín, no sé si por broma:
―Éste es el mío, no lo olvides. Lo tengo pedido desde hace meses, y tú te has comprometido a reservármelo.
Y daba golpecitos con un dedo, y como con cierta ansiedad, en la cubierta de la caja, y la ancha cara de don Serafín se abría en una oscura sonrisa.
―Es caro ―advertía y el catedrático de la Universidad decía:
―No importa; lo caro, a la larga, es barato.
Y la criada del principal hacía unos gestos patéticos y les rogaba, con lágrimas en los ojos, pero sin abrirlos, que no hablasen de aquellas cosas horribles, porque Dios les iba a castigar.
Y la ametralladora de San Vicente, que era la más próxima, hacía de cuando en cuando: «Ta-ca-tá, ta-ca-tá, ta-ca-tá». Y el tableteo cercano dejaba a todos en suspenso, porque barruntaban que era un duelo a muerte el que se libraba fuera y que era posible que cualquiera de los contrincantes tuviera necesidad de utilizar el género de don Serafín al final.
Las calles permanecían desiertas durante los bombardeos, y las ametralladoras, montadas en las torres y azoteas más altas de la ciudad, disparaban un poco a tontas y a locas y los tres cañones que el Regimiento de Artillería había empotrado en unos profundos hoyos, en las afueras, vomitaban fuego también, pero habían de esperar a que los aviones rondasen su radio de acción, porque carecían casi totalmente de movilidad, aunque muchas veces disparaban sin ver a los aviones con la vaga esperanza de ahuyentarlos. Y había un vecino en mi casa, en el tercero, que era muy hábil cazador, y los primeros días hacía fuego también desde las ventanas, con su escopeta de dos cañones. Luego, aquello pasó de la fase de improvisación, y a los soldados espontáneos, como mi vecino, no les dejaban tirar. Y él se consumía en la pasividad del refugio, porque entendía que los que manejaban las armas antiaéreas eran unos ignorantes y los aviones podían cometer sus desaguisados sin riesgos de ninguna clase.
En alguna ocasión bajaba también al refugio don Ladis, que tenía una tienda de ultramarinos, en la calle de Espería, afluente de la nuestra, y no hacía más que escupir y mascullar palabrotas. Tenía unas anacrónicas barbitas de chivo, y a mi madre le gustaba poco por las barbas, porque decía que en un establecimiento de comestibles las barbas hacen sucio. A don Ladis le llevaban los demonios de ver a su dependiente amartelado en un rincón con una joven que cuidaba a una anciana del segundo. El dependiente decía en guasa que la chica era su refugio, y si hablaban lo hacían en cuchicheos, y cuando sonaba un estampido próximo, la muchacha se tapaba el rostro con las manos y el dependiente le pasaba el brazo por los hombros en ademán protector.
Un día, el Sargentón se encaró con don Ladis y le dijo:
―La culpa es de ustedes, los que tienen negocios. La ciudad debería tener ya un avión para su defensa. Pero no lo tiene porque usted y los judíos como usted se obstinan en seguir amarrados a su dinero.
Y era verdad que la ciudad tenía abierta una suscripción entre el vecindario para adquirir un avión para su defensa. Y todos sabíamos, porque el diario publicaba las listas de donantes, que don Ladis había entregado quinientas pesetas para este fin. Por eso nos interesó lo que diría don Ladis al Sargentón. Y lo que le dijo fue: ―¿Nadie le ha dicho que es usted una enredadora y una asquerosa, doña Constantina?
Todo esto era también una rareza. Dicen que el peligro crea un vínculo de solidaridad. Allí, en el refugio, nos llevábamos todos como el perro y el gato. Yo creo que el miedo engendra otros muchos efectos además del de la solidaridad.
Me acuerdo bien del día en que el Sargentón le dijo a don Serafín, el empresario de Pompas Fúnebres, que él veía con buenos ojos la guerra porque hacía prosperar su negocio. Precisamente aquel día habían almacenado en el sótano unas cajitas para restos, muy remataditas y pulcras, idénticas a la que don Serafín prometió a mi hermanita Cristeta, años antes, si era buena, para que jugase a los entierros con los muñecos. A mi hermana Cristeta y a mí nos tenía embelesados aquella cajita tan barnizada del escaparate que era igual que las grandes, solo que en pequeño. Por eso don Serafín se la prometió a mi hermanita si era buena. Pero Cristeta se esmeró en ser buena una semana y don Serafín no volvió a acordarse de su promesa. Tal vez por eso aquella mañana no me importó que el Sargentón dijese a don Serafín aquella cosa tremenda de que no veía con malos ojos la guerra porque ella hacía prosperar su negocio.
Don Serafín dijo:
―¡Por amor de Dios, no sea usted insensata, doña Constantina! Mi negocio es de los que no pasan de moda.
Y don Ladis, el ultramarinero, se echó a reír. Creo que don Ladis aborrecía a don Serafín, por la sencilla razón de que los muertos no necesitan ultramarinos. Don Serafín se encaró con él:
―Cree el ladrón que todos son de su condición ―dijo.
Don Ladis le tiró una puñada, y el catedrático de la Universidad se interpuso. Hubo de intervenir el Cigüeña, que era la autoridad, porque don Serafín exigía que encerrase al Sargentón y don Ladis, a su vez, que encerrase a don Serafín. En el corro solo se oía hablar de la cárcel, y entonces el dependiente de don Ladis pasó el brazo por los hombros de la muchachita del segundo, a pesar de que no había sonado ninguna explosión próxima, ni la chica, en apariencia, se sintiese atemorizada.
De repente, la sirvienta del principal se quedó quieta, escuchando unos momentos. Luego se secó, apresuradamente, dos lágrimas con la punta de su delantal, y chilló:
―¡Ha terminado la alarma! ¡Ha terminado la alarma!
Y se reía como una tonta. En el corro se hizo un silencio y todos se miraron entre sí, como si acabaran de reconocerse. Luego fueron saliendo del refugio uno a uno.
Yo iba detrás de don Serafín, y le dije:
―¿Recuerda usted la cajita que prometió a mi hermana Cristeta si se comportaba bien?
Él volvió la cabeza y se echó a reír. Dijo:
―Pobre Cristeta; ¡qué bonita era!
Fuera brillaba el sol con tanta fuerza que lastimaba los ojos.}

^{Από το βιβλίο Viejas historias de Castilla la Vieja (1964)}

Πρώτη [αλφαβητικά] εκδοχή στα ελληνικά

ΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ

Σειόταν ο πόλεμος στον ουρανό και τη γη εκείνα τα χρόνια, και στη μικρή πόλη όλος ο κόσμος αναστατωνόταν σαν ηχούσαν οι σειρήνες ή όταν ο βόμβος των αεροπλάνων ακουγόταν πολύ δυνατά πάνω από τις στέγες. Είχαμε πόλεμο, και η ανθρώπινη ζωή εκείνη την εποχή δεν άξιζε πεντάρα και ήταν ασήμαντη, και ούτε που ρωτούσε κανείς εκείνα τα χρόνια εάν στην πόλη υπήρχαν ή όχι στρατιωτικοί στόχοι, αν ήταν βιομηχανική περιοχή ή σημαντικός κόμβος επικοινωνιών. Τέτοια πράγματα δεν είχαν και πολλή σημασία για τα αεροπλάνα που έρχονταν πάνω από την πόλη, και μαζί τους ο πόλεμος, και μαζί με τον πόλεμο ο θάνατος. Και οι σειρήνες των εργοστασίων και οι καμπάνες των καμπαναριών τρελαίνονταν και πάλλονταν και βροντούσαν, εωσότου τα αεροπλάνα ρίξουν το θανατηφόρο τους φορτίο και οι εκρήξεις από τις βόμβες σβήσουν από την ατμόσφαιρα τα ίχνη από τις σειρήνες και τις καμπάνες και οι σφαίρες των πυροβόλων ανοίξουν τότε οπές στην ομοιόμορφη αρχιτεκτονική της πόλης.
Εμένα, παρότι ο Λοχιάρας με κοιτούσε σταθερά στα μάτια όταν στο καταφύγιο έλεγαν αυτά τα τρομερά πράγματα για τους φυγόστρατους και τις μητέρες που έκοβαν στα παιδιά τους τη φόρα να πάνε στον πόλεμο, δεν μου έκανε ούτε κρύο ούτε ζέστη, γιατί ήμουν μόνο δεκατριών χρονών και ξέρω ότι σε αυτή την ηλικία δεν υπάρχει νόμος, μήτε καμία ηθική δύναμη που να πιέζει κάποιον να πάει στον πόλεμο και ξέρω ότι στον πόλεμο ένας πιτσιρικάς της ηλικίας μου μάλλον εμπόδιο είναι παρά οτιδήποτε άλλο. Για όλα αυτά δεν με ενοχλούσε που ο Λοχιάρας με κοιτούσε, και μου έστελνε το μίσος του προσεκτικά τυλιγμένο στο βλέμμα του, ούτε που μου έτριβε στη μούρη ότι είχε έναν γιο στο πεζικό, άλλον που υπηρετούσε σε τορπιλάκατο και τον πιο μικρό στα άρματα μάχης, ούτε όταν προσέθετε ότι, αν δεν είχε πεθάνει, θα πήγαινε και ο σύζυγος στον πόλεμο, επειδή δεν ήταν νόμιμο ή ηθικό κάποιοι λίγοι να κερδίσουν τον πόλεμο για να επωφεληθούν κάποιοι πολλοί. Εγώ δεν μπορούσα να κάνω τίποτα για τους γιους τους και γι’ αυτό σώπαινα και έκανα τον ανήξερο, επειδή ούτε εγώ είχα σκοπό να επωφεληθώ από τον πόλεμο. Έπαιρνα όμως μια ανάσα όταν ο Λέλεκας, ο φρουρός που έκοβε κίνηση στη γωνία, με πλησίαζε με τα σαν σύρμα ποδάρια του να τρέμουν από φόβο και το αριστερό του μάτι καλυμμένο με ένα σύννεφο, και μου έλεγε με έναν απροσδιόριστο αέρα αυθεντίας, δείχνοντας με το δάκτυλο το ταβάνι και ρίχνοντας στο πλάι το μικρό του κεφαλάκι: «Αυτή έπεσε στον σταθμό» ή «Τώρα ρίχνουν με τα πολυβόλα από τον Καθεδρικό. Έχω έναν φίλο εκεί» ή «Αυτός ο καταραμένος δεν θα κρυώνει πια· τον πέτυχαν». Όμως εκείνος που θα πρέπει να κρύωνε ήταν μάλλον ο ίδιος, γιατί δεν σταματούσε να τρέμει από την ώρα που άρχιζε ο συναγερμός μέχρι που τελείωνε.
Κάποιες φορές το κατευχαριστιόμουν που έβλεπα τον Λέλεκα να τρέμει σαν το ψάρι, εκεί δίπλα μου, με τις τόσες φορές που μ’ έκανε εκείνος να τρέμω επειδή έπαιζα ποδόσφαιρο στο πάρκο ή επειδή έτρεχα με ένα ποδήλατο χωρίς πινακίδα ή απλώς και μόνο επειδή τον φώναζα δυνατά θείο Λέλεκα και Συρματοπόδαρο.
Ναι, πιστεύω ότι εκεί ανάμεσα σε όλους αυτούς τους παράξενους ανθρώπους και με τον θάνατο να περικυκλώνει την πόλη, φούντωναν μέσα μου τα άσχημα συναισθήματα και γινόμουν κι εγώ λίγο παράξενος. Την ίδια τη Λοχιάρα τη μισούσα όταν εκνευριζόταν με κάποιον από εμάς και μου προκαλούσε αηδία, και μετά, από την άλλη, στεναχωριόμουν πολύ αν, κουρασμένη να πετάει καρφιά και να προκαλεί όλον τον κόσμο, καθόταν μόνη σε μια γωνιά, σ’ ένα φέρετρο τρίτης διαλογής, και σκεφτόταν τους δικούς της και τις κακουχίες και τα βάσανα των δικών της. Και το έκανε με μάτια στεγνά, δίχως κλάματα. Αν έκλαιγε, εγώ θα αηδίαζα μαζί της και θα τη μισούσα ξανά. Γι’ αυτό λέω ότι όλοι γίνονταν λίγο παράξενοι και αντιφατικοί μέσα σ’ εκείνη την τρύπα.
Σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε σε πολλούς, που θεωρούσαν την κατάστασή μας κακό οιωνό, εμένα δεν μ’ ένοιαζε που το υπόγειο ήταν γεμάτο φέρετρα και δεν μπορούσε κανείς να κάνει ούτε βήμα χωρίς να πέσει πάνω τους. Υπήρχαν ατέλειωτες σειρές από φέρετρα, κάποια λευκά, άλλα μαύρα και άλλα στο χρώμα του γυαλιστερού μαονιού. Εμένα, αλήθεια, το ίδιο μου έκανε είτε βρισκόμουν ανάμεσα σε φέρετρα είτε ανάμεσα σε καλαθούνες με νεογέννητα. Τόσο αναντικατάστατα μου φαίνονταν τα μεν όσο και τα δε, και γι’ αυτό με παραξένευε που η υπηρέτρια του πρώτου, καθ’ όλη τη διάρκεια του συναγερμού, δεν σταματούσε να κλαίει και να φωνάζει να βγάλουν, παρακαλώ, «αυτά τα πράγματα από πάνω της», σαν να ήταν έτσι εύκολο και σαν να μην πλήρωνε κι η ίδια μια λογική ετήσια συνδρομή στην Επέκεινα Α.Ε., ώστε να έχει εξασφαλισμένο το φέρετρό της τη μέρα που θα τίναζε τα πέταλα.
Από την άλλη, τον δον Σεραφίν, τον ιδιοκτήτη του Γραφείου Τελετών, τον ευχαριστούσε που βλέπαμε από κοντά το εμπόρευμα και που η εγγύτητα των αεροπλάνων μάς ωθούσε να σκεφτούμε τον θάνατο και την ευκαιρία να διατηρήσουμε άφθαρτα τα λείψανά μας για ένα διάστημα. Το μόνο που τον βασάνιζε ήταν η πιθανότητα τα φέρετρα να υποστούν κάποιες φθορές με τον συνωστισμό και τα νεύρα. Έλεγε:

«Δον Ματίας, δεν θα σας πείραζε να περιορίσετε τα πέρα δώθε, έτσι δεν είναι; Το βερνίκι αυτό είναι πολύ ευαίσθητο».

Ή:

«Είστε εξίσου ασφαλείς κι εδώ κι εκεί. Έχετε την καλοσύνη να πάτε λίγο πιο πέρα;»

Στο καταφύγιο κατέβαινε και ένας καθηγητής Πανεπιστημίου, με ίσιο λευκό μουστάκι και νυσταλέα μάτια, ο οποίος, λόγω του πολέμου, βρισκόταν σε μόνιμες διακοπές. Συνήθως καθόταν πάνω σ’ ένα φέρετρο από μαόνι με χρυσά εξαρτήματα, και έλεγε στον δον Σεραφίν, μπορεί και αστειευόμενος:

«Αυτό είναι δικό μου, μην το ξεχνάς. Το έχω ζητήσει εδώ και μήνες, και έχεις δεσμευτεί να μου το φυλάξεις».

Και χτυπούσε το κάλυμμα της κάσας μ’ ένα δάχτυλο και με κάποια αγωνία, και στο πλατύ πρόσωπο του δον Σεραφίν σχηματιζόταν ένα σκοτεινό χαμόγελο.

«Είναι ακριβό», προειδοποιούσε, και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου έλεγε:
«Δεν πειράζει, το ακριβό, μακροπρόθεσμα, είναι φθηνό».

Και η υπηρέτρια του πρώτου έκανε απελπισμένες χειρονομίες και τους παρακαλούσε, με δάκρυα στα μάτια, χωρίς όμως να τ’ ανοίξει, να μην μιλάνε γι’ αυτά τα φρικτά πράγματα, γιατί ο Θεός θα τους τιμωρούσε.
Και το πολυβόλο του Σαν Βιθέντε, που ήταν το πλησιέστερο, έκανε πότε πότε: «Τα-κα-τα, τα-κα-τα». Και το κοντινό κροτάλισμα πάγωνε τα πάντα, επειδή όλοι διαισθάνονταν ότι έξω διαδραματιζόταν μια μονομαχία μέχρι θανάτου και ότι ήταν πιθανό οποιοσδήποτε απ’ τους εμπλεκόμενους να χρειαζόταν να χρησιμοποιήσει τελικά το εμπόρευμα του δον Σεραφίν.
Οι δρόμοι έμεναν άδειοι κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών, και τα πολυβόλα που είχαν τοποθετηθεί στους πύργους και τις ψηλότερες ταράτσες της πόλης, πυροβολούσαν λίγο στα τυφλά, και τα τρία κανόνια που το Σύνταγμα Πυροβολικού είχε χώσει σε βαθείς λάκκους στα περίχωρα ξερνούσαν επίσης φωτιές, αλλά έπρεπε να περιμένουν να εμφανιστούν τ’ αεροπλάνα στην ακτίνα βολής τους, καθώς η κίνησή τους ήταν πολύ περιορισμένη, παρόλο που πολλές φορές έριχναν χωρίς να δουν τ’ αεροπλάνα με την αόριστη ελπίδα να τα τρέψουν σε φυγή. Και είχα έναν γείτονα στο σπίτι μου, στον τρίτο, ο οποίος ήταν πολύ ικανός κυνηγός, και τις πρώτες μέρες πυροβολούσε κι αυτός απ’ τα παράθυρα με το δίκαννό του. Έπειτα, πέρασε η περίοδος του αυτοσχεδιασμού, και οι αυθόρμητοι στρατιώτες, όπως ο γείτονάς μου, δεν επιτρεπόταν να πυροβολούν. Κι εκείνον τον έτρωγε η παθητικότητα του καταφυγίου, επειδή καταλάβαινε ότι αυτοί που χειρίζονταν τα αντιαεροπορικά όπλα ήταν κάποιοι αδαείς και τ’ αεροπλάνα μπορούσαν να εκτελούν το καταστροφικό τους έργο χωρίς να διατρέχουν τον οποιονδήποτε κίνδυνο.
Κάποιες φορές κατέβαινε στο καταφύγιο και ο δον Λάδις, που είχε ένα παντοπωλείο στην οδό Εσπερία, λίγο πιο κάτω από τον δρόμο μας, και δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να φτύνει και να μουρμουρίζει βρωμόλογα. Είχε κάτι παλιομοδίτικα μακριά γένια στο πηγούνι και στη μαμά μου δεν άρεσε πολύ, εξαιτίας της γενειάδας, γιατί έλεγε ότι σ’ ένα κατάστημα τροφίμων τα γένια είναι βρωμιά. Τον δον Λάδις τον έπιαναν τα διαόλια του όταν έβλεπε τον ερωτοχτυπημένο παραγιό του να σαλιαρίζει σε μια γωνιά με τη νεαρή που φρόντιζε την ηλικιωμένη γυναίκα του δεύτερου ορόφου. Ο παραγιός έλεγε στ’ αστεία ότι η κοπέλα ήταν το καταφύγιό του και αν μιλούσαν το έκαναν ψιθυριστά, και όταν ακουγόταν μια κοντινή έκρηξη, το κορίτσι σκέπαζε το πρόσωπό της με τις παλάμες και ο παραγιός περνούσε τα χέρια του γύρω από τους ώμους της με προστατευτικό τρόπο.

Μια μέρα, ο Λοχιάρας επιτέθηκε στον δον Λάδις λέγοντάς του:

«Εσείς φταίτε, εσείς που έχετε επιχειρήσεις. Η πόλη θα ’πρεπε να ’χει ήδη ένα αεροπλάνο για την άμυνά της. Αλλά δεν το έχει γιατί εσείς και οι εβραίοι σαν κι εσάς επιμένετε να γαντζώνεστε απ’ τα λεφτά σας.

Και ήταν αλήθεια ότι η πόλη είχε ξεκινήσει έναν έρανο στη γειτονιά για να αποκτήσει ένα αεροπλάνο για την άμυνά της. Και όλοι ξέραμε, επειδή η εφημερίδα δημοσίευε τη λίστα με τους δωρητές, ότι ο δον Λάδις είχε δώσει πεντακόσιες πεσέτες γι’ αυτόν τον σκοπό. Οπότε μας ενδιέφερε τι θα έλεγε ο δον Λάδις στον Λοχιάρα. Και αυτό που του είπε ήταν:

«Σας έχει πει κανείς ότι είστε μια ραδιούργα και μια σιχαμένη, δόνια Κονσταντίνα;»

Και όλο αυτό ήταν παράξενο. Λένε ότι ο κίνδυνος δημιουργεί δεσμούς αλληλεγγύης. Εκεί, στο καταφύγιο, ήμασταν όλοι σαν τον σκύλο με τη γάτα. Εγώ πιστεύω ότι ο φόβος προκαλεί και άλλα πολλά συναισθήματα πέραν της αλληλεγγύης.
Θυμάμαι καλά την ημέρα που ο Λοχιάρας κατηγόρησε τον δον Σεραφίν, τον ιδιοκτήτη του Γραφείου Τελετών, ότι έβλεπε με καλό μάτι τον πόλεμο γιατί πήγαιναν καλά οι δουλειές του. Συγκεκριμένα εκείνη τη μέρα είχαν στοιβάξει στο υπόγειο κάποια κασελάκια για λείψανα, πολύ καλοφτιαγμένα και περιποιημένα, ίδια μ’ αυτό που ο δον Σεραφίν υποσχέθηκε χρόνια πριν στην αδερφούλα μου την Κριστέτα, αν ήταν καλό παιδί, για να κάνει κηδείες με τις κούκλες της. Την αδερφή μου την Κριστέτα κι εμένα μας μάγευε εκείνο το τόσο λουστραρισμένο κασελάκι στη βιτρίνα που ήταν ολόιδιο με τα μεγάλα φέρετρα, απλώς σε μικρό μέγεθος. Γι’ αυτό κι ο δον Σεραφίν το υποσχέθηκε στην αδερφούλα μου αν ήταν καλό παιδί. Όμως η Κριστέτα έβαλε τα δυνατά της να είναι καλό παιδί για μία βδομάδα και ο δον Σεραφίν πάλι δεν θυμήθηκε την υπόσχεσή του. Ίσως γι’ αυτό εκείνο το πρωί δεν μ’ ένοιαξε που ο Λοχιάρας είπε στον δον Σεραφίν εκείνο το τρομερό πράγμα, ότι δεν του κακόπεφτε ο πόλεμος αφού είχαν ανοίξει οι δουλειές του.

Ο Δον Σεραφίν είπε:

«Για τ’ όνομα του Θεού, μην παραλογίζεστε, δόνια Κονσταντίνα! Η δουλειά μου είναι απ’ αυτές που δεν περνάει η μόδα τους».

Και ο δον Λάδις, ο μπακάλης, έσκασε στα γέλια. Νομίζω ο δον Λάδις απεχθανόταν τον δον Σεραφίν, για τον απλούστατο λόγο ότι οι νεκροί δεν χρειάζονται μπακαλική. Ο δον Σεραφίν του απάντησε:

«Είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα».

Ο δον Λάδις του έριξε μια γροθιά και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου μπήκε ανάμεσά τους. Αναγκάστηκε να επέμβει ο Λέλεκας, ως εξουσία, επειδή ο δον Σεραφίν απαιτούσε να συλληφθεί ο Λοχιάρας, και ο δον Λάδις με τη σειρά του να συλληφθεί ο δον Σεραφίν. Στην ομήγυρη μόνο για φυλακή γινόταν κουβέντα, και τότε ο παραγιός του δον Λάδις πέρασε το χέρι του πάνω από τους ώμους της κοπελίτσας απ’ τον δεύτερο, παρότι δεν είχε ακουστεί καμιά έκρηξη εκεί κοντά, κι ούτε η κοπέλα, προφανώς, ήταν τρομαγμένη.
Ξαφνικά, η υπηρέτρια του πρώτου σώπασε προσπαθώντας ν’ αφουγκραστεί για μερικά λεπτά. Έπειτα σκούπισε βιαστικά δυο δάκρυα με την άκρη της ποδιάς της και έβγαλε μια τσιρίδα:

«Λήξη συναγερμού! Λήξη συναγερμού!».

Και γελούσε σαν χαζή. Στην ομήγυρη επικράτησε ησυχία και όλοι κοιτάχτηκαν μεταξύ τους, σαν να είχαν μόλις αναγνωρίσει ο ένας τον άλλον. Έπειτα άρχισαν να βγαίνουν ένας ένας απ’ το καταφύγιο.
Εγώ πήγαινα πίσω απ’ τον δον Σεραφίν και του είπα:

«Θυμάστε το κασελάκι που είχατε υποσχεθεί στην αδερφή μου την Κριστέτα αν θα ήταν καλό παιδί;»

Εκείνος γύρισε το κεφάλι κι έβαλε τα γέλια. Είπε:

«Τη δόλια την Κριστέτα, τι καλή που ήταν!»

Έξω ο ήλιος έλαμπε τόσο δυνατά που σε πονούσαν τα μάτια.

Μετάφραση: Θεώνη Κάμπρα, Αλίκη Μανωλά, Μαρία Μελαδάκη, Ματίνα Μπίλλια, Ιφιγένεια Ντούμη

Δεύτερη [αλφαβητικά] εκδοχή στα ελληνικά

ΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ

Μαινόταν τότε ο πόλεμος σε ουρανό και γη, και στη μικρή πόλη ο κόσμος όλος ταρασσόταν όταν ηχούσαν οι σειρήνες ή όταν ο βόμβος των αεροπλάνων ακουγόταν πολύ δυνατά, πάνω από τις στέγες. Ήταν πόλεμος και η ανθρώπινη ζωή, εκείνον τον καιρό, έπεφτε σε αξία και την είχαν σε πολύ μικρή εκτίμηση, και ούτε που ρωτούσε κανείς, εκείνον τον καιρό, αν στην πόλη υπήρχαν ή όχι στρατιωτικοί στόχοι ή αν ήταν βιομηχανικό κέντρο ή σημαντικός κόμβος επικοινωνιών. Τα πράγματα αυτά δεν ήταν και τόσο σημαντικά ώστε να έρχονται τα αεροπλάνα πάνω από την πόλη, και μαζί τους ο πόλεμος και με τον πόλεμο ο θάνατος. Και οι σειρήνες των εργοστασίων και οι καμπάνες των καμπαναριών τρελαίνονταν και ούρλιαζαν και χτυπούσαν μέχρι που τα αεροπλάνα έριχναν το φονικό φορτίο τους και οι εκρήξεις των βομβών έσβηναν τα ίχνη των σειρήνων και των καμπανών από τον αέρα και τα θραύσματα άνοιγαν τότε κοιλώματα στην ομοιόμορφη αρχιτεκτονική της πόλης.
Εμένα, παρόλο που o Λοχιαράς με κοίταζε κατάματα όταν στο καταφύγιο λέγονταν εκείνα τα αποτρόπαια πράγματα για τους λιποτάκτες και τις μητέρες που στερούσαν από τα παιδιά τους τη θέληση να πάνε στον πόλεμο, δεν μου έκανε ούτε κρύο ούτε ζέστη, επειδή ήμουν μόλις δεκατριών χρονών και ξέρω πως στην ηλικία αυτή δεν υπάρχει νόμος ούτε ηθική δύναμη που να αναγκάζει κάποιον να πάει στον πόλεμο και ξέρω πως στον πόλεμο ένα αγόρι της ηλικίας μου είναι περισσότερο εμπόδιο παρά οτιδήποτε άλλο. Για όλα αυτά, δεν με ένοιαζε να με κοιτάζει ο Λοχιαράς και να μου στέλνει το μίσος που είχε προσεκτικά τυλιγμένο στο βλέμμα της· ούτε να μου πετάει κατάμουτρα πως είχε έναν γιο στο Πεζικό, έναν άλλο ναυτολογημένο σε τορπιλάκατο και τον νεότερο σε άρματα εφόδου· ούτε όταν προσέθετε πως αν ο σύζυγός της δεν είχε πεθάνει, θα πήγαινε κι εκείνος στον πόλεμο, επειδή δεν είναι ούτε νόμιμο ούτε ηθικό κάποιοι λίγοι να κερδίζουν τον πόλεμο, για να επωφελούνται από αυτό άλλοι πολλοί. Δεν μπορούσα να κάνω τίποτα για τα παιδιά της και γι’ αυτό σιωπούσα και δεν θεωρούσα πως αναφερόταν σ’ εμένα γιατί ούτε εγώ σκόπευα να επωφεληθώ από τον πόλεμο. Ένιωθα όμως μια ανακούφιση όταν ο Πελαργός, ο φρουρός που έκοβε κίνηση στη γωνία, ερχόταν προς το μέρος μου με τα συρμάτινα ποδαράκια του τρέμοντας από φόβο και με το αριστερό του μάτι θολωμένο από ένα σύννεφο και μου έλεγε, με έναν αόριστο αέρα αλάθητου, δείχνοντας με το ένα του δάχτυλο το ταβάνι και γέρνοντας το μικρό κεφάλι του: «Αυτή έπεσε στον Σταθμό» ή «Τώρα ρίχνουν τα πολυβόλα του Καθεδρικού· εκεί έχω εγώ έναν φίλο» ή «Αυτός ο δύστυχος δεν κρυώνει πια· τον έχουν πετύχει». Όμως, μάλλον εκείνος ήταν που κρύωνε, γιατί δεν έπαυε να τρέμει από την ώρα που άρχιζε o συναγερμός μέχρι την ώρα που σταματούσε.
Μερικές φορές με ευχαριστούσε να βλέπω τον Πελαργό να τρέμει σαν το φύλλο, εκεί δίπλα μου, μετά από τόσες φορές που με είχε κάνει κι εκείνος να τρέμω επειδή έπαιζα ποδόσφαιρο στο πάρκο, ή επειδή έκανα ποδήλατο χωρίς πινακίδα, ή απλώς και μόνο επειδή τον φώναζα κυρ-Πελαργό και Καλαμοκάνη.
Ναι, πιστεύω ότι εκεί, ανάμεσα σ’ όλους εκείνους τους παράξενους ανθρώπους και με τον θάνατο να περικυκλώνει την πόλη, φούντωναν τα άσχημα συναισθήματά μου και γινόμουν κι εγώ λιγάκι παράξενος. Τον Λοχιαρά δε, τη μισούσα όταν εκνευριζόταν με κάποιον από εμάς και την απεχθανόμουν και μετά, από την άλλη, τη λυπόμουν όταν, κουρασμένη να πετάει μπηχτές και να προκαλεί τους πάντες, καθόταν μόνη της σε μια γωνιά πάνω σ’ ένα φέρετρο τρίτης διαλογής και σκεφτόταν τους δικούς της και τις κακουχίες και τα βάσανα των δικών της. Και το έκανε με μάτια στεγνά, χωρίς να κλαίει. Αν έκλαιγε, εγώ πάλι θα την απεχθανόμουν και θα τη μισούσα. Γι’ αυτό λέω ότι όλος ο κόσμος είχε γίνει λίγο παράξενος και αντιφατικός σ’ εκείνη την τρύπα.
Σε αντίθεση με πολλούς άλλους, που θεωρούσαν την κατάστασή μας κακό οιωνό, εμένα δεν με ένοιαζε που το υπόγειο ήταν γεμάτο φέρετρα και δεν μπορούσες να κάνεις ένα βήμα χωρίς να πέσεις πάνω τους. Ατέλειωτες σειρές από φέρετρα, κάποια άσπρα, κάποια μαύρα και κάποια από γυαλιστερό μαόνι. Εμένα, για να πω την αλήθεια, είτε βρισκόμουν ανάμεσα σε φέρετρα είτε ανάμεσα σε καλάθια για νεογέννητα, το ίδιο μου έκανε. Τόσο αναντικατάστατα μου φαίνονταν και τα μεν και τα δε και γι’ αυτό με ξένιζε που η υπηρέτρια του πρώτου ορόφου, κατά τη διάρκεια του συναγερμού, δεν σταματούσε να κλαίει και να οδύρεται παρακαλώντας να πάρουν «εκείνα τα πράγματα από πάνω της», λες κι ήταν τόσο εύκολο αυτό και λες κι εκείνη δεν κατέβαλλε στην Επέκεινα ΑΕ ένα προσιτό ετήσιο ασφάλιστρο για να έχει εξασφαλισμένο το φέρετρό της τη μέρα που θα τα τίναζε.
Αντίθετα, του δον Σεραφίν, του ιδιοκτήτη του Γραφείου Κηδειών, του άρεσε που βλέπαμε από κοντά το εμπόρευμα και που η εγγύτητα των αεροπλάνων μάς ωθούσε να σκεφτόμαστε τον θάνατο και το πλεονέκτημα να διατηρηθούν οι σοροί μας αναλλοίωτες για λίγο διάστημα. Το μόνο που τον βασάνιζε ήταν το ενδεχόμενο να πάθουν ζημιά τα φέρετρα από τον συνωστισμό και τον εκνευρισμό. Έλεγε:

—Δον Ματίας, δεν θα σας πείραζε να κρατήσετε τα πόδια σας ακούνητα, έτσι δεν είναι; Είναι πολύ ευαίσθητο αυτό το βερνίκι.

Ή:

—Το ίδιο ασφαλείς θα είστε όλοι, εδώ όπως κι εκεί. Θέλετε να κάνετε λίγο πιο πέρα;

Στο καταφύγιο κατέβαινε και ένας καθηγητής πανεπιστημίου, με λευκά, ίσια μουστάκια και νυσταγμένα μάτια, που, εξαιτίας του πολέμου, βρισκόταν σε μόνιμες διακοπές. Συνήθιζε να κάθεται πάνω σε ένα φέρετρο από μαόνι με χρυσές λαβές και έλεγε στον δον Σεραφίν, μπορεί και ως αστείο:

—Αυτό είναι το δικό μου, μην το ξεχνάς. Το έχω παραγγείλει εδώ και μήνες κι εσύ έχεις υποσχεθεί να μου το κρατήσεις.

Κι έδινε μικρά χτυπήματα με το δάχτυλο στο καπάκι του φερέτρου, με μια δόση νευρικότητας που έκανε το ήδη πλατύ πρόσωπο του δον Σεραφίν να ανοίγει σ’ ένα σκοτεινό χαμόγελο.

—Είναι ακριβό, προειδοποιούσε, και ο καθηγητής απαντούσε:
—Δεν πειράζει· το ακριβό, στο τέλος, είναι φθηνό.

Κι η υπηρέτρια του πρώτου, κάνοντας μερικές αξιολύπητες χειρονομίες, τους παρακαλούσε, με δάκρυα στα μάτια, χωρίς όμως να τα ανοίγει, να μην μιλούν γι’ αυτά τα φρικαλέα πράγματα, γιατί ο Θεός θα τους τιμωρούσε.
Και το πολυβόλο του Σαν Βιθέντε, που ήταν το πλησιέστερο, έκανε κάθε τόσο: «Τα-κα-τά, τα-κα-τά, τα-κα-τά». Και το κοντινό κροτάλισμα άφηνε τους πάντες με κομμένη την ανάσα, γιατί διαισθάνονταν ότι ήταν μια μονομαχία μέχρι θανάτου αυτό που συνέβαινε έξω και ότι ήταν πιθανό οποιοσδήποτε από τους αντιπάλους να αναγκαζόταν να χρησιμοποιήσει τελικά το εμπόρευμα του δον Σεραφίν.
Κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών οι δρόμοι ερήμωναν και τα πολυβόλα που ήταν τοποθετημένα στα καμπαναριά και τις ταράτσες των ψηλότερων κτηρίων της πόλης, πυροβολούσαν, λίγο-πολύ στην τύχη, και τα τρία κανόνια, που είχε εγκαταστήσει σε βαθιά ορύγματα στα περίχωρα το σύνταγμα πυροβολικού, επίσης ξερνούσαν φωτιά, αλλά επειδή τους έλειπε, σχεδόν εντελώς, η κινητικότητα, έπρεπε να περιμένουν να πλησιάσουν τα αεροπλάνα σε ακτίνα βολής, αν και πολλές φορές έριχναν χωρίς να τα βλέπουν, με την αόριστη ελπίδα να τα απωθήσουν. Και υπήρχε ένας γείτονας στο σπίτι μου, στον τρίτο όροφο, που ήταν πολύ επιδέξιος κυνηγός και τις πρώτες μέρες πυροβολούσε και αυτός από τα παράθυρα με το δίκαννο. Στη συνέχεια, πέρασε το στάδιο του αυτοσχεδιασμού και δεν επιτρεπόταν πια στους αυτόκλητους στρατιώτες, όπως ο γείτονάς μου, να πυροβολούν. Κι εκείνος μαράζωνε στην αδράνεια του καταφυγίου, επειδή καταλάβαινε ότι όσοι χειρίζονταν τα αντιαεροπορικά όπλα ήταν άσχετοι και τα αεροπλάνα μπορούσαν σπέρνουν το χάος χωρίς να ριψοκινδυνεύουν καθόλου.
Κάποιες φορές κατέβαινε στο καταφύγιο και ο δον Λάδις, που είχε ένα μαγαζί εδώδιμων-αποικιακών στην οδό Εσπερία, πάροδο της δικής μας, και το μόνο που έκανε ήταν να φτύνει και να βρίζει μέσα από τα δόντια του. Είχε ένα παλιομοδίτικο τραγίσιο γένι και γι’ αυτό η μητέρα μου δεν τον πολυσυμπαθούσε, γιατί έλεγε πως σ’ ένα κατάστημα τροφίμων τα γένια βρωμίζουν. Τον δον Λάδις τον έπιαναν τα διαόλια του όταν έβλεπε τον υπάλληλό του να σοροπιάζει σε μια γωνιά με κάποια νεαρή που πρόσεχε μια ηλικιωμένη στον δεύτερο όροφο. Ο υπάλληλος αστειευόταν πως η κοπέλα ήταν το καταφύγιό του και όταν μιλούσαν το έκαναν ψιθυριστά και όποτε ακουγόταν κάποιος κοντινός κρότος, η κοπελιά σκέπαζε το πρόσωπό της με τα χέρια και ο υπάλληλος, με μια προστατευτική κίνηση, περνούσε το χέρι του στους ώμους της.
Μια μέρα, ο Λοχιαράς ήρθε πρόσωπο με πρόσωπο με τον δον Λάδις και του είπε:

—Δικό σας είναι το φταίξιμο, όσων έχετε επιχειρήσεις. Η πόλη έπρεπε ήδη να έχει ένα αεροπλάνο για την άμυνά της. Δεν έχει, όμως, γιατί εσείς και οι εβραίοι σαν εσάς επιμένετε να παραμένετε προσκολλημένοι στα λεφτά σας.

Και ήταν αλήθεια πως η πόλη συγκέντρωνε εισφορές από τους κατοίκους ώστε να αποκτήσει ένα αεροπλάνο για την άμυνά της. Και όλοι γνωρίζαμε, μιας και η εφημερίδα δημοσίευε τις λίστες των δωρητών, πως ο δον Λάδις είχε προσφέρει πεντακόσιες πεσέτες για τον σκοπό αυτό. Γι’ αυτό μας ενδιέφερε τι θα έλεγε ο δον Λάδις στον Λοχιαρά. Και είπε:

—Δεν σας έχει πει κανείς πως είστε ανακατώστρα και σιχαμένη, δόνια Κωνσταντίνα;

Όλα αυτά ήταν επίσης περίεργα. Λένε πως ο κίνδυνος δημιουργεί έναν δεσμό αλληλεγγύης. Εκεί, στο καταφύγιο, τα πηγαίναμε όλοι σαν τον σκύλο με τη γάτα. Εγώ πιστεύω πως ο φόβος γεννά και πολλά άλλα αποτελέσματα εκτός από αυτό της αλληλεγγύης.
Θυμάμαι καλά τη μέρα που ο Λοχιαράς είπε στον δον Σεραφίν, τον ιδιοκτήτη του Γραφείου Κηδειών, πως έβλεπε με καλό μάτι τον πόλεμο γιατί έκανε την επιχείρησή του να ευημερεί. Ακριβώς εκείνη τη μέρα είχαν αποθηκεύσει στο υπόγειο μερικές οστεοθήκες, καλοδουλεμένες και ραφινάτες, ολόιδιες με εκείνη που ο δον Σεραφίν είχε τάξει πριν χρόνια στην αδελφούλα μου την Κριστέτα, αν ήταν φρόνιμη, για να παίζει τις κηδείες με τις κούκλες της. Εμένα και της αδελφής μου της Κριστέτα μας είχε πάρει τα μυαλά εκείνη η καλοβερνικωμένη οστεοθήκη της βιτρίνας, που ήταν ίδια με τα μεγάλα φέρετρα, αλλά σε μικρό μέγεθος. Γι’ αυτό και ο δον Σεραφίν την έταξε στην αδελφούλα μου αν ήταν φρόνιμη. Όμως η Κριστέτα έβαλε τα δυνατά της να είναι φρόνιμη για μια εβδομάδα και ο δον Σεραφίν δεν ξαναθυμήθηκε την υπόσχεσή του. Ίσως γι’ αυτό εκείνο το πρωί δεν με πείραξε που ο Λοχιαράς είπε στον δον Σεραφίν εκείνο το φοβερό πράγμα ότι δεν κακόβλεπε τον πόλεμο επειδή ευνοούσε τη δουλειά του.

Ο δον Σεραφίν είπε:

—Για όνομα του Θεού, μην παραλογίζεστε, δόνια Κωνσταντίνα! Η δουλειά μου είναι από εκείνες που δεν φεύγουν απ’ τη μόδα.

Και ο δον Λάδις, o παντοπώλης, ξέσπασε σε γέλια. Νομίζω ότι ο δον Λάδις αντιπαθούσε τον δον Σεραφίν, για τον απλό λόγο ότι οι νεκροί δεν χρειάζονται εδώδιμα-αποικιακά. Ο δον Λάδις τον προκάλεσε:

—Νομίζει ότι όλοι είναι σαν τα μούτρα του, είπε.

Ο δον Λάδις του ’ριξε μια μπουνιά και ο καθηγητής πανεπιστημίου μπήκε στη μέση. Έπρεπε να παρέμβει ο Πελαργός, που ήταν η εξουσία, γιατί ο δον Σεραφίν απαιτούσε να βάλουν φυλακή τον Λοχιαρά και ο δον Λάδις, με τη σειρά του, να βάλουν φυλακή τον δον Σεραφίν. Στην ομήγυρη ακουγόταν να μιλούν μόνο για φυλακή και τότε o υπάλληλος του δον Λάδις πέρασε το χέρι του στους ώμους της κοπελιάς του δεύτερου ορόφου, παρόλο που δεν είχε ακουστεί καμιά κοντινή έκρηξη, ούτε και η μικρή φαινομενικά ένιωθε τρομαγμένη.
Ξαφνικά, η υπηρέτρια του πρώτου έμεινε ακίνητη στήνοντας αυτί για κάποια λεπτά. Ύστερα σκούπισε βιαστικά δυο δάκρυα με την άκρη της ποδιάς της και ξεφώνισε:

—Έληξε ο συναγερμός! Έληξε ο συναγερμός!

Και γελούσε σαν χαζή. Στην ομήγυρη επικράτησε σιωπή και όλοι κοιτάχτηκαν μεταξύ τους σαν μόλις να γνωρίστηκαν. Ύστερα βγήκαν σιγά σιγά από το καταφύγιο o ένας μετά τον άλλον.

Εγώ πήγαινα πίσω από τον δον Σεραφίν και του είπα:

—Θυμάστε την οστεοθήκη που υποσχεθήκατε στην αδελφή μου την Κριστέτα αν ήταν φρόνιμη;

Αυτός γύρισε το κεφάλι και ξέσπασε σε γέλια. Είπε:

—Καημένη Κριστέτα‧ τι όμορφη που ήταν!

Έξω έλαμπε ο ήλιος με τόση ένταση που πλήγωνε τα μάτια.

Μετάφραση: Μυρσίνη Πάρσαλη, Δέσποινα Πασσαλή, Περουλής Σακελλαρίδης, Ευαγγελία Τσικαλά, Βασιλική Χρηστάκου