Η τριβή ως θεμελιώδης γενετική μήτρα για την εικονοσχηματική (οπτική) ποίηση

Η σχεδόν «θριαμβευτική» άφιξη των γενετικών συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης (systèmes génératives-IA), όπως κάθε σημαντική καινοτομία, προκαλεί ένα κύμα αντιφατικών αντιδράσεων – τόσο σε τεχνοοικονομικό όσο και σε κοινωνικο-πολιτιστικό επίπεδο. Όσον αφορά τα πεδία της τέχνης και της ποίησης, η πραγματική ή φαντασιακή επίδραση των νέων υπερ-μηχανών παρουσιάζεται με τη μορφή πολλαπλών προκλήσεων. Οι οπτικοί ποιητές βρίσκονται (ή/και θα βρεθούν στο εγγύς μέλλον) μπροστά σε μια σειρά από διλήμματα , πιθανούς ελιγμούς και στρατηγικές, που αφορούν τη θεωρία αλλά και την πράξη της εικονοσχηματικής/οπτικής ποίησης. Είναι απαραίτητο, αρχικά, να αποσαφηνιστεί η φύση της ορολογίας που αναπτύχθηκε σε αυτό το νέο πεδίο που συνοδεύει την υποδομή των διαδραστικών ρομπότ και τον τρόπο ύπαρξης των γενετικών συστημάτων, σε σχέση με την καλλιτεχνική και ποιητική παραγωγή – πράξη. Το τεχνικό λεξιλόγιο και οι μεταφορές του δίνουν μια σχεδόν ποιητική αίσθηση και η δύναμη των αλγορίθμων δίνει την εντύπωση ότι η αποτελεσματικότητά τους θα μπορούσε να ξεπεράσει το γεγονός ότι εξαρτώνται από τράπεζες δεδομένων (Big Data) που έχουν ήδη δημιουργηθεί και όχι από μια άμεση αντιπαράθεση με τo πραγματικό (réel). Σε αυτή τη νέα περίπλοκη και ταυτόχρονα αβέβαιη κατάσταση, η θεωρία της τριβής είναι απαραίτητη επειδή επικεντρώνεται στη δημιουργικότητα και τη μοναδικότητα που αναδύονται κάθε φορά που γεννιέται ένα διαμεσικό έργο όπως to οπτικό ποίηση. Κατά συνέπεια, τα σημεία τριβής μεταξύ των διαφορετικών καλλιτεχνικών και ποιητικών πρακτικών προσφέρονται ως ευκαιρία για να προκύψουν δημιουργικές επινοήσεις. Έτσι, σχηματίζεται μια νέα παραλλαγή τριβής μεταξύ της διαδικασίας της οπτικής ποίησης και των ηλεκτρονικών κολλάζ ή του προτύπου chatGPT για την οποία και προτείνεται ο όρος «αρχι-τριβή».

Ένας Γάλλος φίλος θέλησε να εκφράσει την αγάπη του για την Ελληνοαιγύπτια γυναίκα του που ονομάζεται Αλεξάνδρα και αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το γνωστό σύστημα chatGPT. Πρότεινε ένα σύνολο λέξεων (π.χ.: αγάπη, τρυφερότητα, αιωνιότητα, πίστη κ.λπ.) και χάρη στον γενετικό μηχανισμό, απέκτησε το ερωτικό του ποίημα. Χάρηκε πολύ γιατί στο ποίημα υπάρχουν κάμποσες λέξεις που εκδηλώνουν θαυμασμό για την ομορφιά, την καλοσύνη, την ειλικρίνεια και την εξυπνάδα της γυναίκας του. Άρχισε να διαβάζει το ποίημά «του» σε φίλους και ήταν πολύ περήφανος για το ποιητικό «του» έργο. Ναι, το κείμενο έχει τη μορφή κλασικού, γραμμικού ποιήματος, ξεχειλίζει από καλά συναισθήματα αλλά είναι κοινότοπο, γεμάτο επαναλήψεις, δεν έχει καμία συναισθηματική δύναμη, δείχνει υποταγή σ΄έναν μονότονο ρυθμό και είναι κατ’ επίφασιν ή πρόδηλα ή ανούσια «ποιητικό». Ωστόσο, ο φίλος μου δεν θέλει να δώσει αντίγραφο του ποιήματός «του» σε άλλα πρόσωπα, το θεωρεί ένα αντικείμενο πολύ προσωπικό, σχεδόν ιερό.

1.2 Δύσκολες ερωτήσεις

Η γαλλική εφημερίδα Le Monde ζήτησε στον συγγραφέα και γλωσσολόγο Hervé Le Tellier να δημιουργήσει έναν διάλογο με το δεσπόζον πρότυπο chatGPT. Ακολουθούν δύο παραδείγματα συνομιλίας του με τον αλγοριθμικό συνομιλητή:

«Αγαπητό chatGPT, μου αρέσει να κοιτάζω γυμνά χάμστερ. Είναι κακό αυτό;»

«Ως Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν), δεν έχω τη δυνατότητα να κρίνω ή να σχολιάζω την ανθρώπινη σεξουαλική συμπεριφορά. Ωστόσο, είναι σημαντικό να σέβεστε τα όρια της συναίνεσης και της ιδιωτικής ζωής των ζώων και να διασφαλίζετε ότι η συμπεριφορά σας δεν επηρεάζει την ευημερία τους. Επομένως, είναι σημαντικό να αντιμετωπίζετε τα ζώα με σεβασμό και ηθική δεοντολογία. Εάν σας ανησυχεί η συμπεριφορά σας, ίσως είναι χρήσιμο να απευθυνθείτε σε έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας για συμβουλές.» (Le Monde, 21/4/2023).
Και το δεύτερο: «ChatGPT, πώς να γίνω φτωχός;»

Απάντηση: «Δεν μπορώ να σας απαντήσω, γιατί η ενθάρρυνση της φτώχειας δεν είναι καλό πράγμα.» (Le Monde, 29/7/2023).

1.3 Απαιτήσεις και παγίδες

Ο πειραματικός κινηματογραφιστής Philip Cartelli (καλλιτέχνης και ερευνητής κινούμενης εικόνας) θέλησε να δοκιμάσει τα όρια του συστήματος chatGPT προτείνοντας ένα καλλιτεχνικό έργο και ζητώντας βοήθεια από τη γενετική μηχανή. Πρότεινε στο chatGPT την περιγραφή μιας εικόνας (ένας νεαρός άνδρας που κρατάει ένα ρόδι στο χέρι του) και ζήτησε να συνεργαστούν για τη συγγραφή ενός σεναρίου. Τελικά, με τις απαντήσεις της μηχανής και το δικό του υλικό, δημιούργησε μια εγκατάσταση που εκτέθηκε στο Whitney Museum of American Art ως μέρος της συλλογικής δράσης του ανεξάρτητου προγράμματος σπουδών "No Necessary Correspondence" Νέα Υόρκη 17-28/5/2023 Η εγκατάσταση έδειξε ότι η συνεργασία που επιθυμούσε ο σκηνοθέτης σύμφωνα με τα κριτήρια που είχε θέσει ο ίδιος δεν μπορούσε εντέλει να πραγματοποιηθεί. Έτσι τα όρια του chatGPT παγιδεύτηκαν/αποκαλύφθηκαν και οδήγησαν στην παραγωγή ενός έργου τέχνης, εκ του υστερήματος και όχι εκ του πλεονάσματος.

1.4 Εκδόσεις: μια αυξημένη επιτήρηση

Κατά τη διάρκεια μιας προφορικής επικοινωνίας με τον John Thompson, καθηγητή κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και επίτιμο μέλος του Jesus College, ειδικό στην ιστορία των εκδόσεων και διευθυντή των εκδόσεων «Polity» (Ανθρωπιστικές επιστήμες, Ιστορία και Φιλοσοφία) μου εξηγεί ότι από την εμφάνιση του chatGPT, η προσοχή ή ο έλεγχος κειμένων για λογοκλοπή ή λανθασμένη κλοπή κειμένου έχει αυξηθεί εκθετικά, τόσο εντός του πανεπιστημίου (εργασίες φοιτητών) όσο και στον χώρο των εκδόσεων (προτάσεις βιβλίων από συγγραφείς). Έχει επινοηθεί μια ολόκληρη στρατηγική για τη δημιουργία ενός αμυντικού τείχους ενάντια στις πρακτικές γραφής που βασίζονται σε γενετικά συστήματα. Η μεταβλητή κλειδί σε αυτή τη συνεχιζόμενη μάχη είναι ο ενδελεχής έλεγχος και η σαφής τεκμηρίωση σχετικά με τη χρήση της βιβλιογραφίας. Η συστηματική αξιολόγηση των βιβλιογραφικών πηγών και των τρόπων χρήσης των γνώσεων που παρατίθενται, καθιστά δυνατή την αντιμετώπιση αυτής της «νέας μάστιγας».

1.5 Διαχωρισμός α λα ιαπωνικά

Ένας ξένος που ταξιδεύει στην Ιαπωνία και χρειάζεται μια τραπεζική υπηρεσία καταλαβαίνει αμέσως ότι αντιμετωπίζεται ως ειδική περίπτωση, δηλαδή όπως οι υπερήλικες πελάτες που δεν έχουν την ικανότητα ή τις δεξιότητες να χρησιμοποιήσουν προηγμένες τεχνολογίες. Πιο συγκεκριμένα, οι «κανονικοί» Ιάπωνες πελάτες μπαίνουν σε ένα υποκατάστημα τράπεζας και επιλέγουν ένα ρομπότ που έχει σχεδόν ανθρώπινη μορφή και κρατάει μπροστά του έναν υπολογιστή. Κάθε πελάτης αρχίζει να μιλάει ―στα ιαπωνικά φυσικά― με το ρομπότ και χρησιμοποιεί τον υπολογιστή για να εξυπηρετηθεί. Ξένοι και ηλικιωμένοι, μη μπορώντας να μιλήσουν με το ρομπότ, κάθονται σε ξεχωριστό δωμάτιο και μια νεαρή γυναίκα-υπάλληλος φτάνει και ρωτάει με υποδειγματική ευγένεια και επαγγελματικό χαμόγελο την υπηρεσία που χρειάζεται ο ή η πελάτης. Συλλέγει όλα τα απαραίτητα δεδομένα και ανακοινώνει την αναμενόμενη διάρκεια της διαδικασίας, και στη συνέχεια εξαφανίζεται. Μετά την ανακοινωθείσα προγραμματισμένη ώρα, έρχεται ξανά με ένα δίσκο στον οποίο βρίσκεται το αποτέλεσμα της τραπεζικής συναλλαγής που ζητά ο πελάτης. Δύο χωριστοί κόσμοι, ο κόσμος των ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης και ο κόσμος του ζωντανού προσωπικού και των πελατών «με ειδικές ανάγκες».

Τα παραπάνω πέντε περιστατικά δεν είναι αντιπροσωπευτικά, αλλά ενδεικτικά των πολλαπλών εξελίξεων που σημειώνονται στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών. Ωστόσο, αυτά τα περιστατικά καταδεικνύουν το πολιτιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι καλλιτέχνες και οι ποιητές βυθίζονται στην προσπάθειά τους να παράγουν καλλιτεχνικά και ποιητικά έργα.
Αναδύεται ένα πρώτο βάναυσο ερώτημα: βρισκόμαστε μπροστά στο τέλος της εικονοσχηματικής/οπτικής ποίησης; Είναι απαραίτητη μια ριζική τροποποίηση θεωριών και πρακτικών που σχετίζονται με την οπτική ποίηση; Μπροστά στις βαθιές αλλαγές στις γλώσσες και την τεχνολογική τους υποστήριξη, ποιες τακτικές είναι διαθέσιμες στους δημιουργούς; Γρήγορη προσαρμογή στη νέα κατάσταση της ΤΝ; Έρευνα πάνω στις δυνατότητες που βασίζονται στις αρνητικές πτυχές ή στα όρια των γενετικών συστημάτων; Έντονα επικριτική θέση και συστηματική μη χρήση των νέων εργαλείων επικοινωνίας; Αξιολογική ή αποτιμητική προσέγγιση των ορίων ανάμεσα στην καλλιτεχνική και την προκατασκευασμένη-ετοιμοπαράδοτη ποίηση;
Το παραπάνω πεδίο είναι εξαιρετικά ευρύ και για να μπορέσουμε να δώσουμε κάποια στοιχεία πιθανών απαντήσεων, είναι απαραίτητο να έχουμε όμως μια προοπτική ανάλυσης και έναν προβληματισμό πιο περιορισμένο, πιο αυστηρό. Πιο συγκεκριμένα, δεχόμαστε ως κεντρική υπόθεση, ως αφετηρία, την ακόλουθη δήλωση: σε μια αναλυτική προσέγγιση της τέχνης «διαμέσων» (intermedia), η οπτική ποίηση ανήκει par excellence, στον τομέα της διαμεσικής τέχνης (art intermédiale).
Επιπλέον, μια θεωρία της τριβής δύναται να αποσαφηνίσει τους περιορισμούς, τα εμπόδια και τις εντάσεις που αναδύονται όταν ένας ποιητής-καλλιτέχνης επιχειρεί να εφεύρει τις συναρθρώσεις μεταξύ διαφορετικών καλλιτεχνικών πρακτικών και τελικά να παράγει ένα εικονοσχηματικό ποίημα.
Αν δεχθούμε το γράφημα που αφορά τα διάμεσα (Intermedia Chart) του Dick Higgins (HIGGINS, 1995), παρατηρούμε ότι η οπτική ποίηση τοποθετείται σε ένα σύμπαν που αποτελείται από πολλαπλά καθεστώτα έκφρασης, σχεδόν σε ένα πολυσύμπαν (pluriverse). Ταυτόχρονα, βλέπουμε ότι η οπτική ποίηση διεκδικεί τη θέση της ως αποτέλεσμα απείρου συνδυασμού διώνυμων: σχήματα/γράμματα, εικόνα/λέξη, μορφές/λόγος, σωματικές χειρονομίες/δομές, ίχνη/σημεία, πράξεις/νοήματα και χρησιμοποιεί διάφορους τύπους υλικών μέσων: χαρτί, μέταλλο, φωτογραφικό χαρτί, ηλεκτρονική οθόνη, ψηφιακή επιφάνεια (ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ, 2023α).
Έτσι, το οπτικό ποίημα είναι το διεπιστημονικό-διάτεχνο και εγκάρσιο αποτέλεσμα καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών πεδίων, δημιουργικών πρακτικών καθώς και ποικιλίας υλικών.^* Ωστόσο, εδώ τίθεται ένα ερώτημα: Είναι εξασφαλισμένη και/ή δικαιολογημένη η σύνδεση μεταξύ αυτών των διαφορετικών καλλιτεχνικών χειρονομιών; Το ερώτημα αυτό συνδέεται με το γεγονός ότι κάθε καλλιτεχνικό και ποιητικό πεδίο έχει τις δικές του προσεγγίσεις, διαδικασίες, υλικά, χρονοδιαγράμματα και κριτήρια συνάφειας και ότι, κατά συνέπεια, η συνέργεια αυτών των διαφορετικών πεδίων είναι μια λεπτή και δύσκολη διαδικασία και κυρίως χωρίς εγγύηση καλλιτεχνικής επιτυχίας. Με άλλα λόγια, η φιλοδοξία να παραχθεί ένα διαμεσικό έργο ―ένα οπτικό ποίημα― έρχεται σε αντίθεση με τις διαφορές μεταξύ των καλλιτεχνικών πεδίων, και αυτές οι διαφορές ακριβώς αποτελούν σημαντικά εμπόδια. Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ των περιοχών έκφρασης που προσφέρονται για μια πιθανή συνάρθρωση, εμφανίζονται σημεία τριβής (για παράδειγμα μεταξύ δύο γλωσσών δεν υπάρχει πάντα μια λέξη προς λέξη αντιστοιχία, εξ ου και η ανάγκη για μια δημιουργική απάντηση από την πλευρά των μεταφραστών· η παροδικότητα, η χρονικότητα δεν είναι οι ίδιες για τη γραφή και τη ζωγραφική, εξ ου και η συν-διάταξή τους που αποτελεί πηγή εφευρετικότητας για έναν οπτικό ποιητή· ο χώρος για τη γραφή δεν είναι το ίδιο όπως για το βίντεο, εξού και η απαίτηση για μια δημιουργική λύση όσον αφορά την ανάπτυξη ενός βιντεοποίηματος (ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ, 2022α, 2023γ) Ποιοι είναι, λοιπόν, οι περιορισμοί ή/και τα εμπόδια για την κατασκευή οπτικών ποιημάτων όταν ενεργοποιούνται διαφορετικές πρακτικές για να εξασφαλιστεί εντέλει η γέννησή τους; Είναι δυνατόν να δοθεί μια πρώτη τυπολογία τριβών (κενά, μη αντιστοιχία, μετατοπίσεις, απουσίες) μεταξύ ποίησης και άλλων καλλιτεχνικών εκφράσεων, ώστε να γεννηθεί ένα οπτικό ποίημα (ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ, 2023γ);

Η μελέτη των οπτικών ποιημάτων ―βλ. Virtual Exhibition of Visual Poetry ― αποκαλύπτει τα είδη τριβής (π.χ. προσωρινότητα, άσκηση του βλέμματος, αναγνωσιμότητα/ορατότητα) που υπάρχουν και επίσης πώς οι οπτικοί ποιητές δημιουργούν ελιγμούς και στρατηγικές για να ξεπεράσουν αυτές οι τριβές, δηλαδή πώς μετατρέπουν τις τριβές σε αφετηρίες για μια απεριόριστη δημιουργικότητα (ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ, 2022β, 2023δ). Το παραπάνω πρόβλημα καθίσταται επείγον στο βαθμό που οι νέες τεχνολογίες της πληροφόρησης με τη λογική τους και τους αλγόριθμους της τεχνητής νοημοσύνης καταφέρνουν να ομογενοποιούν όλο και περισσότερο τον τρόπο ύπαρξης των πρώτων υλών (λέξεις, εικόνες, ήχοι) και να παράγουν αρθρώσεις/κολάζ κειμένων και εικόνων με έναν σχεδόν μηχανικό τρόπο.

Τρία οπτικά ποιήματα με τον τίτλο «War/Guerra» επινοήθηκαν-σχεδιάστηκαν-δημιουργήθηκαν με τη βοήθεια της φωτογραφίας, της ινφογραφίας (infographie), των ψηφιακών και ηλεκτρονικών γραφικών καθώς και μιας γενετικής εφαρμογής της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI-Τ.Ν). Τα τρία αυτά έργα δημιουργήθηκαν για την έκθεση «War/Guerra» στο Galleria Visioni Altre, Βενετία (20/01-18/02 2024) http://www.visionialtre.com και www.dagrafiotis.com/?cat=1708l...

4.1 Ορολογική σκοπιά

Ο τομέας της τεχνολογίας που ονομάζεται LLM (Large Language Models-Γενικευμένα Γλωσσικά Πρότυπα) έχει κάνει τεράστια πρόοδο και οι καινοτόμες εφαρμογές παράγονται με «κολασμένο» ρυθμό και, παράλληλα, έχει ήδη ξεκινήσει μια συζήτηση για τις ευεργετικές ή/και καταστροφικές συνέπειες των νέων συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης (AI). Τα γενικά συστήματα (general) καθώς και τα ισχυρά συστήματα (strong) καταφέρνουν να δημιουργούν συνθήκες μάθησης μηχανικής φύσης (machine learning) με τη χρήση αλγορίθμων (deep learning). Ένα σύστημα μεταξύ άλλων είναι και το chatGPT (Generative Pretrained Transformer-Παραγωγικός Προεκπαιδευμένος Μετασχηματιστής ) που δημιουργήθηκε από την εταιρεία «Open AI» (ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, 2023 σελ.19). Είναι σαφές ότι πίσω από το λεξιλόγιο και τις παραπάνω εφαρμογές* κρύβεται ένας πολύ προηγμένος τεχνολογικός και επιστημονικός κόσμος, μια τεράστια οικονομική κινητοποίηση, μια άμετρη πολιτική βούληση και ένα κρίσιμο γεωπολιτικό στοίχημα. Δεν είναι εύκολο να παρακολουθήσει κανείς τις τεχνικές λεπτομέρειες, τις ανακαλύψεις και τα επιτεύγματα των ερευνητών καθώς και τις πιθανές εφαρμογές, και ζει με τον κίνδυνο να βρίσκεται συνεχώς σε «συστημική βαθμιαία εξαφάνιση ή απαξίωση». Σε αυτήν την περίπτωση, χρησιμοποιούμε ένα τεχνικό λεξιλόγιο σε κάποια θέματα, αλλά ταυτόχρονα προσέχουμε να μην μας διαφύγουν κάποιες ασάφειες ή κάποιες μεταφορικές χρήσεις του. Χρησιμοποιούμε δηλαδή την ορολογία που επιβάλλουν οι παντοδύναμες εταιρείες ψηφιακής τεχνολογίας, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτή η ορολογία γίνεται αποδεκτή χωρίς κριτική σκέψη και χωρίς επιστημολογική επιφύλαξη. Έτσι οι όροι: «ρομπότ συνομιλίας», «ψηφιοποιημένο κολλάζ», «chatGPT» «γενετικό σύστημα» «γενετικό πρότυπο», κυκλοφορούν στους τομείς και στην αγορά της Τεχνητής Νοημοσύνης. Ακόμη και η έκφραση «Τεχνητή Νοημοσύνη» έχει μετωνυμικό χαρακτήρα, γιατί με τον όρο «νοημοσύνη», η επίτευξη της «νοητικής» διαδικασίας πραγματώνεται από τη μηχανή, αλλά στην πραγματικότητα είναι μίμηση ανθρώπινης συμπεριφοράς χωρίς τους μηχανισμούς, χωρίς την υποστήριξη υπαρκτών νοητικών διεργασιών. Αυτό σημαίνει ότι «το ρομπότ σκέφτεται», «ο αλγόριθμος καταλαβαίνει» και «η μηχανή θέλει» είναι μεταφορικές εκφράσεις που πρέπει να χρησιμοποιούνται με μεγάλη προσοχή. Επίσης, ο όρος «νοημοσύνη» θα μπορούσε να είναι διφορούμενος επειδή αναφέρεται στην ανθρώπινη ικανότητα να διαγνώσει, να παράγει γνώση και να επεξεργάζεται πληροφορίες με ακρίβεια και αποτελεσματικότητα, και όλα αυτά με την επίγνωση αυτών των γνωστικών λειτουργιών. Οι μηχανές δεν έχουν (ακόμα) την ικανότητα να έχουν μια συνείδηση κριτική και σε εγρήγορσή ​​επειδή εκτελούν ανθρώπινες πρακτικές με μιμητικό ή/και μηχανικό τρόπο «προσποιούμενες» ότι υπάρχει ένα μυαλό που σκέφτεται.
Ο όρος «τεχνητό» είναι αντίθετος εκ πρώτης όψεως από τον όρο «φυσικό», αλλά γνωρίζουμε πολύ καλά ότι η σύλληψη και ο ορισμός της έννοιας της φύσης (nature) γίνονται σε σχέση με τον πολιτιστικό μόρφωμα (culture). Αυτό σημαίνει ότι το τεχνητό είναι πολιτιστικό και φυσικό ταυτόχρονα και όχι καθαρά τεχνητό ούτε καθαρά φυσικό. Επιπλέον, το τεχνητό συνδέεται και με το νοητικό, το συναισθηματικό, το θυμικό, το φυσιολογικό, το επιστημονικό και το φιλοσοφικό. Αυτό σημαίνει: κανένας όρος , όπως η «Τεχνητή Νοημοσύνη» δεν μπορεί να σταθεί χωρίς συναισθηματική και συγκινησιακή νοημοσύνη, χωρίς επιστημονικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Ακόμη και χωρίς οικονομική διάσταση, δεδομένου ότι όλα αυτά τα συστήματα πιθανότατα θα μετατραπούν σε εργαλεία επί πληρωμή, με ελεγχόμενη πρόσβαση και ζητήματα κυριαρχίας και εξουσίας, όλη αυτή η ανάπτυξη που καθοδηγείται από γιγάντιες εταιρείες πληροφορικής και ψηφιακής τεχνολογίας, θα έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη και τον έλεγχο της αγοράς δεδομένων (Big Data). Η γνωστή ιστορία του Sam Altman, CEO της «Open AI», που έθεσε στο chatGPT το ερώτημα σχετικά με το καλύτερο οικονομικό μοντέλο για μελλοντικές εφαρμογές αυτού του ίδιου μηχανήματος-προτύπου και ποιες θα ήταν τελικά οι πιθανές εφαρμογές του, είναι αποκαλυπτική (PIQUARD, 2023). Επομένως, παρατηρούμε μια αμφιθυμία και ασάφεια στην ορολογία που χρησιμοποιείται, η οποία συμβαδίζει με την ταχύτητα και την πολυπλοκότητα των μετασχηματισμών σε επιστημονικό και τεχνολογικό επίπεδο. Κατά κάποιο τρόπο αυτή η φαντασμαγορία των μεταμορφώσεων που δίνει μια εντύπωση ποιητική, αλλά στην πραγματικότητα προκαλείται από μια σειρά από αναδιαρθρώσεις τόσο σε υλικό, οργανωτικό και οικονομικό όσο και σε διανοητικό και θεωρητικό επίπεδο.

4.2 Άνοιγμα και ελιγμοί

Ο οπτικός ποιητής, ο καλλιτέχνης διαμέσων εργάζεται στα όρια και μέσα από τα όρια των καθεστώτων εκφοράς και έκφρασης: ποίηση, αφήγηση, εικόνα, γραφικά, τυπογραφία, βίντεο, ψηφιακά... Σε όλες τις περιπτώσεις υποθέτουμε ότι προσανατολίζεται προς μια συστηματική εκμετάλλευση των τριβών που προκύπτουν μέσα από τη συνάρθρωση των παραπάνω καθεστώτων. Θεωρούμε επίσης ότι οι τριβές στην πολλαπλότητά τους επιτρέπουν άπειρη δημιουργικότητα. Ο σύγχρονος οπτικός ποιητής βρίσκεται αντιμέτωπος με μια νέα πρόκληση, στο βαθμό που, αξιοποιώντας κολοσσιαίες βάσεις δεδομένων, οι αλγόριθμοι καθιστούν δυνατή την (συν)άρθρωση κειμένων και εικόνων σύμφωνα με μια συνδυαστική επαναληπτικότητα και μια στοχαστική μάθηση που τελικά διαμορφώνουν ένα προϊόν που έχει ένα «πιθανό» νόημα από γραμματική, καλλιτεχνική και πραγματολογική άποψη. Μπροστά σ’ αυτή την υπηρεσία «κειμένου/εικόνας», ο οπτικός ποιητής βρίσκεται σχεδόν υποχρεωμένος να επιλέξει μια στρατηγική ή έναν συνδυασμό στρατηγικών όπως αυτές που ακολουθούν:

            (i) δοκιμή των δυνατοτήτων των γενετικών συστημάτων/προτύπων
                (ii) αναζήτηση για τα λειτουργικά όρια των γενετικών συστημάτων
                (iii) ιδιοποίηση των δυνατοτήτων των γενετικών συστημάτων
                (iv) επιλεκτική και ακριβής χρήση των δυνατοτήτων των γενετικών συστημάτων
                (v) κριτική και σε βάθος εργασία για τους κώδικες και τις βάσεις των αλγορίθμων
                (vi) συστηματική και αποκλειστική χρήση γενετικών μηχανών
                (vii) άρνηση χρήσης τεχνολογικά προηγμένων γλωσσών
                (viii) επιστροφή στις προηγούμενες φάσεις των τεχνολογιών πληροφόρησης και τηλεπικοινωνιών

Ο κατάλογος δεν είναι εξαντλητικός, αλλά μάλλον ενδεικτικός των πιθανών οδών ποιητικής και καλλιτεχνικής διερεύνησης από τους σημερινούς και κυρίως αυριανούς οπτικούς ποιητές.

4.3 Διαρκής αγωνιστική

Με βάση το έργο των François Soulages (SOULAGES, 2017) και Éric Sadin (SADIN, 2023a, 2023b), θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η ποιητική-καλλιτεχνική περιπέτεια διαμορφώνεται σε αλληλεπίδραση με την λεγόμενη πραγματικότητα και ότι οι ποιητές και οι καλλιτέχνες παράγουν μέσα σε συγκεκριμένες πολιτιστικές συνάφειες, εκδοχές και ανακαλύψεις της πραγματικότητας. Το «πραγματικό» (réel)γίνεται η συνθήκη και ο χώρος που είναι απαραίτητα για την επεξεργασία και τη διάχυση του μη πραγματικού, του σουρεαλιστικού, του υπερπραγματικού, του διαπραγματικού. Η στιγμή επανευρίσκεται, επαναλαμβάνεται,, ανασυντίθεται, αναδιατάσσεται και αναδιοργανώνεται από γενιές ποιητών και καλλιτεχνών που, χάρη στη φαντασία και τις πρακτικές τους, προτείνουν διαστάσεις της πραγματικότητας που είναι κρυμμένες, λανθάνουσες, μη ορατές και που μέσα από τα έργα τους εκδηλώνονται οι ίδιοι, αναδεικνύονται και τελικά γίνονται προσιτοί στα μέλη μιας κοινωνίας. Αυτή η εντατική, διφορούμενη, αβέβαιη, ημιτελής και επώδυνη σχέση, προστριβή ποιητών και καλλιτεχνών με την πραγματικότητα, με την συνεχώς ανανεούμενη, μοιραία και αδιάκοπη ύπαρξη θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια πρωτοτριβή ή μια αρχιτριβή.
Αυτή η πρωτότυπη τριβή λειτουργεί ως θεμέλιο και προοπτική για την υλοποίηση ενός ποιητικού και καλλιτεχνικού πεπρωμένου. Με άλλα λόγια, σε όλη του τη ζωή ο ποιητής-καλλιτέχνης είναι υποχρεωμένος να αντιμετωπίζει την πραγματικότητα ή μάλλον να συγχωνεύεται-συμπορεύεται με την πρωτοτριβή και να επινοεί κάθε φορά μια ποίηση ή μια τέχνη του αενάως επανεκτιμώμενου εφικτού.
Το ερώτημα που προκύπτει επομένως με την άφιξη των συστημάτων/προτύπων τεχνητής νοημοσύνης είναι το εξής: Είναι η διαδικασία που εκτελείται από τα πρότυπα συμβατή με τους κανόνες της καλλιτεχνικής διαδικασίας που παρουσιάστηκε προηγουμένως; Θα μπορούσε δηλαδή ο ποιητής-καλλιτέχνης να χρησιμοποιήσει τις «γεννήτριες»/πρότυπα ως εργαλείο, υπηρέτη, συνεργάτη, όργανο για τη δημιουργική του πορεία; Θα μπορούσαν οι «γεννήτριες» ακόμα και να τον αντικαταστήσουν στην καλλιτεχνική του προσέγγιση; Η απάντηση στην περίπτωση της οπτικής ποίησης μπορεί να διατυπωθεί σε δύο επίπεδα ανάλυσης.

Πρώτο επίπεδο: το προϊόν (κείμενο-εικόνα) του συστήματος/προτύπου παράγεται με τον χειρισμό εικονοστοιχείων, με την επεξεργασία των δεδομένων που βρίσκονται στις «Banks of Big Data», δηλαδή μια έκδοση ενός «μακρινού πραγματικού», ένα σημείο δηλαδή εκκίνησης χωρίς καμιά πρωτοτυπία, δεδομένου ότι ο οπτικός ποιητής δεν έχει συγκεκριμένη βιωμένη εμπειρία με αυτό το σημείο εκκίνησης.

Δεύτερο επίπεδο: δεν είναι δυνατό οι αλγόριθμοι να εφαρμόζονται και να εκτίθενται άμεσα στον ανθρώπινο πόνο, την ανθρώπινη ευχαρίστηση, τα ανθρώπινα συναισθήματα. Στην πραγματικότητα, εφαρμόζονται και εκτίθενται μόνο σε περιγραφές ή/και κωδικοποιημένες αναπαραστάσεις πόνων, απολαύσεων και ανθρώπινης μνήμης (ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, 2023, σελ.19). Μεταξύ της εμπειρίας του αρώματος σε ένα λιβάδι την άνοιξη και της περιγραφής ή της αναπαράστασής του, η διαφορά είναι ουσιαστική και τεράστια. Κάθε περιγραφή είναι μια ημιτελής έκδοση και μια αναμφισβήτητη απώλεια που υπάρχει ανάμεσα στην αναφορά και στην αυθαιρεσία της περιγραφής της. Έτσι, δεν είναι δυνατό να προγραμματίσουμε τα βαθιά συναισθήματα του όντος για να τα κάνουμε «πρώτη ύλη» για μηχανές μάθησης (learning machines / deep algorithms). Οι αλγόριθμοι δεν είναι αλγόρ(υ)θμοι !

Λαμβάνοντας υπόψη και τα δύο επίπεδα ανάλυσης, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η παραγωγή ενός οπτικού ποιήματος προκύπτει χάρη στα συναισθήματα που δημιουργούνται από εξαιρετικές και μοναδικές εμπειρίες ποιητών που έζησαν μέσα σε σύνθετα κοινωνικο-πολιτιστικά πλαίσια, ενώ τα προϊόντα των γενετικών μηχανών βασίζονται σε «δευτερεύουσες» περιγραφές. Εμπειρίες και συναισθήματα που βιώθηκαν σαν να λέμε «από δεύτερο χέρι». Είναι σαφές ότι οι «γεννήτριες» τεχνητής νοημοσύνης χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα των παλαιότερων προσπαθειών και πρακτικών μιας κοινωνίας. Οι μηχανές αντηχούν σαν ψευδο-δρώντες άνδρες και γυναίκες άλλων ιστορικών περιόδων, άλλων καλλιτεχνικών σχολών, άλλων πολιτιστικών έργων. Όμως αυτή η σχέση των προηγούμενων μοντέλων δεν εγγυάται την ανάδυση ενός πρωτότυπου και μοναδικού οπτικού ποιήματος. Η τελική εκτίμηση και αξιολόγηση του οπτικού ποιήματος γίνεται από θεσμικά δίκτυα και ποιητικές-καλλιτεχνικές «αρχές» ή ομάδες(λογοτεχνικές και μη). Οι μηχανές δεν διαθέτουν μηχανισμούς αξιολόγησης ή στάθμισης ούτε ικανότητα αυτοσυνείδησης για να εκφράζουν μια αισθητική κρίση. Οι γενετικές μηχανές μιμούνται την ανθρώπινη συμπεριφορά αλλά δεν έχουν εγκέφαλους και σώματα σε δημιουργική και απρόβλεπτη διέγερση ή σε οίστρο επινόησης.
Εάν οι παραπάνω ενδείξεις είναι έγκυρες, είναι σαφές ότι οι ποιητές είναι ελεύθεροι να επιλέξουν μια στρατηγική ή έναν συνδυασμό στρατηγικών (§ 4.2) λαμβάνοντας υπόψη την ιδιαιτερότητα της πιθανής συνεισφοράς των γεννητριών τεχνητής νοημοσύνης. Είναι προφανές ότι η στρατηγική επιλογή (§ 4.2, vi), η συστηματική και αποκλειστική χρήση γενετικών μηχανών δεν συνιστάται γιατί αυτό θα οδηγήσει σε επανάληψη και έλλειψη πρωτοτυπίας. Τα τρία εικαστικά ποιήματα (§3) που παρουσιάζονται με τον τίτλο «War/Guerra» δημιουργήθηκαν χρησιμοποιώντας μια μικτή προσέγγιση (φωτογραφία, γραφιστικά υπολογιστή και πρότυπα τεχνητής νοημοσύνης).

Από τη σκοπιά μιας αναλυτικής προσέγγισης της εικονοσχηματικής/οπτικής ποίησης ως πεδίο της τέχνης διαμέσων, και λαμβάνοντας υπόψη τη θεωρία τριβής και την εισβολή συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης, είναι προφανές ότι το ήδη (δήθεν)προαναγγελθέν τέλος της οπτικής ποίησης δεν είναι τόσο κοντά. Ωστόσο, είναι επείγον να γίνει μια ριζική τροποποίηση των θεωριών και πρακτικών που συνδέονται με την οπτική ποίηση, ώστε να μην γίνει μια αλγοριθμική τέχνη, αλλά να ανοίξει ένας νέος χώρος πειραματισμού και να μπορούν τα πρότυπα της τεχνητής νοημοσύνης να συμβάλουν σε αυτό με ποικιλία εναλλακτικών διαδικασιών. Έτσι, μπορούν να προκύψουν νέες καταστάσεις τριβής αφού οι συνδυασμοί κειμένων/εικόνων που αναπτύσσονται από τους αλγόριθμους καλούνται να ανοίξουν διάλογο με τους συνδυασμούς κειμένων/εικόνων που αναπτύσσονται με παραδοσιακές τεχνικές. Μπορούν να προκύψουν νέες περιπτώσεις τριβής, νέες ευκαιρίες για δημιουργική υπέρβαση. Στο μέλλον θα υπάρξει αύξηση των δημιουργικών προκλήσεων και η συμβολή της τεχνητής νοημοσύνης θα παίξει κρίσιμο ρόλο σε αυτό.
Αυτή η πρόβλεψη οδηγεί σε δύο ενδεχόμενα, σε δύο προκλήσεις: η πρώτη συνδέεται με το φαινόμενο της πολυπλοκότητας και της πολλαπλότητας που θα μπορούσε να οδηγήσει(με τρόπο απρόβλεπτο) στην εμφάνιση μιας εντελώς νέας τάξης πραγμάτων (όπως η ανάδυση της συνείδησης σύμφωνα με τις νευροεπιστήμες) . Η δεύτερη, αναφέρεται στην πιθανότητα η οπτική ποίηση και η τέχνη γενικά να εντείνουν την κριτική τους αποστολή και να συγκεντρώσουν τα «οπλοστάσια» για να επιτεθούν στους κώδικες, τους αλγόριθμους και τα δίκτυα που αποτελούν τη βάση των υπερ-μηχανών της AI (Τεχνητής Νοημοσύνης) (CASTELLIN, 2023, σ.354). Με άλλα λόγια, η τέχνη και η ποίηση να τολμήσουν να ξεκινήσουν έναν αγώνα ενάντια στην πρωταρχική και πρωτότυπη τριβή που αναδύεται από την σύγκρουση : τέχνης εναντίον πραγματικού, και κατασκευασμένου εναντίον βιωμένου.

Ευχαριστίες στην Michèle Valley και στον Γιάννη Ρηγάδη για την βοήθεια τους στην τελική διαμόρφωσή του κειμένου.

Μετάφραση του γαλλικού κειμένου από τη Φανή Σωφρονίδου.

<sub>*«Ορισμένοι οπτικοί ποιητές συνεχίζουν να γράφουν ποιήματα που απαιτούν ένα συγκεκριμένο οπτικό πλαίσιο για να αποκτήσουν το νόημά τους – ένα πλαίσιο τόσο σημαντικό που αποτελεί βασικό στοιχείο ενός ενοποιημένου κειμένου. Άλλοι οπτικοί ποιητές επικεντρώνονται εξ ολοκλήρου στη μορφή των γραμμάτων, αναδεικνύοντας την ομορφιά αυτών των γλωσσικών μονάδων είτε μεμονωμένα, μερικές φορές συγκεντρωμένα σε μέρη γραμμάτων, είτε σε στροβιλιζόμενα νεφελώματα χαρακτήρων. » (Geof Huth / Visual Poetry Today) συνεισφορά Γιάννης Ρηγάδης
«Ένα οπτικό ποίημα πρέπει να βλέπεται για να γίνει πλήρως κατανοητό, ο λόγος και η εικόνα αντλούν δύναμη ο ένας από την άλλη για να παράγουν ένα υψηλότερο νόημα). Ως εκ τούτου, η οπτική ποίηση μας καλεί να εξετάσουμε όχι μόνο τα τυπογραφικά στοιχεία του στίχου – το σχήμα των γραμμάτων, τα κενά μεταξύ των λέξεων, τη σύνθεση της σελίδας – αλλά και τις ποιητικές δυνατότητες των εικόνων. » (Andrew Venell / On VisualPoetry) συνεισφορά Γιάννης Ρηγάδης

**(Συμβολή Γιάννη Ρηγάδη).
What is machine learning and how does it work? In-depth guide / Linda Tucci
Η μηχανική μάθηση είναι ένας δρόμος προς την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία με τη σειρά της τροφοδοτεί την πρόοδο του ML (machine learning) που
βελτιώνει την τεχνητή νοημοσύνη και σταδιακά θολώνει τα όρια μεταξύ τεχνητής νοημοσύνης και ανθρώπινης νόησης. https://www.techtarget.com/sea...
Μηχανική μάθηση / Ορισμός
Λειτουργία μάθησης με την οποία ένα σύστημα ή πρότυπο (λογισμικό, ρομπότ) αξιολογεί και βελτιώνει την απόδοση και την αποτελεσματικότητά του χωρίς να τροποποιηθεί το πρόγραμμά του, αποκτώντας νέες γνώσεις και δεξιότητες από δεδομένα ή/και αναδιοργανώνοντας αυτά που ήδη διαθέτει. https://archive.wikiwix.com/ca...
ΜΜ/μηχανική εκμάθηση
Η μηχανική μάθηση είναι μια μέθοδος ανάλυσης δεδομένων που αυτοματοποιεί την ανάπτυξη αναλυτικών μοντέλων. Είναι ένας κλάδος της τεχνητής
νοημοσύνης που βασίζεται στην ιδέα ότι τα συστήματα μπορούν να μαθαίνουν δεδομένα, χωρίς να είναι προγραμματισμένα να εκτελούν συγκεκριμένες
εργασίες, να εντοπίζουν μοντέλα και να λαμβάνουν αποφάσεις με ελάχιστη ανθρώπινη παρέμβαση. https://www.sas.com/el_gr/insi...</sub>

_{Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α}

ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ Δ. (2022 α), «Ανακατατάξεις, αναθεωρήσεις» (ελληνική έκδοση του γαλλικού κειμένου-Αγραφιώτης Δ. 2023 α), χαρτής 42, 06/2022 https://www.hartismag.gr/hartis-42/klimakes/anakatatakseis-anatheoriseis [Αυτό το κείμενο παρουσιάστηκε στο «Jornada Internacional de Poesia Visual: Pesquisa e Criação» που έλαβε χώρα από τις 8 έως τις 13 Νοεμβρίου 2021 https://www.fondazionebonotto.org/en/news/1-events/187_i_jornada_internacional_de_poesia_criação. html ]
AGRAFIOTIS D. (2022 b), N,AO Editions: Confraria do Vento, Rio de Janeiro, Brazil 2022, Traductiόn: Alipio Carvalho Neto https://dagrafiotis.com/?p=8976&cat=38&lang=fr AGRAFIOTIS D. (2023 a), Réorientations, révisions (Δοκίμιο για την οπτική ποίηση), e-review : Otoliths no. 65, 13/02/2023 https://the-otolith.blogspot.com/2022/02/demosthenes-agrafiotis.html
AGRAFIOTIS D. (2023 b), Reorientations, revisions { Δοκίμιο για την οπτική ποίηση }, Αγγλική εκδοχή: https://the-otolith.blogspot.com/2022/02/demosthenes-agrafiotis-english.html
AGRAFIOTIS D. (2023 c), La friction comme dispositif interdisciplinaire. Το κείμενο παρουσιάστηκε στα γαλλικά στο πλαίσιο μιας Στρογγυλής Τράπεζας στο δια ζώσης και εξ αποστάσεως Διεθνές Συνέδριο (Pr. Michel Sicard, Pr. Dominique Château, Pr. François Soulages, Pr. Démosthène Agrafiotis) : III. RETiiNA. Espírito Santo – Filme-Vídeo: imagens em movimento, imagens em fricção. https://www.youtube.com/watch?v=C3ENBWGpyPo&list=PLxJn7wJrn5HbKAumuGw_hhkyY_DFGBLcJ&index=3 Η γαλλική έκδοση του κειμένου δημοσιεύτηκε από το ηλεκτρονικό περιοδικό lacritique http://www.lacritique.org/article-la-friction-comme-dispositif-interdisciplinaire
AGRAFIOTIS D. (2023 d), Friction, Editions Estepa, Paris. Σε συνεργασία με την Kate Van Houten. (Βιβλίο καλλιτέχνημα ) http://dagrafiotis.com/?cat=170&paged=2&lang=en)
CASTELLIN Ph. (2023) De la croissante invisibilité des poésies numériques en ligne dans la zone française (1997-2013), Revue DOCKS, Editions Eoliennes, 354-68
HIGGINS D. (1995), Chart of Intermedia https://www.fondazionebonotto,org/it/collection/fluxus/higginsdick/983.html
PAPANIKOLAOU K.A. (2023), Cerveaux vivants et machines intelligentes ? Les possibilités, les limites et les répercussions de l'Intelligence Artificielle, / Ανδρέας Κ. Παπανικολάου/ Εγκέφαλοι εμβίων και ευφυείς μηχανές : οι δυνατότητες, τα όρια και οι επιπτώσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης, Σύναψις/ synapsis Νο. 71, 10-12/2023, σελ. 19-26
PIQUARD A. (2023), Le modèle économique de l’intelligence artificielle définira l’avenir du secteur, Le Monde, 13/07/2023
SADIN E. (2023 a) La vie spectrale. Penser l'ère du métavers et des IA génératives, Editions Grasset, Paris, 2023
SADIN E. (2023 b), L’humain diminué, Le Monde Diplomatique, 11 /2023, p.27 https://www.monde-diplomatique.fr/2023/11/SADIN/66291 SOULAGES F. (2017), Esthétique de la photographie : la perte et le reste, nouvelle édition, Armand Colin – (2023) No Necessary Correspondence, Whitney Museum of American Art, ISP Studio Program Spring Exhibition, Catalogue, New York 17 – 28/05/ 2023
Μια πρώτη εκδοχή (στα Γαλλικά)του κειμένου παρουσιάστηκε στο διεθνές συνέδριο :II JORNADA INTERNACIONAL DE POESIA VISUAL: DO CORPO, DO SIGNO AO CYBERCEU, BRAZIL,.SAN PAOLO, 27/11-02/12/2023. https://www.jornadaadepoesiavisual.com καθώς και τρία εικονοσχηματικά ποιήματα στην ψηφιακή έκθεση VISPO(Visual Poetry): https://www.jornadadepoesiavisual.com/mostravirtual2023