Ο Γουλιέλμος Μύλλερ και τα «Τραγούδια των Ελλήνων»

Στο δημοτικό πάρκο της γερμανικής πόλης Ντέσσαου (Dessau) υπάρχει ένα μνημείο, μία μαρμάρινη κατασκευή ύψους 4,30 μ., στην κορυφή της οποίας δεσπόζει η προτομή του Γουλιέλμου Μύλλερ. Το μνημείο είναι κατασκευασμένο από ελληνικό μάρμαρο και στη βάση του υπάρχουν λαξευμένες γυναικείες μορφές που παριστούν την Ελλάδα, την Ποίηση, την Γερμανία και την Επιστήμη. Η κατασκευή του μνημείου ολοκληρώθηκε το 1891 από τον γλύπτη Χέρμαν Σούμπερτ (Hermann Schubert, 1831-1917), ο οποίος, όπως και ο ποιητής, είχε καταγωγή από το Ντέσσαου. Η κόκκινη, μαρμάρινη βάση του μνημείου φέρει την ακόλουθη επιγραφή γραμμένη στην αρχαία ελληνική γλώσσα:

ΤΩι ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΟΙΔΩι ΤΟΝ ΛΙΘΟΝ ΕΚ ΤΩΝ ΑΤΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΛΑΚΩΝΙΚΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ Η ΕΛΛΑΣ ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΣΑ
(Την πέτρα από τα λατομεία της Αττικής και της Λακωνίας την έδωσε η Ελλάς, ευγνώμων στον τραγουδιστή της ελληνικής ελευθερίας)

Το μάρμαρο για την κατασκευή του μνημείου στάλθηκε στο Ντέσσαου δωρεά Ελλήνων, οι οποίοι θέλησαν να αποτίσουν φόρο τιμής στον μεγάλο φιλέλληνα για την καλλιτεχνική προσφορά του και την πνευματική υποστήριξη της ελληνικής Επανάστασης στον γερμανόφωνο χώρο. Ο Μύλλερ, γνωστός και ως «Μύλλερ των Ελλήνων» ή «Έλληνας Μύλλερ», ήταν υπέρμαχος της ελληνικής Επανάστασης και συνέθεσε μεταξύ άλλων γνωστών έργων τα Τραγούδια των Ελλήνων (Griechenlieder, 1821-1824). Φοιτητής στο Βερολίνο, από το 1812 έως το 1817, είχε δάσκαλο τον Φρειδερίκο Αύγουστο Βολφ, τον διαπρεπή φιλόλογο, ο οποίος τον επηρέασε σημαντικά και τον προσανατόλισε στην ελληνική δημοτική ποίηση. Το ενδιαφέρον του για την δημοτική ποίηση της Ελλάδας και των Βαλκανίων γενικότερα δημιουργήθηκε σε μεγάλο βαθμό και από την ενασχόλησή του με τη μεσαιωνική λογοτεχνία των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης, σε συνδυασμό με τη δημοτική λογοτεχνία τους. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό και από το φιλελληνικό πνεύμα που διακατείχε την Ευρώπη εκείνη την εποχή.^[1]

Τον Αύγουστο του 1817, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο Μύλλερ έλαβε μια μεγάλη τιμή από τη Βασιλική Πρωσική Ακαδημία Επιστημών. Ο Πρώσος βαρόνος Άλμπερτ φον Ζακ οργάνωσε ένα ερευνητικό ταξίδι με σκοπό την αντιγραφή αρχαιοελληνικών επιγραφών στην Ελλάδα, την Μικρά Ασία και την Αίγυπτο, και ζήτησε έναν κατάλληλο βοηθό σε αυτή την αποστολή. Η Ακαδημία, μετά από σύσταση του καθηγητή Βολφ, πρότεινε τον νεαρό Μύλλερ ως τον καταλληλότερο και πιο καταρτισμένο συνεργάτη. Σε ευχαριστήρια επιστολή προς τον δάσκαλό του Βολφ, στις 12 Οκτωβρίου του 1817, ενώ βρισκόταν ακόμη στην Βιέννη, ο Μύλλερ αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, στις στενές επαφές που είχε αναπτύξει με την ελληνική παροικία της Βιέννης, στα μαθήματα ελληνικής γλώσσας που παρακολουθούσε εντατικά και με μεγάλο πάθος, καθώς και στην αναδιοργάνωση του ερευνητικού τους ταξιδιού λόγω των απρόσμενων εξελίξεων στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μύλλερ γράφει (σε μετάφραση της γράφουσας):

Θεωρώ καθήκον μου να σας εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου για τις ευγενικές συστάσεις που μου παρείχατε στη Βιέννη […]. Ο ίδιος ο Θεόκλητος [Φαρμακίδης], όπως και ο έτερος εκδότης του Ερμή, ο Κοκκινάκης, προσφέρθηκαν να μου διδάξουν τη ρωμαίικη γλώσσα. Δεν έχω χάσει μέρα που να μην εκμεταλλευτώ την προσφορά τους: [...] Παρεμπιπτόντως, η πανούκλα στην Κωνσταντινούπολη ανέτρεψε το ταξιδιωτικό μας σχέδιο. Φεύγουμε για την Ιταλία στα τέλη αυτού του μήνα ― και έτσι η συμβουλή που μου δώσατε (να δω την Ιταλία και όχι την Ελλάδα) θα πραγματοποιηθεί από το χέρι της μοίρας […]. Σκεφτόμαστε να επιβιβαστούμε στη Νάπολη ή στον Τάραντα, να μεταβούμε στην Κέρκυρα και από εκεί στην Ήπειρο.^[2]

Το 1817 ο Μύλλερ έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το ελληνικό στοιχείο στη Βιέννη, όπου τέθηκαν τα γλωσσικά θεμέλια για τη μετέπειτα ποιητική του δημιουργία, η οποία θα του χάριζε το ιστορικό παρωνύμιο «Μύλλερ των Ελλήνων». Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η ιδέα της ελληνικής Επανάστασης τον είχε ήδη επηρεάσει προσωπικά εκείνη τη χρονική περίοδο. Ο Μύλλερ αναγκάζεται να τροποποιήσει το ταξιδιωτικό του σχέδιο, χωρίς να υποπτεύεται ότι δεν θα έχει στο μέλλον άλλη ευκαιρία να επισκεφτεί τη χώρα που του ενέπνευσε τα ποιήματά του.

Η παραμονή του στη Βιέννη, όπου συνδέθηκε με τους εκδότες του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος (Der gelehrte Hermes) και εμβάθυνε στη μελέτη της νεοελληνικής δημοτικής ποίησης, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή του ως ποιητή και «προφήτη» του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. Το πάθος του για την υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας δεν ήταν μια εφήμερη έπαρση, όπως αποδεικνύεται από το εκτεταμένο έργο του. Η στενή του σχέση με το κίνημα και τους ηγέτες του έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην τροφοδότηση αυτής της ζέσης. Ο Άνθιμος Γαζής, πρώιμος υπέρμαχος της ελληνικής ανεξαρτησίας, με τον οποίο ο Μύλλερ γνωρίστηκε, όταν βρισκόταν στη Βιέννη, ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1816, για να ενισχύσει τη μυστική ελληνική επαναστατική οργάνωση «Φιλική Εταιρεία». Ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, ένας από του εκδότες του Ερμή του Λόγιου, ήταν γνωστός λόγιος από τις μεταφράσεις ευρωπαϊκών δραμάτων, όπως του Ταρτούφου του Μολιέρου και των θεατρικών έργων του Γερμανού συγγραφέα Αoυγκούστ φον Κότσεμπου (August von Kotzebue)..

Ο Μύλλερ ανήκει στη συλλογική φωνή των ποιητών που ύμνησαν την αναβίωση της Ελλάδας. Τα ποιήματά του παραμένουν δικαίως ζωντανά πολύ περισσότερο από τα εφήμερα ξεσπάσματα άλλων. Τον Οκτώβριο του 1821 από το βιβλιοπωλείο Άκερμαν (Ackermann) στο Ντέσσαου κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση των Τραγουδιών των Ελλήνων. Με την επιστροφή του στο Ντέσσαου, η δημιουργικότητα του Μύλλερ κορυφώθηκε. Σημαντικό επίτευγμα η ολοκλήρωση μέχρι το 1824 των Τραγουδιών των Ελλήνων σε τρεις ξεχωριστούς κύκλους. Το 1826 η πτώση του Μεσολογγίου υμνήθηκε με τέσσερα ακόμη τραγούδια του (Missolunghi). Τους κύκλους αυτούς έκλεισε οριστικά ο πρώιμος θάνατός του.
Μέσα από τα ποιήματά του (ο ίδιος τα ονόμαζε «τραγούδια»), τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του γερμανικού φιλελληνισμού, ο Μύλλερ έστρεψε με επιτυχία την προσοχή της γερμανικής λογοτεχνικής κοινότητας και των διανοουμένων της εποχής του προς την ελληνική Επανάσταση.^[3] Τα φημισμένα ποιήματα όπως «Οι Έλληνες στους φίλους του αρχαίου τους κόσμου» («Die Griechen an die Freunde ihres Altertums»), «Η Κόρη των Αθηνών» («Die Jungfrau von Athen»), «Ο γέρος της Ύδρας» («Der Greis auf Hydra»), «Οι Έλληνες στον Αυστριακό Παρατηρητή» («Die Griechen an den Österreichischen Beobachter»), «Η ελπίδα της Ελλάδας» (Die Hoffnung Griechenlands), «Τα Υδραιόπουλο» («Der kleine Hydriot») και «Το μάθημα της Μανιάτισσας» («Der Mainottin Unterricht»), αποτελούν μέρος της πρώτης συλλογής (1821). Στον τρίτο κύκλο των ποιημάτων βρίσκεται ένα από τα δημοφιλέστερα ποιήματά του, «Η Ελλάς και ο κόσμος» («Hellas und die Welt», 1824).

Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης η δημοτικότητα του Μύλλερ ξεπέρασε, όπως λέγεται, ακόμη και αυτήν του Γκαίτε, ο οποίος τον είχε ενθαρρύνει να μεταφράσει στα γερμανικά τη γαλλική εκδοχή των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών του Κλωντ Φωριέλ, που είχε κυκλοφορήσει στη Γαλλία το 1825. Η έκδοση του Μύλλερ με τον γερμανικό τίτλο Neugriechische Volkslieder και τον ελληνικό Τραγούδια Ρωμαϊκά, προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον. Ήδη από το 1815 ο Γκαίτε είχε προσανατολιστεί στις καλλιτεχνικές λαϊκές δημιουργίες και είχε αρχίσει να μεταφράζει το ελληνικό παραδοσιακό μοιρολόι «Ο Χάρος με τους αποθαμένους», καθώς και τα Σύγχρονα ελληνοηπειρωτικά ηρωικά τραγούδια με βάση τα γαλλικά μεταφραστικά πρότυπα. Σε αυτό το πλαίσιο η έκδοση της συλλογής Chants populaires de la Grèce moderne (Παρίσι 1824-25) από τον Γάλλο ιστορικό της λογοτεχνίας Κλωντ Φωριέλ προκάλεσε αίσθηση όχι μόνο στην Γαλλία, αλλά και στην Γερμανία. Για τον Γκαίτε τα δημοτικά τραγούδια διέθεταν ιδιαίτερη αξία, καθώς, σύμφωνα με την ποιητική του θεώρηση, ήταν εκείνα που αποτελούσαν τον θεμέλιο λίθο της παγκόσμιας ποίησης. Αντίθετα, ο Μύλλερ, όπως αναφέρεται στον πρόλογο της συλλογής των Δημοτικών τραγουδιών της σύγχρονης Ελλάδας, προσπάθησε να παρουσιάσει στη διεθνή κοινότητα την ελληνική λαϊκή δημιουργία λόγω της γνήσιας απεικόνισης εκεί του ελληνικού πνεύματος.

Πριν την κυκλοφόρηση της γερμανικής έκδοσης των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών ο Μύλλερ είχε ξεκινήσει τη σύνθεση των Τραγουδιών των Ελλήνων. Το εγχείρημα αυτό προϋπέθετε την εξοικείωσή του με τα δομικά και μορφικά στοιχεία της ελληνικής δημοτικής ποίησης, τα οποία θα του επέτρεπαν να συνεχίσει την παράδοση του δημοτικού τραγουδιού. O Μύλλερ καταφεύγει στον πολυσύλλαβο πολιτικό στίχο αντί της ολιγοσύλλαβης ποίησης, δομημένης σε τετράστιχα, με την οποία είχε συνθέσει τα περισσότερα ποιήματά του μέχρι τότε, όπως έκανε με τους κύκλους Η ωραία μυλωνού και Το χειμωνιάτικο ταξίδι. Εκτός από τη ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία που διαθέτει δυναμική ποιητική έκφραση μέσω της απρόσμενης ρίμας, και της εναλλαγής ποικίλων μερών του λόγου, ο Mύλλερ χρησιμοποιεί παράλληλα τον τροχαϊκό και τον ιαμβικό στίχο, για να αποφύγει τη ρυθμική επανάληψη και να άρει τη μονοτονία. Στο συνολικό αποτέλεσμα είναι φανερή η εξοικείωσή του με τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο και το δημοτικό τραγούδι.

Στον πρώτο κύκλο των τραγουδιών (1821) εκφράζεται με έντονο λυρισμό για τον αγώνα των Ελλήνων. Σε όλη την έκτασή τους κυριαρχούν οι έννοιες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, καθώς και ο αγώνας για τη διεκδίκησή τους, ενώ ασκείται σφοδρή κριτική στις συντηρητικές δυνάμεις και στα μοναρχικά καθεστώτα της Κεντρικής Ευρώπης. Το τραγούδι «Οι Έλληνες στον Αυστριακό Παρατηρητή» αποτελεί ευθεία επίθεση στη συντηρητική αυστριακή εφημερίδα Österreichischer Beobachter (όπως δηλώνεται στον τίτλο), όπου η ελληνική Επανάσταση κατακρινόταν σφοδρά, καθώς οι Έλληνες προβάλλονταν ως ταραχοποιοί απέναντι στην ευρωπαϊκή σταθερότητα. Η κυβέρνηση του Κλέμενς φον Μέττερνιχ (Klemens von Metternich) αντιλήφθηκε ξαφνικά τους κινδύνους που απέρρεαν από την ελληνική εξέγερση για το πολιτικό της σύστημα, το οποίο βασιζόταν στην άνευ όρων αρχή της νομιμότητας. Στα μάτια του Μύλλερ και των άλλων φιλελλήνων, η ελληνική Επανάσταση προμήνυε την κοινωνική και εθνική απελευθέρωση και άλλων κεντροευρωπαϊκών βασιλείων:^[4]

Μας έλεγες αντάρτες κι έτσι πάντα να μας λες!
Το σύνθημα είναι Εμπρός! Οι Έλληνες Εμπρός!

Μέσα στους στίχους του ποιήματος «Η ελπίδα της Ελλάδας» («Griechenlands Hoffnung») ο ποιητής συλλογίζεται τον πιθανό αντίκτυπο της ελληνικής Επανάστασης στη διάδοση του πνεύματος της ελευθερίας και του αγώνα για αυτοδιάθεση, σύμφωνα με τις αρχές που πρέσβευε ο Διαφωτισμός:

Eλπίδα ξένη, αδέλφια μου, δεν πρόκειται να ρθει,
Στα βάθη της ψυχής σας, εκεί έχει κρυφτεί.
Από αλλού εγγύηση, ποτέ δεν θα δοθεί,
Ποτέ, αδέλφια μου, ποτέ, από την ξένη Αυλή.

Εκτός από τα ιστορικά γεγονότα της ελληνικής Επανάστασης ο Μύλλερ αναδεικνύει τον κόσμο και τα ιδεώδη της κλασικής αρχαιότητας στον ύμνο «Η Ελλάς και ο κόσμος». Συνδέει άμεσα την επανάσταση με τα ιδεώδη του κλασικού κόσμου και διευρύνει τη σημασία του αγώνα στον χρόνο και στον χώρο:

Ελάτε οι λαοί της γης
Δείτε τα στήθη που σας θήλασαν
Με αγνό, σοφίας γάλα! –
Θα αφήσετε να τα σπαράξουν βάρβαροι;
Δείτε τα μάτια που σας φώτισαν
Με θεία λάμψη ομορφιάς!

Ο Γερμανός ποιητής επαναπροσδιορίζει, επίσης, τον ρόλο των αγωνιστών της Επανάστασης παραλληλίζοντάς τους με αρχαίες ηρωικές μορφές εντός ενός ευρύτερου λογοτεχνικού και ιστορικού γίγνεσθαι.^[5] Η Μανιάτισσα, για παράδειγμα, αποτελεί εμβληματική μορφή της διαφύλαξης του απάτητου τοπίου, με την παράδοση της αρχαίας Σπάρτης να ρέει στο αίμα της και να υπαγορεύει την προσήλωσή της στο υπέρτατο χρέος του αγώνα για την ελευθερία:

Πούθ’ έρχεστε κύκνοι λευκοί
Ξέρετε να μου πείτε
Ο γιος μου αν σκοτώθηκε
Σαν γνήσιος Σπαρτιάτης;

«Ο μικρός Υδραίος» συμβολίζει τον έμπειρο θαλασσομάχο που αφιερώνεται ολόψυχα στον αγώνα. Είναι αξιοσημείωτο ότι το ποίημα ανήκε για δεκαετίες στην ύλη των γερμανικών σχολικών αναγνωστικών:

Μικρό παιδί σαν ήμουνα, μόλις που περπατούσα,
Με σήκωσε ο πατέρας μου στο στιβαρό του χέρι
Και μ' έμαθε να κολυμπώ στη θάλασσα κοντά του,
Βαθιά στο κύμα να βουτώ χειμώνα καλοκαίρι.

Το τραγούδι «Οι Έλληνες στους φίλους του αρχαίου τους κόσμου» είναι μια έκκληση προς τους ξένους που θαυμάζουν τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, να μη λιποψυχήσουν και να μην κυριευτούν από φόβο, αλλά να στηρίξουν τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων:

Το νέο πάλιωσε και σίμωσε το μακρινό.
Τα μακρινά σας όνειρα ζωντάνεψαν εδώ,
Τη θύρα σας την κουρταλεί και τηνε κλείνει η χρεία –
Μην είναι άλλο το όνειρο που χτίζατε καιρό;

To ποίημα «Η κόρη των Αθηνών» («Die Jungfrau von Athen») συνδέεται με την πασίγνωστη αισθηματική ιστορία του Λόρδου Βύρωνα. Είναι ενδιαφέρον ότι ο όρος «Jungfrau» μεταφράστηκε ως «κόρη» και όχι «παρθένα», καθώς αποτελεί υπαινικτική αναφορά στην Κόρη των Αθηνών που γνώρισε ο Βύρωνας, και παραπέμπει στη νεαρή Τερέζα Μακρή, την ποιητική μούσα του. Ο Βύρωνας της αφιέρωσε το ποίημα «The Maid of Athens» κλείνοντας κάθε στροφή με τον στίχο «Ζωή μου, σας αγαπώ». Αξίζει να σημειωθεί ότι στα Τραγούδια των Ελλήνων οι γυναίκες απεικονίζονται πρωτίστως ως μητέρες, χήρες, ερωμένες και αδερφές, ενσαρκώνοντας τις ιδανικές γυναικείες αρετές της πατριαρχικής κοινωνίας. Η κόρη των Αθηνών προσεύχεται για τον αγαπημένο της που αγωνίζεται υπομένοντας κακουχίες:

Κι αν ο καλός μου πίσω με τους άλλους δεν φανεί,
Πού να κρυφτώ απ’ του κόσμου τη χαρά, την ευτυχία;
Πλάι στα ρόδα αγκάθινα θα πλέξω τα στεφάνια,
Κι ένα πουλάκι μοναχό μαζί μου θα θρηνεί.

Το ποίημα «Ο γέρος της Ύδρας» («Der Greis auf Hydra») είναι μια μελωδική σύνθεση γεμάτη ζωηρές εικόνες που μεταφέρονται μέσα από έναν εξίσου πλούσιο λόγο. Φόρος τιμής στο νησί της Ύδρας και τους αγωνιστές του που κινούν για τη μάχη:

Ώρα καλή, ταξιδευτές, σ᾽ εσάς και στ’ άρματά σας!
Τραβάτε μες στο χαλασμό για τον καλό σκοπό!
Στο αίμα σας ποτίζεται της νίκης ο ανθός.

Η γοητεία που ασκούν τα Τραγούδια των Ελλήνων του Γουλιέλμου Μύλλερ σε όσους τα διαβάζουν και τα μελετούν έως σήμερα, αποτελεί απόδειξη της διαχρονικότητάς τους. Απλές μελωδίες που αντηχούν σε όποια γλώσσα και αν ακουστούν. Παρά την ακλόνητη αφοσίωσή του στην υπόθεση της απελευθέρωσης των Ελλήνων, ο Μύλλερ δεν πρόλαβε να ζήσει την ώρα της απελευθέρωσης και τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, καθώς πέθανε πρόωρα, μόλις στα τριάντα τρία του χρόνια, στις 30 Σεπτεμβρίου του 1827. Έτσι, δεν είδε ούτε τον αντίκτυπο των εξεγέρσεων στην Ιταλία και τα Βαλκάνια, από το 1820 και μετά, που οδήγησαν στην αστική επανάσταση της Γερμανίας το 1848. Με τον τρόπο του ο Μύλλερ είχε συμβάλει στην προετοιμασία της.