Ο Σεφέρης στην Αμερική

Η ενασχόληση της Ασπασίας Γκιόκα με τον Γιώργο Σεφέρη και την ποίησή του δεν είναι πρόσφατη. Χρονολογείται τουλάχιστον από τον καιρό που φοιτούσαμε στη Σχολή Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης, κατά το σχολικό έτος 1986-1987, όταν η Ασπασία επέλεξε ως εργασία αποφοίτησης να παρουσιάσει τον εμβληματικό «Τελευταίο Σταθμό» του ποιητή, ανθολογημένο στα σχολικά εγχειρίδια των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, προσφέροντας ως παράλληλο κείμενο το άγνωστο στους περισσότερους από μας «Απομεσήμερο ενός φαύλου» από το Τετράδιο Γυμνασμάτων β΄, που είχε ήδη κυκλοφορήσει σε μεταθανάτια έκδοση. Οφείλω στη Σάσα την έκπληξη που ένιωσα καθώς μας διάβασε το ποίημα εκείνο, άγνωστο μέχρι τότε σε μένα που γνώριζα μόνο την επίσημη σεφερική έκδοση σε επιμέλεια Γ.Π Σαββίδη, και την αίσθηση πως αιφνιδίως βρισκόμουν μπροστά σε απόκρυφα σεφερικά ευαγγέλια, που εντυπωσίαζαν με το ανελέητα αιχμηρό σκώμμα, το οποίο σκόπευε κατευθείαν και χωρίς περιστροφές εκείνους (πολιτικάντηδες και άλλους καιροσκόπους), που μόλις τελείωσε ο πόλεμος γύρισαν άκαπνοι για να καπηλευτούν τη φτωχή, καθημαγμένη από τον πόλεμο, πατρίδα.
Η Ασπασία έκτοτε διατήρησε διά βίου άσβεστη αγάπη μυστική για την ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και παρουσίασε σε άρθρα και σε εισηγήσεις φιλολογικών συνεδρίων τα πορίσματα της σεφερικής της έρευνας, την οποία άρχισε να διεξάγει συστηματικά πλέον, όταν πραγματοποίησε ταξίδια στην Αμερική με την ιδιότητα της στοργικής μητέρας δύο λαμπρών νέων επιστημόνων, του Χριστόφορου και του Άγγελου, αξιοποιώντας την παλιά, δοκιμασμένη αρχή: καὶ τοῦτο ποιεῖν κἀκεῖνο μή ἀφιέναι.
Στα ταξίδια αυτά η Γκιόκα πραγματοποιεί έρευνα στο αρχείο Σεφέρη του Πανεπιστημίου Πρίνστον, συλλέγει με υποδειγματική φροντίδα στοιχεία από τον αμερικανικό τύπο, συμβουλεύεται ακόμη και τα Πρακτικά του Κογκρέσου αντιμετωπίζοντας το υλικό της, ως ψηφίδες με τις οποίες ανασυνθέτει βήμα-βήμα την πορεία της τρίμηνης παρουσίας του Γιώργου Σεφέρη στις ΗΠΑ αναβιώνοντας παράλληλα την ατμόσφαιρα, ιδεολογική και πολιτική, που τον περιβάλλει (από τα τέλη Σεπτεμβρίου έως τα τέλη Δεκεμβρίου του1968).
Στο υλικό περιλαμβάνεται επίσης αδημοσίευτη αλληλογραφία, όπως αυτή που παραχωρεί ο Αμερικανός ποιητής και θαυμαστής του Σεφέρη Σάμιουελ Χέιζο, και άλλοτε είναι αντλημένο από ημερολογιακές καταγραφές, από αναζητήσεις στον ελληνικό ημερήσιο τύπο αλλά και από ενδελεχή έρευνα στο αρχείο Σεφέρη της Γενναδίου Βιβλιοθήκης. Σκέφτομαι πως ένας σκηνοθέτης, εάν ήθελε να αφηγηθεί οπτικοακουστικά την τρίμηνη παρουσία του ποιητή στις ΗΠΑ, θα μπορούσε να βρει στην παρούσα μελέτη πολύτιμο θησαυρό τεκμηριωμένων στοιχείων, εμπλουτισμένων μάλιστα από επαρκέστατο, σχεδόν εξαντλητικό, στις λεπτομέρειές του σχολιασμό.

Συνολικά το βιβλίο είναι αφήγηση με κεντρικό ήρωα ένα ταλαιπωρημένο, βυθισμένο στη θλίψη ποιητή, ο οποίος δηλώνει χαρακτηριστικά σε επιστολή του από το Πρίνστον (12-10-68), σκιαγραφώντας τη βαριά ψυχική του διάθεση: «ήρθα στο Πρίνστον με την ελπίδα να βρω μόνο λίγη ηρεμία σ’ αυτό τον εξωφρενικό κόσμο». Η αθλιότητα της δικτατορίας τον έχει οδηγήσει στη σιωπή συνοδευμένη με αίσθημα βαθιάς απογοήτευσης. Όμως η ιστορία τον ακολουθεί κατά πόδας και στη μακρινή Αμερική, όπου του προσφέρεται ως ευφρόσυνο δώρο η επικοινωνία με την άλλη όψη της απέραντης χώρας. Αυτή
η άλλη όψη τη Αμερικής είναι η άλλη σημαντική προσφορά του βιβλίου προς τον αναγνώστη του.

Στη Νέα Υόρκη, ο Γιουτζίν Μακάρθι, υποψήφιος για το χρίσμα των δημοκρατικών, φανατικός υπερασπιστής της ποίησης και ένθερμος θαυμαστής του σεφερικού έργου, απαγγέλλει στίχους του Σεφέρη στο πλαίσιο της προεκλογικής εκστρατείας του, ενώ δεν παραλείπει να καταδικάσει το δικτατορικό καθεστώς και τους Αμερικανούς υποστηρικτές του.
Στο Πίτσμπουργκ την προβολή της ποίησης αναλαμβάνει ο Σάμιουελ Χέιζο, συρολιβανέζικης καταγωγής, ευγενής θιασώτης της σεφερικής ποίησης, μαχητής των δημοκρατικών ιδεών.

Η μελέτη της Γκιόκα μάς επιτρέπει, εκτός των άλλων, να απαλλαγούμε μερικώς από ένα αίσθημα εθνικής μειονεξίας πάνω στο οποίο στήριξε την ιδιαίτερη δημοφιλία του ο εμβληματικός σεφερικός στίχος «όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει»
Οι δύο Αμερικανοί ποιητές με ενεργό μάλιστα συμμετοχή στην πνευματική και πολιτική ζωή των ΗΠΑ και παράλληλα διακρινόμενοι για τη βαθιά γνώση της σύγχρονής τους ποιητικής δημιουργίας, ο Μακάρθι και ο Χέιζο ανακαλούν στην πρωτότυπη ποιητική τους δημιουργία τον σεφερικό στίχο αναγνωρίζοντας σ’αυτόν σημάδια από τις πληγές στο σώμα και της δικής τους μεγάλης πατρίδας.

Ξενιτεμένος
έξω από τη γλώσσα σου, μεταφρασμένος
απ’ το καράβι «Αγωνία 937»
ανέβηκες βίαια στο καράβι μας,
με μια κραυγή για την Ελλάδα, Γιώργο Σεφέρη

γράφει ο Μακάρθι

Πιο εύγλωττος στην έκφραση αντιπολεμικού μηνύματος ο Χέιζο στο ποίημα του «Νέα από τον πόλεμο όπως παρουσιάζεται στους τροπικούς»:

Ανάμεσα στη μιμόζα, τη βουκαμβίλια
και τις καρύδες, τι με κάνει
να αηδιάζω τόσο για τις ειδήσεις;

Θυμάμαι
τον Σεφέρη και λέω ότι ή χώρα μου
με πληγώνει όπου κι αν πάω.

Αναδύεται λοιπόν μια άλλη Αμερική, όχι εκείνη της προεδρίας του Ρίτσαρντ Νίξον, η συνδεδεμένη με την προκλητική στήριξη του δικτατορικού καθεστώτος της Ελλάδας, αλλά η Αμερική των ανεξάρτητων δημοκρατικών διανοουμένων, των εραστών της ευαισθησίας του ποιητικού λόγου, η Αμερική των αντιρατσιστικών διαδηλώσεων και των φοιτητικών εξεγέρσεων κατά του παράλογου πολέμου στο Βιετνάμ. Πρόκειται για την Αμερική που εμφορείται από ανθρωπιστικές αξίες, σέβεται τα δημοκρατικά ιδεώδη, τιμά την παράδοση της κλασικής παιδείας και αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Σεφέρη τον φορέα μιας ποιητικής γλώσσας που έχει αφετηρία της τον Όμηρο.
Η περίπτωση ενός ακόμη ιδεολόγου που αναδύεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, του Ελληνοαμερικανού George Anastaplo, μαχητικού πολέμιου της δικτατορίας των συνταγματαρχών, ο οποίος πλήρωσε με αποβολή από το σώμα των δικηγόρων του Ιλινόι την αξιοπρεπή του άρνηση να υπογράψει δήλωση αντικομουνιστικών φρονημάτων, είναι χαρακτηριστική: αποκλήθηκε «ο Σωκράτης του Σικάγου», δηλαδή ο αφοσιωμένος στον αξιακό κώδικα που έρχεται από τη μακρινή, ωστόσο ζωντανή, παράδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.
Στο βιβλίο απ’ το οποίο πληροφορούμαστε πως στο Πρίνστον, στο Πίτσμπουργκ ή στην Ουάσιγκτον, ο Σεφέρης διαβάζει πάντα στα ελληνικά τα ποιήματά του, περήφανος για τη γλώσσα του και την πανάρχαια ιστορία της, αποδεικνύεται πως η επίδραση από το ταξίδι του Σεφέρη στην Αμερική υπήρξε αμφίδρομη. Και αν οι ακροατές του —μεταξύ των οποίων ένα ενθουσιώδες νεανικό κοινό— τον βλέπουν ως εκφραστή μιας μεγάλης ποίησης που υπερβαίνει τα όρια του μικρόψυχου καιρού, ο ίδιος ο ποιητής ενωτίζεται την ηχώ των αντιπολεμικών και αντιρατσιστικών νεανικών κινημάτων, όπως αισιόδοξη φθάνει με τα τραγούδια διαμαρτυρίας: We shall overcome μια φωνή που αποκτά διάσταση σχεδόν οικουμενική, σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960.
Με τέτοια σκευή, πλήρης εμπειριών που φέρουν το στίγμα ενός χρέους, επιστρέφει στην Ελλάδα ο Σεφέρης, τιμώντας τη στάση του να μην κάνει δηλώσεις έξω από τα σύνορα της πατρίδας, και με το ήθος του ποιητή που δεν ενεργεί υπό πίεσιν ή καθ’ υπόδειξιν συντάσσει το κείμενο καταγγελίας του δικτατορικού καθεστώτος που μεταδίδεται από το BBC, στις 28 Μαρτίου 1969.
Ο Σεφέρης με την οξυδέρκεια ενός διπλωμάτη και την ευαισθησία ενός πατριώτη ποιητή καταθέτει στη δήλωσή του μια προφητεία για την αισχύλεια ἄτη που παραμονεύει. Η προφητεία του θα συναντήσει την θλιβερή της επαλήθευση στην τραγωδία της Κύπρου, μια ανοιχτή μέχρι σήμερα εθνική πληγή της οποίας ακόμη δεν έχουν γραφτεί οι ακροτελεύτιοι στίχοι που δι’ ελέου και φόβου θα περάνουν το δράμα της.

Η μελέτη της Γκιόκα προσφέρει και έμμεση απάντηση στο ερώτημα αν η ποίηση μπορεί να επηρεάσει την ιστορία. Ίσως, η ποίηση, παρά την αντίθετη ποιητικά εκφρασμένη άποψη των μεταπολεμικών ποιητών μας, να συντελεί, στο μέτρο που της αναλογεί, καταλυτικά στη διαμόρφωση φιλελεύθερης συνείδησης, της μόνης που εγγυάται, εν σπέρματι έστω, την κατάρρευση μιας τυραννίας. Ας μην ξεχνάμε την πάνδημη εκδήλωση διαμαρτυρίας στην κηδεία του Γιώργου Σεφέρη που υπήρξε ο προάγγελος της φοιτητικής εξέγερσης που κορυφώθηκε στο Πολυτεχνείο.
Η μελέτη της Γκιόκα θέτει και το άλλο ερώτημα —επίκαιρο σήμερα που η ποίηση βυθίζεται σε υπαρξιακή εσωστρέφεια— για το χρέος του ποιητή απέναντι στην εποχή του και για τη σχέση της ποίησης με την ιστορία, η οποία με γενναιοδωρία άφησε το ανεξίτηλο αποτύπωμά της στο σεφερικό έργο: μικρασιατική καταστροφή, παγκόσμιος πόλεμος, εμφύλιος, δικτατορία.
Το βιβλίο της Ασπασίας Γκιόκα πιστεύουμε θα μείνει στη βιβλιογραφία ως σημαντικό τεκμήριο αυτής της ακατάλυτης σχέσης.