Η τραγωδία της ανθρώπινης ζωής είναι ότι πρόκειται για κωμωδία
«Λεξικό αναμνήσεων»
Σκοπός της ποίησης είναι η κατάργηση των ποιητών. Επιδίωξη των ποιητών είναι η επιβίωσή τους. Όπως όταν συνθλίβονται τεκτονικές πλάκες και νησιά αναδύονται στον ωκεανό, έτσι από τη σύγκρουση ποίησης και ποιητών σε ένα πέλαγος προφορικότητας προκύπτουν τα πιο αιχμηρά ποιήματα, κωμικοτραγικά ως επί το πλείστον. Ο σώζων εαυτόν σωθήτω, από τη μία πλευρά. Από την άλλη, ο αριθμός των αντηχήσεων κατά τον ρυθμό των λέξεων. Η απόσταση από τον ίαμβο έως τον ελεύθερο στίχο αντιστοιχεί στην εγγύτητα του πεντοζάλη στο τσα τσα τσα.
Η ζωή διαρκώς αποτελεί ημιτελές φαινόμενο. Πέρα από το τι νομίζει ο κάθε φορέας της, έχει προδιαγεγραμμένο τέλος. Αντιθέτως, η γραφή ποτέ δεν τελειώνει. Από τη στιγμή που επινοήθηκε, παραμένει συνεχώς ατελής. Δεν συνεχίζεται παρά τις διορθώσεις, αλλά συνεχίζει επειδή διορθώνεται. Είναι πράγματι αδιόρθωτοι οι γραφείς.
Μεταξύ ορίων και όρων, στα σύνορα, παράγεται πολιτισμός. Η ποίηση –το τι ποιεί ή κάνει κανείς– προσδιορίζει αρχαϊκό όριο μεταξύ έργου και ζωής. Για τους ποιητές, άλλοθι του έργου αποτελεί η ζωή τους ή πώς τη χάλασαν δηλαδή, ενώ δικαιολογία της ζωής είναι το έργο ή το γιατί δεν ολοκληρώθηκε. Αν η ζωή σου είναι ρομαντική, δεν χρειάζεται να είναι ρομαντικά τα ποιήματα.
Όπως σε κάθε ανθρώπινη περίσταση, η κόντρα έργου και ζωής, ποίησης και ποιητών, προσομοιώνει τη σύγκρουση δημιουργίας και ιστορίας. Ενώ η ειρήνη είναι μαμά όλων, πατήρ πάντων ο πόλεμος παραμένει. Διεκδικώντας την αυτονομία του, το αποτέλεσμα κάθε δημιουργίας αρνείται την ιστορία, στην οποία όμως εξ αρχής και επί τέλους εντάσσεται. Η άρνηση αυτή συνεπάγεται ότι οι ποιητές δεν προηγούνται της εποχής τους, αλλά ότι η εποχή καθυστερεί.
Φυσικά η ποίηση εκνευρίζεται όταν της αποδίδονται κίνητρα, που είναι αδύνατον να έχει. Ποίηση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ό,τι κάνουν οι ποιητές, ιδιότητα που θα έπρεπε να αποδίδεται μόνο μετά θάνατον. Εν τω μεταξύ συνεχίζουν να αναδύονται ποιήματα: πυκνά, αραιά ή ανεπαρκούς μάζας σε σχέση με τον όγκο τους. Ποίηση συνιστά η πυκνότητα του λόγου. Και οι πλέον άτεχνοι έχουν λόγο έντεχνο. Η λογοτεχνία όμως σπανιότερα πληροί τις προϋποθέσεις της.
Η ποίηση αποτελεί μήτρα κάθε μορφής γραφής. Ποίηση εν κινήσει είναι το θέατρο, που κινούν τραγικοί και κωμικοί ποιητές. «Όπου και αν με οδηγούν οι θεωρίες μου, κάποιος ποιητής έχει προηγουμένως οδηγηθεί εκεί», έλεγε ο Φρόιντ. Από το έπος προέρχονται το μυθιστόρημα και υποδειγματικά διηγήματα (αλά Θερβάντες), ενώ μικρομυθιστορίες αναμιμούνται τον πιο στεγνό λυρισμό.
Η ποίηση περισσότερο προοιωνίζεται βιομηχανίες προϊόντων καπνού, που σκοτώνουν τους χρήστες, ενώ η πεζογραφία κατασκευαστές προφυλακτικών, που αποκλείουν μελλοντικούς πελάτες. Φυσικά υπάρχουν πολλά προειδοποιητικά συμπτώματα άνοιας, αλλά πού να τα θυμάσαι. «Δεν πουλάω καλλυντικά, πουλάω ελπίδα», έλεγε η Ελίζαμπεθ Άρντεν.
Ιστορική αναδρομή
Η επανάσταση του ‘21 υπήρξε ένας αγώνας για την ανεξαρτησία των ελληνικών γραμμάτων. Από τη σύγκρουση αυτοχθόνων και ετεροχθόνων προέκυψε μια μεγάλη ιδέα ελλαδοκεντρικής αντι-διασποράς της ποίησης, που περιέστειλε σε κατ’ οίκον υπόθεση τις υπερβαλκανικές ερωτοτροπίες του Σχολείου των Ντελικάτων Εραστών του Ρήγα.
Μετά τη Μικρασιατική [κατα] στροφή εκατό χρόνια αργότερα εμπεδώθηκαν διασποροφοβία και ομογενειολαγνεία. Αντιγράφοντας από το μετεπαναστατικό περιβάλλον κομματικούς προσανατολισμούς με διεθνείς αναφορές, τρία κόμματα καθιερώθηκαν στην ελληνική ποίηση: το γαλλικό, το ρωσικό και το αγγλο-αμερικανικό, που επικράτησε μετά το Δόγμα Τρούμαν, ενώ ακόμη μύριζε γραβιέρα το ταγάρι.
Σε απαγορευτικές για κοινωνικές και ανθρωπιστικές σπουδές μετεμφυλιακές συνθήκες, η ποίηση επιβεβαιώθηκε ως ρυθμιστική πειθαρχία. Η επταετής δικτατορία ως παρωδία του εμφυλίου επέτεινε την καλλιέργεια αλληγορικού λόγου από ποιητές, που γνώριζαν ότι ιδανική σχέση μεταξύ εξουσίας και δημιουργών συνιστά ο δημιουργός να διώκεται ανεπιτυχώς, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την καταξίωση και τη ζωή του.
Έως την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης, Έλληνες ποιητές είχαν την εμπειρία της κοινωνικής αναγνώρισης, που εισέπρατταν συνάδελφοι τους στην ανατολική Ευρώπη. Ακόμη και οι λιγότερο παρατηρητικοί αντιλαμβάνονται ότι, όταν περπατάς δίπλα σε πολύ όμορφο άτομο, όχι εκείνο, αλλά εσένα κοιτάζουν όλοι. Η εμπειρία αυτή αντιστράφηκε σε αδιαφορία για την ποίηση, που χαρακτήριζε τη δυτική Ευρώπη, μετά την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις διαδικασίες εκδημοκρατισμού της διαφθοράς, αναχρονιστικών εκσυγχρονισμών και ελιτιστικών λαϊκισμών, που άρχισαν να κυριαρχούν στη χώρα.
Μία σύντηξη αλλομανίας και ΝΕΠοτισμού [ΝεοΕλληνικοΠολιτισμού], με εμβριθείς αναλυτές να εκθειάζουν naif δημιουργούς σε αναζήτηση της ψυχής του έθνους, επικράτησε ως κυρίαρχο ρεύμα. Αλλού είχε ανατείλει το προδικτατορικό διάλειμμα της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα, με μία πρακτική υπέρβαση της διάκρισης “υψηλού” και “λαϊκού” πολιτισμού, πριν η αντίληψη αυτή αναδειχθεί διεθνώς από τις πολιτισμικές σπουδές. Ο αρχικά ευτυχής γάμος ποίησης και μουσικής κατέληξε σε διαζύγιο, επιβεβαιώνοντας ότι η εκβιαστική μελοποίηση προσθέτει το μελό στην ποίηση. «Όταν το έργο δεν πάει καλά, δεν αλλάζεις κοινό, αλλάζεις το έργο», έλεγε ο Μπρεχτ, συχνά αλλάζοντας κοινό.
Ποίηση & αμφιθυμία
Για την ποίηση είναι διεθνώς γνωστή η Ελλάδα, σε σχέση με την αρχαιότητα, αλλά και αργότερα. Κορυφές διεκδικούν ο Όμηρος, οι μεγάλοι τραγικοί και λυρικοί ποιητές, όπως ιδίως η Σαπφώ. Μεταξύ νεωτέρων, στο εξωτερικό κυριαρχεί ο Καβάφης και ακολουθούν Ελύτης, Σεφέρης και Ρίτσος, για να αναφερθώ μόνο σε νεκρούς μεταξύ μετα-σαπφικών και προ-σεφερικών ποιητών.
Η απήχηση της ποίησης στην Ελλάδα κουδουνίζει με τη συχνότητα επανάληψης στίχων, που έχουν καταστεί παροιμιώδεις, από πολιτικούς στη Βουλή, δημοσιολόγους σε τηλεοπτικά παράθυρα και λοιπούς εκφωνητές. Πρόκειται για ένα ανεξερεύνητο πεδίο μελέτης σχετικά με την καθιέρωση της ποίησης, όπως και την κακοποίησή της.
Η αναγνώριση της ποίησης και του ρόλου της ως ρυθμιστικής πειθαρχίας δεν προσφέρει μόνον κίνητρα για την ανατροφή νέων ποιητών. Προκαλεί επίσης έντονες υπόγειες αντιδράσεις, που κάποτε εκδηλώνονται. Σεβασμός και χλευασμός πάνε μαζί.
Ο ποιητής Φανφάρας δεν είναι δημιούργημα του κινηματογράφου, αλλά αποτύπωση μιας διαμαρτυρίας στην οθόνη, όπου πανί με πανί πανηγύριζαν Φωτόπουλοι και άλλοι άξιοι Μίμοι της εποχής εκείνης, εκφέροντας αλησμόνητες ατάκες σεναριογράφων εμπορικών ελληνικών ταινιών.
Στον χώρο της λογοτεχνίας, η αντίδραση εκφράζεται με απωθημένη επιμονή στη διεθνή αναγνώριση της ελληνικής πεζογραφίας. Ως συνήθως, για λόγους εν πολλοίς εξω-ποιητικούς, τη δεκαετία του ’60 άρχισαν να καθιερώνονται οι ποιητές της λεγόμενης γενιάς του ’30, στους οποίους οι κριτικοί δεν απέδιδαν ιδιαίτερη σημασία όταν έγραφαν τα καλύτερά τους ποιήματα. Είναι πράγματι διαχρονικό το πρόβλημα της συγχρονίας.
Εν πάση περιπτώσει, η αμφιθυμία για την ποίηση διαθέτει μακρά γενεαλογία, όχι μόνο για τους αρχαιολογούντες. Κορυφαία εκδοχή αποτελεί ο Πλάτων, σπουδαίος ποιητής, που δεν ανεχόταν συναδέλφους στην ιδανική πολιτεία. Αποτελεί ευτύχημα που δεν έγραφε ποιήματα ο Αριστοτέλης, θεμελιωτής της ποιητικής στη δική μας παράδοση.
Γιατί ελληνικά;
Στα ελληνικά αξίζει να γράφει κανείς, καθώς πρόκειται για μία γλώσσα, χωρίς να είναι ενιαία. Ελάχιστοι εξακολουθούν να γράφουν σε Γραμμική Β, ενώ είμαι αρκετά μεγάλος για να θυμάμαι ότι η λέξη κέφι (με τουρκική και αραβική προέλευση) αναφερόταν κάποτε ως χαρακτηριστικό απόδειγμα ψυχής της ελληνικής γλώσσας, που ήταν αδύνατον να μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες.
Στο θέατρο των συγκρούσεων της γλώσσας θριαμβεύουν η ζωή και ο θάνατος της ποίησης, όταν τα ποιήματα λειτουργούν, αν και συχνότερα ακυρώνονται. Σε ανησυχίες για τη γλώσσα μεταθέτουν γηραιότεροι την ανησυχία ότι το τέλος τους πλησιάζει. Το πρώτο τους βιβλίο παντρεύονται οι νεότεροι, πριν χωρίσουν για να παντρευτούν το επόμενο. Βιβλία που κανείς δεν διαβάζει κοσμούν βιογραφικά. Γλώσσες στις οποίες έχουν μεταφραστεί θυμίζουν την πολυγλωσσία του αναλφαβητισμού, ενώ βραβεία πόσοι ακόμη δεν θα τα διαβάσουν.
Σκοπός της ποίησης παραμένει η κατάργηση των ποιητών. Κάθε κατάργηση όμως αργεί. Ακέφαλοι περιφέρονται όσοι ποτέ δεν θα επισκεφτούν τη Σαμοθράκη ή το Λούβρο. Εκβαρβαρίζοντας άλλα όντα, ο ανθρωπισμός κορυφώνει τη βαρβαρότητα του ανθρώπου προς τον εαυτό του.
Από τη σκοπιά που βλέπουμε δεν είναι εύκολο να κρίνει κανείς αν ο σκοπός περιφρουρεί την ελευθερία της ποίησης ή την κρατά φυλακισμένη. Σκοπός της ποίησης είναι η κατάργησή της. Αυτό δεν σημαίνει πως όλοι θα γράφουν ποιήματα. Σημαίνει πως ό,τι γράφεται θα αποτελεί ποίημα. Το μέλλον είναι γνωστό, επομένως. Ας δούμε τι επιφυλάσσει το παρελθόν.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Συζητώντας με μαθητές για την ποίηση (διδάσκεται η ποίηση; ανάγνωση & γραφή, τεχνολογία της λογοτεχνίας, το υπόδειγμα της γευσιγνωσίας, γλωσσικοί εμφύλιοι πόλεμοι, νοσταλγία & οικαλγία, υπαγόρευση & απαγόρευση) https://www.hartismag.gr/hartis-29/klimakes/syzhtwntas-me-maohtes-gia-thn-poihsh
Αντι-κακο-ποίηση [ΑΛΛΟΥ]
https://www.hartismag.gr/hartis-30/stigmata/anti-kako-poihsh
Η γενιά των εβδομήκοντα https://mag.frear.gr/i-genia-ton-evdomikonta/
Πολιτισμός και πολιτική: Εμφύλιος πόλεμος και “πολιτιστική ανασυγκρότηση” στην Ελλάδα στον τόμο «Η Ελλάδα ’36–’49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο: Τομές και συνέχειες», επιμ. Hagen Fleischer, Καστανιώτης [2003], 3η έκδ.: 2005, σελ. 428-438.
Yiorgos Chouliaras, Greek Culture in the New Europe στοντόμο Greece, the New Europe, and the Changing International Order, επιμ. Harry J. Psomiades & Stavros B. Thomadakis, Pella, Nέα Υόρκη 1993, σελ. 79-122.
«Letter from Delphi», Harvard Review 3 (Winter 1993), σελ. 143-146 [σχετικά με την πρώτη (και τελευταία;) συνάντηση συγγραφέων από τη διασπορά].
Literature & Borders, Sidi Bou Saïd, Τυνησία [Λογοτεχνία & σύνορα: συνάντηση συγγραφέων από την Ευρώπη & το Μαγκρέμπ: ΕΕ & PEN International, Νοε 2015]
https://wpm2011.org/node/826, https://litteratureetfrontieres.com/yiorgos-chouliaras-·-greece
