Ο κόσμος της χαρακτικής

__________

«Εν αρχή ην το χάος. Ο ατελείωτος χρόνος, το ίχνος, η χάραξη στο βράχο, στο κόκαλο, στην πέτρα, η επικοινωνία. Ο δίσκος της Φαιστού το πρώτο κινητό στοιχείο, η πρώτη εκ-τύπωση. Η γραφή, το θείο δώρο, η γνώση»
ΓIANNHΣ  ΣΤΕΦΑΝΑΚΙΣ, Το Αγλαόν, 2004¹

Στο «Mικρό προλόγισμα» του βιβλίου του Γιάννη Στεφανάκι Ο κόσμος της χαρακτικής των εκδόσεων 24 γράμματα,² ο καθηγητής Ιστορίας Τέχνης στο ΕΚΠΑ, Δημήτρης Παυλόπουλος, σωστά εντοπίζει την πεμπτουσία αυτού του εγχειρήματος στην κατάθεση του προσωπικού καλλιτεχνικού βιώματος του Στεφανάκι.
Οι μακροχρόνιοι, πολυποίκιλοι πειραματισμοί του καλλιτέχνη στον κλάδο της χαρακτικής, η ανεκτίμητη διαδρομή του στην παραδοσιακή τυπογραφία, τις εκδόσεις και τα συλλεκτικά βιβλία καθώς και η επί 32 συναπτά έτη διδασκαλία στον ΑΚΤΟ σμίγουν σε αυτό το πολυεπίπεδο πόνημα. Συγκροτούν εμπειρίες που συνενώνονται σε ένα πρωτότυπο συγγραφικό κράμα, στοιχειοθετώντας ένα μεθοδολογικό σχήμα που ο καλλιτέχνης επιχειρεί πρώτη φορά: ταυτόχρονα αυτοβιογραφικό αφήγημα, τεχνικό εγχειρίδιο και δοκίμιο για την ιστορία της χαρακτικής.
Ο πρόλογος του Στεφανάκι, γραμμένος στο α’ πρόσωπο, δίνει το στίγμα. Ξεκινά εγείροντας από τη λήθη αναμνήσεις των πρώτων παιδικών του χρόνων σε μια ανασκόπηση που ταξιδεύει τους αναγνώστες σε σημαντικές προσωπικές στιγμές· χαραγματιές της μνήμης. Εξομολογείται βιώματα, επιθυμίες, ελπίδες, στόχους, όνειρα και εμμονές. Ο εκμυστηρευτικός τόνος εγκαθιδρύει εξαρχής μια άμεση επικοινωνία με τον αναγνώστη ενώ καλλιεργεί την αναγκαία αίσθηση εμπιστοσύνης για τη μύηση του κοινού στα μαγικά εικαστικά μονοπάτια της χαρακτικής.
Έπεται η εισαγωγή όπου ο καλλιτέχνης παραθέτει ένα επιλεκτικό οδοιπορικό από τις πρωτόγονες βραχογραφίες των σπηλαίων έως τη σημερινή ψηφιακή εποχή. Οι διάφορες τεχνικές –ξυλογραφία, χαλκογραφία, λιθογραφία, μεταξοτυπία αλλά και οι παράλληλες τεχνικές–αποτελούν ξεχωριστό κεφάλαιο. Για την κάθε μέθοδο αντιστοίχως, ο καλλιτέχνης προτάσσει τα πιο χρήσιμα ιστορικά στοιχεία ενώ ακολουθεί η περιγραφή της καλλιτεχνικής διαδικασίας εν είδει μαθήματος. Αριθμημένες φωτογραφίες και λεζάντες επεξηγούν τα διαφορετικά στάδια παραγωγής των έργων. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό λειτουργεί συμπληρωματικά με τις γραπτές οδηγίες. Αποτελεί οπτικό βοήθημα για τους ήδη μυημένους –δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το βιβλίο αφιερώνεται στους μαθητές του–, ενώ καθοδηγεί λεπτομερώς, βήμα-βήμα, τους μη-γνώστες που θέλουν να καταπιαστούν με το δημιουργικό εγχείρημα της χαρακτικής.
Στο κεφάλαιο αυτό, που αριθμεί 30 περίπου σελίδες, ο Στεφανάκις μας μιλάει με τη γλώσσα του δεξιοτέχνη μάστορα. Απλά, κατανοητά, ανεπιτήδευτα. Προσφέρει γενναιόδωρα τη γνώση του αλλά και τα μυστικά που ο ίδιος ανακάλυψε κατά τη διάρκεια της πολύχρονης πορείας του, καθιστώντας σαφές ότι η ξενάγηση στον κόσμο της χαρακτικής γίνεται από δάσκαλο πολυμαθή και έμπειρο.

Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην ελληνική χαρακτική, περίπου 100 σελίδες, και στην χαρακτική ανά τον κόσμο διαχρονικά, άλλες 100 σελίδες περίπου. Ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα, λόγω της ευρύτητάς του, το αποτολμά με απόλυτη συνείδηση όχι ως ιστορικός ή κριτικός της τέχνης αλλά ως ένας καλλιτέχνης «αεί διδασκόμενος». Το πόνημα δεν είναι πλήρες –δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι– ενώ στο βιβλίο υπάρχουν «παραλείψεις, ηθελημένες και μη», όπως παραδέχεται ο ίδιος.
Διατηρεί και εδώ μια γλώσσα που παρασύρει τους αναγνώστες σε ένα γνωσιολογικό ταξίδι. Στο κεφάλαιο για την ελληνική χαρακτική εξιστορεί την ιστορία του τόπου από τις θρησκευτικές χαλκογραφίες και ξυλογραφίες του Αγίου Όρους του 16^ου αιώνα έως την εκπαίδευση στο «Σχολείο Τεχνών» (1843). Από εκεί το κείμενο αλλάζει μορφολογικά. Αποκτά μια επαναλαμβανόμενη δομή που προσδιορίζεται από την παράθεση σύντομων βιογραφιών Ελλήνων χαρακτών και ζωγράφων-χαρακτών καθώς και έργων τους. Οι πολύπλοκες αναλύσεις της τέχνης τους αποφεύγονται. Προς όφελος της γραμμικής διήγησης και προς αποφυγή παρεξηγήσεων, δεν ακολουθείται μια σειρά αξιολογική, αλλά χρονολογική.

Η επόμενη ενότητα με τίτλο «Η χαρακτική στον κόσμο» ξεκινάει με τη χρήση της χαρακτικής και της ξυλογραφίας από τους μοναχούς στην Ευρώπη του 14^ου αιώνα ως εργαλεία θρησκευτικής προπαγάνδας. Διασχίζοντας συνοπτικά τους αιώνες έως τις μέρες μας, ο Στεφανάκις αναλύει την πορεία και εξέλιξη της χαρακτικής σε 15 Ευρωπαϊκές χώρες και τις ΗΠΑ. Οι αναφορές στα κράτη γίνονται αλφαβητικά ενώ τα βιογραφικά των χαρακτών είναι πάλι ταξινομημένα με χρονολογική σειρά. Γνωστά έργα τέχνης ζωντανεύουν οπτικά και αυτό το μέρος του βιβλίου.
Τα γιαπωνέζικα χαρακτικά, γνωστά και ως ουκίγιο-έ (δηλαδή, εικόνες του «φευγαλέου κόσμου»), έργα συλλογικής συνεργασίας της περιόδου Έντο (1603-1868), αναφέρονται σε ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο κυρίως λόγω της επίδρασης που άσκησαν στους καλλιτέχνες της Δύσης.
Ακολουθεί ειδική μνεία για τα συλλεκτικά βιβλία ενώ πριν την αναλυτική βιβλιογραφία που ολοκληρώνει το πόνημα, μεσολαβεί ένα κείμενο δημιουργικής γραφής του Στεφανάκι˙ θραύσμα του προτάσσουμε εδώ. Μας υπενθυμίζει ότι η επιδίωξη της γνώσης και της επικοινωνίας αποτελούν αρχέγονες ανάγκες του ανθρώπου και ότι σε αυτές τις ανάγκες οφείλουμε την ύπαρξη της τυπογραφίας και της χαρακτικής.

Ένα βιβλίο για μυημένους και αμύητους αναγνώστες με κέφι για μάθηση και νοητική περιπλάνηση.

1. Από το κείμενο που εμπεριέχεται στο φιλμ Το Αγλαόν –η κλασική τυπογραφία, με αφορμή το 2^ο Παγκόσμιο Συνέδριο Τυπογραφίας και Οπτικής Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Ιούνιος 2004
2. Ο κόσμος της χαρακτικής, εκδ. 24 γράμματα, Αθήνα 2023. Ασπρόμαυρο με έγχρωμο εξώφυλλο και οπισθόφυλλο, 284 σελίδες