Οικαλγία ονομάζεται ο πόνος που προκαλεί το σπίτι ή ο τόπος σου. Το άλγος σε οδηγεί να φύγεις. Ο όρος μεταγράφεται κατ’ οικονομίαν ως ecalgia σε γλώσσες που σιτίζονται από το λατινικό αλφάβητο, σε C μετασχηματίζοντας το Γ με τον τρόπο των Χαλκιδέων. Πρόκειται για νεολογισμό που έχω προτείνει, σε αντιστροφή και ως συμπλήρωμα της νοσταλγίας, ο οποίος αναδεικνύει το αόρατο σκέλος αυτού του ζεύγους αλγεινών εντυπώσεων.
Κάθε άτομο κατατρύχεται από μνήμες του μέρους από όπου έφυγε, λέγεται. Στην αίσθηση αυτή επικεντρώνεται στερεότυπα η νοσταλγία. Η επικέντρωση στο άλγος που ακολουθεί τη μετάβαση από τον χώρο προέλευσης αποσιωπά το άλγος που προηγήθηκε. Το εδώ γίνεται εκεί και αντιστρόφως. Η παράκαμψη καθιστά τα κίνητρα της μετάβασης εμφανώς πιο σκοτεινά.
Άτομα φεύγουν για να αποφύγουν διώξεις ή τον θάνατο. Μεταναστεύουν επιδιώκοντας την επιβίωση ή βελτίωση για τους ίδιους και τους δικούς τους. Πρόθεση άλλων συνιστά η περιπέτεια. Κάποιοι φεύγουν ομαδικά, δημιουργώντας κοινότητες και αποικίες. Επιταχύνεται η εσωτερική μετανάστευση. Περισσότερα άτομα χωρίζουν. Συχνά τα κίνητρα έχουν μικρή σημασία. Σημαίνουν περισσότερα για όσους συνασπίζονται για την παραγραφή των δικών τους παραβάσεων, σχεδιάζοντας διώξεις εναντίον μεταγενέστερων.
Μεταναστεύουν και τα ζώα άλλωστε. Αποδημούν τα πουλιά. Κάποτε μεταναστεύουν και τα φυτά. Μετά την καθιέρωση της καλλιέργειας, οι γεωργοί ντρέπονται να κρύβουν έναν κτηνοτρόφο μέσα τους. Οι περισσότεροι κοκκινίζουν υποθάλποντας άτομα, που ίσως υπήρξαν άλλοτε οι ίδιοι. Μάστιγα του θεού γίνονται οι νομάδες, που δεν έχουν τόπο να νοσταλγήσουν. Γενικά όλοι φεύγουν για να γλυτώσουν.
Γενεαλογία
Κυριαρχεί η εντύπωση ότι η νοσταλγία αντιστοιχεί σε αταβιστική διατύπωση, ενώ είναι λέξη που δεν εμφανίζεται σε αρχαία κείμενα. Πρόκειται για νεολογισμό. Αποτελεί σύνθεση δύο αρχαίων λέξεων: της επιστροφής του νόστου και του πόνου του άλγους. Αν και η νεωτερική λέξη εμφανίστηκε το 1688, ως αντιδάνειο ήρθε στα ελληνικά αργότερα. Νοσταλγία νιώθουν οι Έλληνες από τον δέκατο ένατο αιώνα. Δημιουργός της ήταν ένας σπουδαστής ιατρικής, ο Γιοχάνες Χόφερ, που την έβαλε ως τίτλο σε διατριβή του.
Η διάγνωσή του επιχειρούσε να εγκολπωθεί συναισθήματα, που είχαν παρατηρηθεί μεταξύ Ελβετών μισθοφόρων κυρίως, ότι τους έλειπε η πατρίδα τους, ιδίως όταν η εκστρατεία στην οποία συμμετείχαν δεν πήγαινε καλά. Υποθέτω δεν μένουν περιθώρια για νοσταλγία, όταν με τρόπο προβλέψιμο διεκπεραιώνονται λάφυρα, κακοποιήσεις και όσα συνεπάγεται κάθε επιχείρηση, πολεμική ή άλλου είδους. Η αναρρίχηση ορεινών Ελβετών σε μισθοφόρους περιωπής συνδέεται με το τέλος της υπεροχής του ιππικού στα ύστερα μεσαιωνικά χρόνια. Η συμβολή τους καθρεφτίζεται στο γεγονός ότι Ελβετοί συνεχίζουν να απαρτίζουν τη φρουρά του Πάπα στο Βατικανό.
Η γενεαλογία της λέξης αντιστοιχεί στην άρνηση να αποδεχθώ αυτή την ελβετική νόσο. Εν τω μεταξύ, το πεδίο αναφοράς της νοσταλγίας είχε επεκταθεί συμπεριλαμβάνοντας τα αισθήματα όσων πήγαιναν για σπουδές σε ανοίκειες πόλεις. Η λέξη παρέπεμπε επίσης σε νέες γυναίκες από αγροτικές οικογένειες, που εσώκλειστες έκαναν όλες τις δουλειές σε αστικά σπίτια. Όταν υστερούν τα υγρά καθαρισμού, επιστρατεύονται δάκρυα, που μουσκεύουν τα χειρόγραφα όσων μαθαίνουν να γράφουν.
Κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου, η νοσταλγία ή maladie du pays, όπως έλεγαν οι Γάλλοι, αποτελούσε τη δεύτερη πιο συχνή διάγνωση σε σχέση με μια παραλυτική μελαγχολία των στρατευμένων. Πήρε καιρό πριν αφαιρεθεί ως ασθένεια από προσομοιώσεις ψυχιατρικών εγχειριδίων μιας εποχής λιπομελούς πατρίδας, όπως σε κάθε οικογενειακή σύγκρουση. Χωρίς οικογένεια, θα υπήρχε ψυχολογία;
Οι ρίζες της λέξης οικαλγία χάνονται στα δάση του Όρεγκον, όπου βρέθηκα μετά το γυμνάσιο. «Εσείς νιώθετε νοσταλγία για την Καλιφόρνια;», ρωτούσα συμφοιτητές μου, που ήθελαν να μάθουν αν νοσταλγώ τον τόπο μου. «Ελλάδα είναι όπου βρίσκομαι», διαμαρτυρόμουν. «Την απλώνω γύρω μου, όπου και αν πάω. Δεν χρειάζεται να την αναζητήσω. Είναι διαρκώς μαζί μου». (Ας μου λείπει τώρα που γύρισα.)
Πριν βρεθώ στη Νέα Υόρκη, δεν είχα σκεφτεί ότι πήγα στην Αμερική για να γίνω Έλληνας. Όπως ίσως και άλλοι. Οι περισσότεροι πάντως προσπαθούσαν να γίνουν Αμερικανοί. Συνήθως ανεπιτυχώς. Με το προνόμιο μιας ευχέρειας στα αγγλικά πριν φύγω, ζούσα ως ιθαγενής. Αυτό μου επέτρεπε να παραμένω κυνηγός δερμάτων. Είχα πολλά ράμματα για τη γούνα μου.
Το σώμα προηγείται της συνείδησης. Η συνθήκη αυτή δεν καθιστά λιγότερο αναληθή κάθε αυτοβιογραφία. Τα καθέκαστα που αναφέρω προσφέρονται προς ανακύκλωση και όχι εις επίρρωσιν της ψευδαίσθησης ότι η λογοτεχνία αποτελεί κιμά που κόβει η κρεατομηχανή των βιωμάτων.
Λογαλγία
Ερευνητές πίστευαν ότι οι άνθρωποι άρχισαν να μιλούν πριν από διακόσιες χιλιάδες χρόνια. Υπήρχε χρόνος να πεις αρκετά. Ένας αρχαιολόγος με ειδίκευση στην προϊστορία πρότεινε να οκταπλασιαστεί το διάστημα αυτό. Συνεξετάζοντας αρχαιολογικά, γενετικά, γλωσσολογικά, νευρολογικά και παλαιοανατομικά ευρήματα, χρονολόγησε τη γέννηση της γλώσσας μεταξύ ενάμιση και δύο εκατομμυρίων ετών πριν. Ένας εξελιγμένος διποδισμός συνδυάστηκε με αλλαγές στο σχήμα του κρανίου, αλλάζοντας τη φωνητική οδό, που καθιστά δυνατή την ομιλία. Την αύξηση του όγκου του συνόδευε αναδιοργάνωση της δομής του εγκεφάλου, ειδικότερα του μετωπιαίου λοβού, που συνδέεται με την παραγωγή και κατανόηση της γλώσσας και βελτιώσεις στη λειτουργική μνήμη, που είναι απαραίτητη για τον σχηματισμό προτάσεων.
Όπως κάθε γνώση, η τεχνολογία των λίθινων εργαλείων μπορούσε ευκολότερα να μεταδοθεί με την ομιλία, που επίσης επέτρεπε συντονισμό ενεργειών στο κυνήγι ζώων, το οποίο υπολογίζεται ότι ξεκίνησε πριν από περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια. Πιο σημαντική από την άμεση σίτιση προϋπόθεση για τη μετάδοση του πολιτισμού ασφαλώς ήταν να παραμείνουν ζωντανοί οι φορείς του. Για ζώα σωματικά αδύναμα όπως οι άνθρωποι, στην επιβίωσή τους συνέβαλε καθοριστικά η δυνατότητα ομιλίας.
Το να οφείλεις τη ζωή σου στο γεγονός ότι μιλάς αποτελεί θεμέλιο της λογοτεχνίας. Εκ φύσεως και διαρκώς έντεχνος είναι ο λόγος, όσο απλός και αν φαίνεται. Η γλώσσα συμπίπτει με τη χρήση της. Η ποίηση, όπως ονομάζεται ό,τι δημιουργεί η γλώσσα, αποτελεί μήτρα της ύπαρξης, απόρροια και απορία ταυτόχρονα. Η ποίηση συνιστά θεμελιώδη προϋπόθεση της ζωής.
Τα συμπτώματα νοσταλγίας και οικαλγίας συσσωρεύονται σε μια γενικότερη κατηγορία, που μπορεί να αποκληθεί λογαλγία. Πρόκειται για ασθένειες και παραλλαγές σθένους του λόγου. Πράξεις που συνοδεύουν τα λόγια φυσικά συνιστούν άρνησή τους. Η άρνηση αποτελεί αντιστάθμιση κινδύνου σε μια επερχόμενη κατάφαση. Αλίμονο αν υπήρχε συνέπεια λόγου και δράσης. Προτιμότερη πάντοτε είναι η αλήθεια. Είναι ένας τρόπος για να αποφεύγεις να σε πιστεύουν.
Η φράση προϋπάρχει της έκφρασης. Ο θυμός αντιστρέφει τον μύθο. Η μυθιστορία του τόπου διαγράφει τον χρόνο. Στη διαγραφή αυτή εμφιλοχωρεί η νοσταλγία. Τι συμβαίνει όταν διαγράφεται ο τόπος; Μένει το άλγος ή μετά από μια εσωτερική έκρηξη καταρρέουν οίκος και νόστος, αφαιρώντας τον πόνο της μετάβασης και της επιστροφής;
Συνοπτικά επομένως:
Νοσταλγία για όσα δεν έχουν γραφεί.
Οικαλγία για όσα έχουν γραφεί.
Λογαλγία για όσα δεν πρόκειται να γραφούν.
Όπως όλοι οι συγγραφείς, έλκοντας την καταγωγή τους από τα Άγραφα, όσοι συνεχίζουν να γράφουν διατείνονται ότι δουλειά τους είναι να δημιουργούν λέξεις. Χρειάζεται να τις εξηγούν κιόλας, αναρωτιούνται.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
(όπου και αν πάω, κάποιο κομμάτι αφήνω πίσω)
Μελαγχολία της ανατομίας / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Η λογοτεχνία συνιστά μια γεωγραφία του χρόνου
Περί πλάνης; / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Σκοπός της ποίησης είναι η κατάργηση των ποιητών
https://www.hartismag.gr/hartis-63/klimakes/skopos-tis-poiisis
Διασπορά & επιστροφή: Μεταξύ νοσταλγίας & οικαλγίας (14.11.2017), στη σειρά διαλέξεων «Οι Έλληνες για τον κόσμο σήμερα», Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Κολούμπια, σε συνεργασία με το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στη Νέα Υόρκη.
https://diastixo.gr/epikaira/eidiseis/8239-xouliaras-ameriki
Με αναφορά στη «νοσταλγία της ανάγνωσης» και την «οικαλγία της γραφής» καταλήγει διερεύνηση για «Το μέλλον του βιβλίου & το βιβλίο του μέλλοντος», που αποτελούν δύο όψεις του ιδίου νομίσματος ή έτσι νομίζουμε, ενώ μία λέξη ισοδυναμεί με χίλιες εικόνες.
https://www.hartismag.gr/hartis-6/dokimio/to-mellon-toy-biblioy-to-biblio-toy-mellontos
1 λέξη / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Για τη γενεαλογία της νοσταλγίας, που απασχόλησε το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου, υπάρχει συμβολή στα ελληνικά του ψυχίατρου Θανάση Καράβατου, όπως έμαθα όταν γίναμε φίλοι συνομιλώντας στο Γαλλικό Ινστιτούτο για το βιβλίο της Barbara Cassin, Η νοσταλγία (Μελάνι, 2015), που μετέφρασε η Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλλου. Παρεμβάσεις Κασέν, Θάλειας Δραγώνα, Ιγγλέση Μαργέλλου, Καράβατου και Χουλιάρα (Οικαλγία) δημοσιεύτηκαν σε αφιέρωμα στο The Books’ Journal (#62, Ιαν. 2016).
Δεν ξέρω αν η οικαλγία θα έχει την τύχη ενός άλλου νεολογισμού – του ταχυφαγείου – που καθιερώθηκε. («Στίχοι ταχυφαγείων» ήταν ο υπότιτλος της συλλογής Fast Food Classics.) Η λέξη άρεσε στον Μάνο Χατζιδάκι, που «ταχυφαγεία – νεοελληνιστί φαστφουντάδικα» είχε βάλει σφήνα σε ανταπόκρισή μου από τη Νέα Υόρκη, στο περιοδικό Το Τέταρτο, για τη ζαχαρομαχία Κόκα & Πέψη Κόλα ως κορυφαίου πολιτισμικού αναβρύσματος.
