Σφαίρες υδρόγειοι versus «ventum et marem»...

Η σφαίρα με σφαίρα ή η σφαίρα εντός σφαίρας είναι από τα πλέον διάσημα γεωμετρικά έργα του Αρνάλντο Πομοντόρο παγκοσμίως. Κοσμούν πολύ γνωστούς μέχρι λιγότερο γνωστούς υπαίθριους χώρους και διάφορα μουσεία σε όλες τις ηπείρους της γης, σε διάφορες παραλλαγές και διαμέτρους. Εξωτερικά τέλεια λείες σφαιρικές επιφάνειες που διακόπτονται από ακανόνιστες μεγάλες ρωγμές από τις οποίες φαίνεται στο εσωτερικό μια άλλη σφαίρα. Η αλληγορία προφανής: ο «παλιός» κόσμος, η εσωτερική σφαίρα, έχει καλυφθεί από τον «νέο», την εξωτερική σφαίρα. Από τις ακανόνιστες ρωγμές της εξωτερικής φαίνεται να υπάρχει και να είναι ορατός ο «παλιός», από τον οποίο γεννήθηκε ο «νέος». Όμως ο «παλιός» κόσμος ―που είναι αλλιώς― τραβάει τη μεγαλύτερη προσοχή, αλλά από κοντά... Από μακρυά κυριαρχεί στο μάτι ο «νέος», ο στιλπνός κόσμος με τις ακανόνιστες ρωγμές να μοιάζουν με λεκέδες και όχι με ανοίγματα θέασης της εσωτερικής σφαίρας, μυστηριώδους και ελκυστικής τής ανθρώπινης περιέργειας.

Οι σφαίρες του Πομοντόρο είναι αναφορές στον σφαιρικό κόσμο, στη γήινη σφαίρα, στην ουράνια σφαίρα· στο υπέροχο και οικείο γεωμετρικό σχήμα της σφαίρας με τη μοναδικότητα να έχει την ίδια καμπυλότητα κάθε σημείο της επιφάνειάς της που απέχει ίση απόσταση από ένα και μόνο ένα σημείο, το κέντρο της!
Αυτό το απλούστατο, ομαλό και ήσυχο γεωμετρικό σχήμα του τρισδιάστατου χώρου με τις απλές ιδιότητες ―όταν τις καταλάβεις― απασχόλησε από νωρίς τους ανθρώπους. Προσομοίαζε με το σχήμα της γης και του ουράνιου θόλου (του έναστρου στερεώματος). Προώθησε τις επιστήμες, τις τεχνολογίες και τις τέχνες ως πρότυπο προσέγγισης και μελέτης άλλων, πολυπλοκότερων επιφανειών. Μεταφέρθηκε και αλληγόρησε στη σκέψη, στις ιδέες, στις θεωρήσεις, στους συμβολισμούς και στους κανόνες, μέχρι και στις χαρές των παιχνιδιών, μικρών και μεγάλων ― όλα αυτά από αιώνες πριν, μέχρι σήμερα.
Όμως η κορυφαία «χρήση» και μελέτη της σφαίρας, in sæcula sæculorum, σχετίζεται με την επέκταση της γνώσης για τη γη, την εξερεύνησή της, την περιγραφή και την απεικόνισή της. Η σφαίρα έφερε τις προόδους στη γνώση, την κατανόηση και τη συμπεριφορά της γης! Αυτό έγινε με το μυαλό, τη σκέψη και την επαυξανόμενη μνήμη κατά τους αιώνες· με την ανάγκη για επιβίωση αλλά και με την αναζήτηση του άγνωστου. Έγινε με την περιπλάνηση στο παλιό και το νέο, με την όποια περιπέτεια κεντρίζει την ανθρώπινη φύση, αλλά και για τον πλούτο και τη δύναμη. Έγινε με την παρατήρηση των άστρων και των εγγύτερα ορατών σχηματισμών του εδάφους, του νερού και των ορίων τους (Χάρτης #6)· με τη δύναμη της συγκριτικής, τα ταξίδια (πρώτα) στη απέραντη θάλασσα, με τις μετρήσεις, τη χρήση της γραφής, των εποπτικών σχεδίων και των αριθμών.
Η σφαίρα πάντα συνόδευε τη γεωμετρία και την αστρονομία, από την εποχή των Μιλησίων και Πυθαγορείων, αποκτώντας τη χαρτογραφική της απεικόνιση οκτώ αιώνες αργότερα. Με τη σφαίρα προσομοίωσαν το σχήμα της γης ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων και οι μαθητές τους. Ο Ερατοσθένης αργότερα της έδωσε το μέγεθος ―με το γνωστό του πείραμα― τότε που ο Αρχιμήδης εξασκούσε (μαζί με άλλα σπουδαία) το επάγγελμα της σφαιροποιίας και λίγο μετά ο Κράτης κατασκεύαζε την πρώτη υδρόγειο σφαίρα με διάμετρο τριών μέτρων, όπως περιγράφει ο Στράβων. Οι συνθήκες και οι γνώσεις ήταν πλέον ώριμες για να αναδείξει ο Ίππαρχος το μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενο πρότυπο της γήινης σφαίρας με τους μεσημβρινούς και παράλληλους, τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Αργότερα, τον 2^ο αι. μ.Χ, ο Πτολεμαίος επινόησε τη συντεταγμένη, σε σμίκρυνση (Χάρτης #2), απεικόνιση της γήινης σφαίρας στο εύχρηστο επίπεδο του χάρτη, ξεπερνώντας το μη αναπτυκτό της σφαιρικής επιφάνειας στο επίπεδο, όπως συμβαίνει με τον κύλινδρο και τον κώνο.
Η τεχνική της «σφαιροποιίας» συνέβαλε στη δυνατότητα κατασκευής σμικρυμένων ομοιωμάτων της γήινης σφαίρας, όπως οι γνωστές μας από το σχολείο υδρόγειοι σφαίρες (Χάρτης #17 και Χάρτης #22), σήμερα της μόδας στη διακοσμητική... Η υδρόγειος του Εκαταίου ήταν μόλις ένα μέτρο μικρότερη από την τεράστια υδρόγειο του Κορονέλι, δώρο στον Λουδοβίκο ΙΔ΄ ― από τα εντυπωσιακά εκθέματα σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων. Αυτές θα έπρεπε να είναι άλλωστε οι διαστάσεις μιας υδρογείου σφαίρας ώστε τα σχεδιασμένα στην επιφάνειά της να είναι αναγνώσιμα από κάποια απόσταση. Φαίνεται να το γνώριζε ο Εκαταίος δεκαεννέα αιώνες πριν τον Κορονέλι στη χαρτογραφικά προηγμένη Βενετία του 17^ου αι.
Xάρη στους σφαιροποιούς θα δημιουργηθεί η μεγάλη ρωμαϊκή μόδα της παρουσίας των σφαιρών σε όλη την αυτοκρατορία, με όλους τους δυνατούς τρόπους, συμβολισμούς και συμφραζόμενα. Ο Αύγουστος καθιερώνει πρώτος τον 1^ο αι. π.Χ. την υδρόγειο σφαίρα ως απαραίτητο σύμβολο δύναμης και φιλοδοξίας παγκόσμιας κυριαρχίας ― μετά την ιστορικών διαστάσεων επικράτηση στο Άκτιο. Όπως σημειώνει ο Ντενί Σαβουά, τότε η υδρόγειος σφαίρα εμφανίζεται μαζικά στο πιο διαδεδομένο μέσο της αυτοκρατορίας: στα ρωμαϊκά νομίσματα· είτε στην αυτοκρατορική παλάμη είτε κάτω από τα πόδια του καθήμενου ή όρθιου ηγεμόνα.
Ο συμβολισμός είναι προφανής και απολύτως γεωγραφικός, συνδεδεμένος με τη δύναμη, τη νίκη, την υποταγή του αντιπάλου σε οικουμενική προοπτική. Ενίοτε η υδρόγειος σφαίρα συνοδεύεται από σύμβολα πολέμου (τη λόγχη) ή αιωνιότητας (τον αναγεννώμενο φοίνικα με τον ήλιο). Από τότε εμφανίζεται αυτός ο γεωγραφικός συμβολισμός της σφαίρας και απλώνεται παντού στη μετέπειτα χριστιανική περίοδο. Η σφαίρα συνδέεται και με το σύμβολο του σταυρού ενώ τότε εμφανίζονται νέα αστρονομικής προέλευσης σύμβολα, όπως ο ήλιος και η σελήνη, δηλωτικά ισχύος και αυτά (με κάποια γεωγραφικά συμφραζόμενα). Θα κυριαρχήσουν τους επόμενους αιώνες, γύρω από τη μεσαιωνική Μεσόγειο, στον δυτικό και ανατολικό χριστιανικό κόσμο και στον αραβικό.

Παρά τα περί του αντιθέτου θρυλούμενα, βασισμένα σε μερικές εξαιρέσεις ―αξιοσημείωτες αλλά όχι καθοριστικές―, η πρόσληψη της γήινης σφαίρας παραμένει ζωντανή σε όλες τις μεσαιωνικές περιόδους (Χάρτης #4 και Χάρτης #44). Όπως και η διατήρηση της γνώσης του έργου Γεωγραφικής υφήγησις του Πτολεμαίου (ή Γεωγραφίας) από τον 2^ο αι. μ.Χ., η οποία βασίζεται στη σφαιρική μορφή της γης. Σφαιρική είναι και η μορφή του ουρανού στο άλλο έργο του Πτολεμαίου, της ίδιας εποχής, το αστρονομικό Μαθηματική σύνταξις, γνωστό αργότερα ως Μεγίστη (ή Αλμαγέστη κατά αραβική εκφορά, όπως καθιερώθηκε ευρύτερα). Τότε, τον 2^ο αι., κατασκευάστηκε και ο περίφημος Άτλας των Φαρνέζε, με την παλαιότερη σωζόμενη σφαίρα, την ουράνια, στους ώμους του άτλαντα ― πολύτιμο σήμερα έκθεμα στο αρχαιολογικό μουσείο της Νεαπόλεως.
Η Αλμαγέστη έγινε νωρίς γνωστή στους Άραβες και από εκεί στους δυτικοευρωπαίους αστρονόμους. Ίσως νωρίτερα της περιόδου μεταξύ μέσου και ύστερου Μεσαίωνα, έγινε γνωστή και η Γεωγραφία στον αραβικό κόσμο· τότε αναδύθηκε και στον ανατολικό χριστιανικό κόσμο (πρώτα) μετά από αιώνες «σιωπής», αλλά όχι απουσίας. Ήταν η περίοδος που η σφαίρα απασχολούσε τους Άραβες και δυτικοευρωπαίους αστρονόμους κυρίως ως ουράνιο σχήμα. Η ουράνια σφαίρα νοείτο ως «κόσμος» και όχι η σφαιρική γη. Όμως ο «επηρεάζων» Σάκρο Μπόσκο (σήμερα τους λέμε ινφλουένσερς), Βρετανός μελετητής του Πτολεμαίου, στο Περί σφαίρας αστρονομικό του έργο ―το σημαντικότερο της εποχής εκείνης (1230)―, περιγράφει από την αρχή με σαφήνεια τη γη ως σφαίρα. Αυτό το πτολεμαϊκής καταγωγής έργο, θα αποτελέσει το ακλόνητο αστρονομικό ανάγνωσμα στα δυτικοευρωπαϊκά πανεπιστήμια, στους επόμενους αρκετούς αιώνες, μέχρι τη νέα εποχή που θα σημάνει ο Κοπέρνικος, καθιερώνοντας έτσι τη γεωγραφική έννοια της σφαίρας.
Με τη μετάφραση στη Φλωρεντία της Γεωγραφίας στα λατινικά, στις αρχές του 15^ου αι., η γήινη σφαίρα θα ξαναμπεί στην δυτικοευρωπαϊκή γεωγραφική συζήτηση περί της διεύρυνσης των ωκεάνιων οριζόντων και της πορείας στην Ανατολή από τον Ατλαντικό. Αυτή η συζήτηση ―πολύ λίγο γνωστή στον ελληνικό κόσμο, μέχρι σήμερα― θα διεξαχθεί μεταξύ σημαντικών λογίων στα περιθώρια της Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας το 1439, και ενόψει της «φραγής» που θα επέβαλαν οι οθωμανοί στους ανατολικούς δρόμους προς τις Ινδίες. Η σφαιρική γη και η περιγραφή της με τοπωνύμια και «αριθμούς» (τις γεωγραφικές συντεταγμένες), μαζί με τους μεσημβρινούς και παράλληλους της γήινης σφαίρας, ήταν το διακύβευμα των αποφάσεων για την αναζήτηση των νέων θαλάσσιων δρόμων στα δυτικά (Χάρτης #10).
Mερικές δεκαετίες αργότερα, και πριν το πρώτο ταξίδι του Κολόμβου δυτικά, φαίνεται να αρχίζουν να κατασκευάζονται οι πρώτες υδρόγειες σφαίρες. Η παλαιότερη σωζόμενη, του 1490-92, φυλάσσεται σήμερα στο γερμανικό μουσείο της Νυρεμβέργης. Λέγεται «γήινο μήλο» (το γεώμηλο ήταν ακόμη άγνωστο στην Ευρώπη!) και είναι η υπέροχη μικρή υδρόγειος του Μπεχάιμ, διαμέτρου πενήντα εκατοστών, με απεικονισμένες μόνο τις τρεις παλιές ηπείρους, Ευρώπη, Ασία και Αφρική. Η γήινη σφαίρα αποτέλεσε το μέγα και απόλυτα γεωγραφικό σύμβολο, χάρη στις συγκλονιστικές Μεγάλες Ανακαλύψεις των ναυτικών ευρωατλαντικών χωρών στους παγκόσμιους ωκεανούς, πρώτα των Πορτογάλων και Ισπανών και λίγο αργότερα των Ολλανδών, Βρετανών και Γάλλων. Αυτό συνέβη με όλες τις έννοιες και τα συμφραζόμενα που είχε εισαγάγει ο Αύγουστος τον 1^ο αι. π.Χ. ― τώρα και με ακόμη περισσότερες.

Ήταν οι γεωμετρικές ιδιότητες της γήινης σφαίρας εκείνες που προκάλεσαν τη σοβαρή κρίση μεταξύ Πορτογαλίας και Ισπανίας, όταν οι Ισπανοί κατάλαβαν την αγνόησή τους στη Συνθήκης Τορδεσίλας (1494), που απέφερε τεράστια παγκόσμια γεωγραφικά οφέλη στους Πορτογάλους. Αποτέλεσμα της ισπανικής αντίδρασης ήταν η συμπληρωματική συνθήκη της Σαραγόσας (1529), που στην ουσία αναγνώριζε ότι ο μεσημβρινός της Συνθήκης Τορδεσίλας έχει αντιδιαμετρική συνέχεια, λόγω της σφαιρικής μορφής της γης! Αυτό συνέβη αμέσως μετά τον πρώτο τρίχρονο περίπλου της γης, από τους Μαγγελάνο και Ελκάνο (1519-22), με τον οποίο επιβεβαιώθηκε για πρώτη φορά στην πράξη το σφαιρικό σχήμα της γης. Στην ιστορική επιχείρηση συμμετείχε ως ενεργό μέλος ο (εξισπανισμένος) Έλληνας Φρανσίσκο Άλμπο (Χάρτης #43), συστηματικός καταγραφέας των γεωγραφικών στιγμάτων της πλεύσης, χάρη στα οποία χαρτογραφείται σήμερα η πορεία του πρώτου περίπλου της γης.
Η γεωγραφική παγκοσμιότητα που εξέπεμπε η εικόνα της γήινης σφαίρας και η παραγωγή υδρογείων σφαιρών έγινε πλέον πληθωρικό και αδιαμφισβήτητο σύμβολο δύναμης, κυριαρχίας, πλούτου (και εμπορικού πλουτισμού), αλαζονίας, μεγαλείου αλλά και ματαιοδοξίας (βλ. Χάρτης #48). Μεγάλοι ζωγράφοι του 16^ου και 17^ου αι., αν και περιλάμβαναν συχνά υδρογείους σφαίρες στα έργα τους, υποννοούσαν εμφανώς το memento mori στους ισχυρούς της εποχής τους (βλ. Χάρτης #47). Αλλά και σε όλους τους χώρους εξουσίας και δύναμης, πολιτικής, οικονομικής, θρησκευτικής, κοινωνικής, μορφωτικής, εκπαιδευτικής και όποιας άλλης ―πραγματικής, υποτιθέμενης ή δήθεν― υπήρχαν υδρόγειοι σφαίρες διαφόρων ειδών, μεγεθών και ποιότητας σε περίτεχνες βάσεις, που και αυτές αποτελούσαν έργα τέχνης.
Η παρουσία σφαιρών ήταν επιβλητική και σε εξωτερικούς χώρους, όπως π.χ. η θαυμαστή υδρόγειος στην κορυφή του πυργίσκου στο άκρο (Πούντα) του παλαιού τριγωνικού τελωνείου (Ντογκάνα) της Βενετίας ―στο σύμπλεγμα της Σαλούτε, στη συνοικία Ντορσοντούρο― αριστερά της εισόδου στο Κανάλ Γκράντε από τα ανατολικά, που θυμίζει στον επισκέπτη «άμα τη εισόδω» τη γεωγραφική κυριαρχία του θαλάσσιου κράτους (Stato da mar) της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Η υδρόγειος σφαίρα αποτελεί μέρος ενός γλυπτού χάλκινου συνόλου του Φαλκόνι, των αρχών του τελευταίου τετάρτου του 17^ου αι., διαμέτρου σχεδόν τεσσάρων μέτρων, αποτελώντας το κύριο μέρος του γλυπτού με βάση δύο ημιγονυπετείς άτλαντες που τη στηρίζουν.
Στην κορυφή της σφαίρας ―κανείς δεν αμφισβητεί ότι πρόκειται για την υδρόγειο― ένας υπέροχος «ανεμοδείκτης»: το άγαλμα μιας γυναίκας σε ανάλαφρα χαριτωμένη χορευτική στάση κρατώντας το πτερύγιο ναυτικού πηδαλίου, περιστρεφόμενη μαζί του κατά τη φορά τού ανέμου ― versus ventum!

H γυναίκα του ανέμου πάνω στην υδρόγειο ονομάστηκε (λατινικά) Occasio, πιθανότατα από τον τίτλο και το περιεχόμενο της πασίγνωστης μονόχρωμης σκιαγραφίας του Βενετού Μαντένια, στο πέρασμα από τον 15^ο στον 16^ο αιώνα: Occasio e Poenitentia!
Στο αριστούργημα του Μαντένια, η λέξη occasio αναφέρεται στη γυναίκα με το μυστηριώδες πρόσωπο, τα μαλλιά στον άνεμο και τα φτερωτά πόδια. Ισορροπεί στο ένα, με αδιάφορη χάρη πάνω σε σφαίρα, σε μια χορευτική κίνηση φυγής από τη σκηνή της εικόνας. Η άλλη λατινική λέξη στον τίτλο του έργου, poenitentia, αναφέρεται στην άλλη γυναίκα με την περιποιημένη ένδυση και την έκφραση σκεπτικής φροντίδας στο πρόσωπο. Αλλά και με την στενάχωρη έγνοια στη στάση του σώματος, και στο παιδί που συγκρατεί με προστατευτική κίνηση του χεριού της, ενώ αυτό κινείται αποφασισμένο με τα χέρια απλωμένα προς την φτεροπόδαρη μοιραία γυναίκα που ακροβατεί στη σφαίρα εν κινήσει, versus ventum!

Η λέξη που αναφέρεται στη φτεροπόδαρη είναι η ευκαιρία και η λέξη που αναφέρεται στη γυναίκα και το παιδί είναι η μεταμέλεια. Από τη δυναμική της εικόνας η μεταμέλεια φαίνεται να εντοπίζεται στο παιδί και να απασχολεί τη γυναίκα. Να ελπίζει άραγε η γυναίκα στη μεταμέλεια του παιδιού για μια (πιθανή) απόφαση που αυτό πήρε; να ακολουθήσει το παιδί τη φτεροπόδαρη και θελκτική ευκαιρία για κάποιο δικό του λόγο; αυτόν που ανησυχεί τη γυναίκα;

Και εδώ ερχόμαστε στα δύσκολα των ερωτημάτων: Γιατί η ευκαιρία (που κατά ιστορικούς της τέχνης έγινε τύχη) ισορροπεί αβέβαια σε σφαίρα; Γιατί σε πολλά έργα τέχνης γυναίκες ισορροπούσες σε σφαίρες συμβολίζουν στερεότυπα την τύχη; Και γιατί ο συμβολισμός της τύχης καθιερώθηκε ακόμα και για σφαίρες στα χέρια, όχι μόνο στα πόδια; Μήπως άραγε γιατί η σφαίρα δεν είναι σταθερή και η ισορροπία όσων σταθούν πάνω της αβέβαια επικίνδυνη, όπως η τύχη; Αλλά και γιατί η άλλη γυναίκα του Μαντένια προσπαθεί να εμποδίσει το παιδί που αποφάσισε να ακολουθήσει την τύχη του, μια τυχερή ευκαιρία; Μήπως γιατί ελπίζει σε κάτι από το αποφασισμένο παιδί; δείχνοντας ανήσυχη και κρατώντας το στην ασφάλεια της αγκαλιάς της; Μήπως η ελπίδα της είναι κάποια μεταμέλεια του παιδιού; Και από τι θα μπορούσε να ήταν αυτή η μεταμέλεια; Και η σφαίρα; Να είναι άραγε η σφαίρα της ευκαιρίας; Μήπως κάτι στρογγυλό που γυρίζει, όπως «ο τροχός της τύχης», η rota fortunae της αρχαιότητας, σύμβολο της άστατης φύσης της μοίρας; ― ή της τύχης;
Προσπάθησα να εμβαθύνω στα παραπάνω, όταν ξεπερνώντας τις περί σφαίρας βεβαιότητες των γεωγραφικών και χαρτογραφικών ερμηνειών μου, έφτασα στις αβεβαιότητες των περί της σφαίρας ερμηνειών στην τέχνη... Στην πρώτη περίπτωση όλα ακολουθούσαν τη νομοτέλεια των γεωγραφικών συναφειών της παρουσίας των σφαιρών όπως προέκυπταν ανά τους αιώνες. Το μέγιστο σημείο καμπής του 15^ο αι. ήταν αναμφισβήτητο για αυτό. Και στους επόμενους αιώνες που ακολούθησαν τις Μεγάλες Ανακαλύψεις οι παρουσίες υδρογείων σφαιρών ως γεωγραφικών προσομοιώσεων είχαν την αυταπόδεικτη ερμηνεία τους.
Στη δεύτερη περίπτωση, της τέχνης, η σφαίρα (αν δεν δηλωνόταν γεωγραφική) δεν είχε πλέον την αυτονόητη (γεωγραφική) συμβολική ερμηνεία της. Είχε άλλες, συνδεδεμένες με γυναικείες (κυρίως) μορφές που τις κρατούσαν: την τύχη, την ευκαιρία, το ρίσκο, το «φεύγα κι άστα να πάνε», αλλά και την πληρότητα, την ενότητα, την ηρεμία, την τελειότητα, το άπιαστο, μέχρι και τη μελαγχολία!
Αυτό διαπίστωσα όταν έψαχνα τις (μικρές σε μέγεθος) τέσσερις αλληγορίες του Βενετσιάνου Τζιοβάνι Μπελίνι (Τζιανμπελίνο) της περιόδου 1490-1504, με τους καθιερωμένους στην ιστορία της τέχνης τίτλους: εγκαρτέρηση, τύχη, σωφροσύνη και ψεύδος. Έμεινα στην τύχη, λόγω της σφαίρας που περιλαμβάνει το έργο. Σε ελληνική βιβλιογραφική αναφορά του περί της τύχης έργου, με τη σφαίρα, έχει γραφεί (ακολουθώντας προφανώς τα στερεότυπα): «... η γυναικεία μορφή πάνω σε μια βάρκα που περιβάλλεται από ερωτιδείς και κρατά μεγάλη σφαίρα, ερμηνεύτηκε άλλοτε ως μελαγχολία και άλλοτε ως ευμετάβλητη τύχη. Η σφαίρα θα μπορούσε πράγματι να παραπέμπει στην αστάθεια, χαρακτηριστικό της τύχης». Σε ξενόγλωσση παρόμοια ερμηνευτική, την τύχη συνοδεύει η αστασία (αστάθεια) «... μια γυναίκα που κρατάει μια σφαίρα, σε ασταθές πλεούμενο, τριγυρισμένη από χερουβείμ»· σε άλλη, επικρατεί της τύχης και της αστασίας η μελαγχολία, μάλλον λόγω του ύφους της γυναικείας μορφής στη βάρκα.

Η γυναίκα με τη σφαίρα του Μπελίνι δεν μοιάζει σε τίποτε με την αντίστοιχη του Μαντένια. Κάθεται ήρεμη σε ένα περίτεχνο πλεούμενο που πάει μόνο του στο νερό (ή το σέρνει άλλο αφανές). Με βλέμμα χαμηλωμένο εμπρός, σκεπτικά προσηλωμένο στη μεγάλη σφαίρα, χωρίς τις κινήσεις και τους αέρινους τρόπους της άλλης, της φτεροπόδαρης του Μαντένια. Ο «τέλειος αριθμός» έξι, αντιστοιχεί σε έξι παχουλά γυμνά αγοράκια που βρίσκονται γύρω της ― το ένα ερωτιδέας (με τα φτερά). Τα τέσσερα στη βάρκα και τα δύο στο νερό, το ένα φοβισμένο στην αγκαλιά της ή από ύπνο, το άλλο κοιτάζοντάς την ανήσυχο, το τρίτο ―μάλλον μεγαλύτερο― σε ρόλο και στάση μικρού άτλαντα υποβαστάζει τη σφαίρα στους ώμους για να είναι σταθερή, βοηθώντας έτσι τη γυναίκα· ο ερωτιδέας με μικρό δίαυλο μπροστά στη βάρκα και τα δύο άλλα στο νερό, το ένα ανέμελο σε στάσιμο ύπτιο και το άλλο στραμμένο στη γυναίκα με το ένα χέρι στο ελεύθερο γόνατό της. Το πλεούμενο μοιάζει να έχει μόλις βγει από ασφαλή ανατολικά νερά προστατευόμενα από το κάστρο-φύλακα στην ακτή της εξόδου. Η πλεύση δεν θα μπορούσε να ήταν νυκτερινή, επομένως ο φωτισμένος ορίζοντας στο βάθος είναι το λυκαυγές και όχι το λυκόφως. Υποδηλώνει την Ανατολή προς τα εκεί και την έξοδο του πλεούμενου, με τη γυναίκα, τη σφαίρα και τα έξι παχουλά παιδάκια σε πλεύση δυτική ή νότια, έξω από τα ασφαλή νερά που μόλις βγήκε.
Ποια είναι όμως η συγκεντρωμένη αλλά αποφασισμένη γυναίκα; Γιατί η χαριτωμένη συνοδεία της είναι εξαμελής; Και τι είναι η μεγάλη γαλάζια σφαίρα κυρίαρχη στο έργο;
Δεν απομένει πλέον άλλο παρά μια μικρή υπενθύμιση, για το τελικό «όπερ έδει δείξαι», επιστρέφοντας στα δύο έργα με τις ανώνυμες σφαίρες. Πρώτα η χρονολόγηση τους: έγιναν και τα δύο σχεδόν ταυτόχρονα, από τους συνομήλικους Μπελίνι και (τον γαμπρό του) Μαντένια, το πρώτο μεταξύ 1490 και 1504 και το δεύτερο το 1500. Ακριβώς τότε που ο ευρωπαϊκός κόσμος γύρισε κυριολεκτικά ανάποδα τα αζιμούθια των πλεύσεων, προκαλώντας τη μεγαλύτερη μέχρι τότε τομή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και το μέλλον του· από τότε ο κόσμος δεν θα ήταν ίδιος και η γήινη σφαίρα θα «γέμιζε» με νέες ηπείρους και ωκεανούς: οι Πορτογάλοι βγήκαν πρώτα ανοιχτά στον Νότιο Ατλαντικό για να συνεχίσουν τις ρότες τους δυτικά προς τις Ινδίες και την Κίνα, περιπλέοντας γρήγορα την Αφρική. Οι Ισπανοί ακολούθησαν προς τα δυτικά του Ατλαντικού με προορισμό και αυτοί την Κίνα και τις Ινδίες βρίσκοντας όμως μπροστά τους την άγνωστη Αμερική.
Το σοκ στην αναγεννησιακή ιταλική χερσόνησο ήταν μεγάλο. Στους δύο πόλους της, η Αγία Έδρα θα έπρεπε τώρα να διαχειριστεί ολόκληρο τον κόσμο και η Βενετία, του Stato da Mar των ναυτικών και του μεγαλείου των ζωγράφων της ήταν πλέον παγιδευμένη στα πατροπαράδοτα νερά της ανατολικής Μεσογείου, απέναντι σε μια Δύναμη «από αλλού για αλλού».
Η Λισαβώνα σύντομα θα έπαιρνε τη θέση της ως το μεγάλο και πλουσιότερο ευρωπαϊκό ναυτικό εμπορικό κέντρο της Νέας Εποχής των Μεγάλων Ανακαλύψεων, ενθαρρύνοντας για να κάνουν το ίδιο και οι άλλες ευρωατλαντικές ναυτικές χώρες με τα μεγάλα λιμάνια τους (Ολλανδία, Βρετανία) και τη μεγαλύτερη ακτογραμμή στον Ατλαντικό (Γαλλία) αλλά εντείνοντας τον προσοδοφόρο ανταγωνισμό με την Ισπανία στους νέους μεγάλους ωκεάνιους ορίζοντες.
Η σφαίρα στα έργα των Μπελίνι και Μαντένια δεν μου είναι πλέον ανώνυμα. Είναι η νέα υδρόγειος που αναδύθηκε ακριβώς τότε.
Στον Μαντένια, το νέο παιδί ζητάει από την ευκαιρία να τον πάρει μαζί της στους νέους κόσμους και τους νέους ωκεανούς, δηλαδή στην υδρόγειο versus ventum et marem! Kαι η δύσπιστη φοβισμένη γυναίκα (η μάνα;) κρατάει το παιδί ελπίζοντας στη μεταμέλεια των αποφάσεών του. Ίσως της αρκούσαν οι θάλασσες της Βενετιάς, που γνώριζαν από αιώνες.
Όπως ακριβώς και η ανώνυμη σφαίρα του Μπελίνι έχει τώρα όνομα. Είναι η υδρόγειος στα χέρια της νέας γυναίκας (Ευρώπης;) και του μικρού Άτλαντα, που θα μεγαλώσει και θα την κρατήσει με μεγαλύτερη δύναμη. Βγαίνει την αυγή της νέας εποχής με το γερό πλεούμενό της έξω από την ασφάλεια των γνωστών θαλασσών, στο άγνωστο και την εξάδα της νέας γενιάς μαζί της, με τα διάφορα συναισθήματα των εκδηλώσεών το κάθε μέλος του εξαμελούς «πληρώματος»: άλλος φοβισμένος, άλλος αναποφάσιστος, άλλος αδιάφορος, άλλος με απορίες, άλλος ως νέος Άτλας του καινούργιου κόσμου και άλλος παιανίζοντας το μέλλον με τον δίαυλο. Και γιατί άραγε εξαμελές το «πλήρωμα»; Μα γιατί ο αριθμός έξι, ως τέλειος αριθμός (των ημερών δημιουργίας του κόσμου) εκτός της σύνδεσής του με την ομορφιά και την τελειότητα που αποτελεί την έννοια της αισθητικής της αναγεννησιακής τέχνης, αντιστοιχεί στον Μακρόκοσμο, στην αδυναμία διαχωρισμού του ανθρώπου από το Σύμπαν και την Οικουμένη και στο τέλος-τέλος έξι είναι οι συνοικίες της Βενετίας, κάτι που δεν θα ξέφευγε του Μπελίνι...
Οι σφαίρες ξαναγίνονται λοιπόν υδρόγειες όταν στις ερμηνευτικές αναλύσεις των αναγεννησιακών έργων τέχνης ληφθούν υπόψη όχι μόνο η αισθητική και οι τεχνικές των έργων και των δημιουργών τους, αλλά και τα κοσμοϊστορικά γεωγραφικά γεγονότα που έφεραν οι Μεγάλες Ανακαλύψεις από τα τέλη του 15^ου αι. και όλον τον 16^ο και μεγάλο μέρος του 17^ου.
Δύσκολο εγχείρημα αυτό, διότι συνδέεται με τις εξελίξεις των εκπαιδευτικών συστημάτων ―του δυτικού κόσμου προφανώς― στα οποία οι Μεγάλες Ανακαλύψεις και οι συνέπειες που είχαν στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, αν και διδάσκουν πολλά και διάφορα, πολύ βασικά και απαραίτητα για την κατανόηση της σημερινής εποχής, τείνουν να πέσουν ηρωικά θύματα της διεθνούς νέας πολιτικής ορθότητας και της αποδόμησης του ευρωπαϊκού πολιτισμού, στο σύνολό του...
Όπως πάντως και να έχουν τα πράγματα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, από τα τέλη του 17^ου και τον 18^ο αι. δεν υπάρχει πλέον καμία ασάφεια του είδους των σφαιρών στην τέχνη: είναι όλες υδρόγειοι και η Γεωγραφία στον θρόνο της μαζί τους. Αυτό συμμερίζονται και οι λιγοστοί, αλλά σπουδαίοι Έλληνες λόγιοι του 18^ου αι. ― κυρίως κληρικοί― που εστίασαν στη Γεωγραφία και τους χάρτες, από τον Χρύσανθο Νοταρά μέχρι τον Άνθιμο Γαζή και άλλους αργότερα.

Κορυφαίο είναι επίσης και το υπέροχα επιβλητικό και εξόχως συμβολικό χαρακτικό του Τζούκι, μαθητή του Τιέπολο, για τη Γεωγραφία Παλαιά και Νέα του Μελετίου, που εξέδωσε στη Βενετία το πρώτο μισό του 18^ου αι. ο εκδοτικός οίκος του εξ Ιωαννίνων Νικολάου Γλυκύ, με σύμβολο τη μέλισσα!