Σπαράγματα καφενειακά

Στα «Σπαράγματα Καφενειακά» επιδιώκεται η συνειρμική και αποσπασματική καταγραφή σκέψεων και συναισθημάτων που προέκυψαν με τη μορφή μεταιχμιακού βιώματος κατά τη διάρκεια της επιτόπιας επίσκεψης σε καφενειακούς χώρους.
Κάθε ενότητα-σπάραγμα φέρει έναν τίτλο-δίπολο που εισάγει τον αναγνώστη στη θεματική που ακολουθεί και αφορά δύο αντικρουόμενα σημεία μεταξύ των οποίων ο παρατηρητής τελεί σε καθεστώς εκκρεμότητας.
Στο τέλος αυτών προστίθεται μία σημείωση-σύνοψη, η οποία αναφέρεται στον βαθμό απόκλισης του παρατηρητή από το εκάστοτε κατώφλι όπου στάθηκε, προσδιορίζοντας αυτό το «ενδιάμεσο», ή αλλιώς το «μεταξύ» που διαγράφεται από τον έναν πόλο στον άλλον. Με αυτόν τον τρόπο επιχειρείται η σύνθεση ενός σπονδυλωτού εγχειρήματος με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης.

Μεταιχμιακό Α: Α-βεβαιότητα

Στην είσοδο: καφενείο ή καφενές. Ο επίσημος διαδικτυακός ορισμός δηλώνει: χώρος αναψυχής, συνήθως για άντρες, όπου σερβίρεται κυρίως καφές, αναψυκτικά και γλυκά του κουταλιού. Αλλά στον τοίχο μία επιγραφή γράφει: αρρενωτίποτα ― υποδηλώνοντας μία πολεμική εν εξελίξει που θέτει στο στόχαστρο την αρρενωπότητα και την καθιστά σημείο αντιλεγόμενο: έννοια αμφισβητούμενη εν προκειμένω και από άποψη χωρική. Για τον παππού μου, όπως και για πολλούς άλλους, η επίσκεψη στο καφενείο συνιστούσε καθημερινή ρουτίνα, μια μηχανική συνήθεια. Για εμένα, σηματοδοτούσε το κατώφλι της αρσενικής ζώνης που δεν επιτρεπόταν να περάσω όταν περνούσα να τον δω. Έτσι, η ζώνη αυτή ξεκίνησε ν’ αποκτά ταυτόχρονα μία οικεία αλλά και άγνωστη χροιά που με καλούσε να την ανακαλύψω παραβαίνοντας τον αρχικό ορισμό.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο παραβαίνει τον αρχικό ορισμό

Μεταιχμιακό Α: Απο-θάρρυνση

Το φαινόμενο facadism αφορά στη διαδικασία συντήρησης της πρόσοψης του κτηρίου, ενώ το υπόλοιπο ανακατασκευάζεται. Υπό μία έννοια ο χώρος του καφενείου αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα, καθώς ο αρχικός ορισμός «συντηρείται» μέσω της ταμπέλας στην όψη του κτηρίου, όμως αρκεί η οποιαδήποτε παρουσία θηλυκότητας εντός του καφενειακού χώρου, ώστε να «ανακατασκευαστεί» η εσωτερική νοηματοδότηση του χώρου. Στόρια, κουρτίνες και λοιπός «επιδεσμικός» εξοπλισμός της «φάτσας» του καφενείου αποκρύπτει εν μέρει την εσωτερική λειτουργία του χώρου και δυσκολεύει τη μελέτη του φατσαδισμού: σε ποιο βαθμό επικρατεί και με πόση επιτυχία ή με ποιες υποχωρήσεις, δύσκολο να πεις! Από τα ανοίγματα διακρίνεις παιγνιώδεις δραστηριότητες: τάβλι, χαρτοπαιξία ή ―σε ειδικές περιστάσεις― σκάκι· ενίοτε δε κάποιοι εκ των θαμώνων είναι σκακιστικά ταλέντα περιωπής, άγνωστα στους επίσημους σκακιστικούς κύκλους.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο αποκτά πρόσβαση από το έξω στο μέσα

Μεταιχμιακό Α: Αν-οικείωση

Τις πρώτες ώρες της ημέρας ο χώρος του καφενείου μοιάζει να σε προσκαλεί με τις τζαμαρίες ή την πόρτα συνήθως ανοιχτά. Το παράδοξο είναι ότι η αίσθηση του ανοίκειου είναι εντονότερη το πρωί παρά τις βραδινές ώρες. Στο φως της μέρας μπορείς να διακρίνεις ευκολότερα ότι πρόκειται για μία εγκατάσταση του παρελθόντος με τις λιγοστές φιγούρες που την επισκέπτονται να εντάσσονται στην ηλικιακή ομάδα των λεγόμενων «παππούδων» μας. Διαβαίνοντας το κατώφλι ξέρεις τι θα παραγγείλεις, αφού οι επιλογές περιορίζονται σε ελληνικό καφέ και σπιτική λεμονάδα, ούζο ή κρασί. Αν ζητήσεις κατάλογο ή οτιδήποτε «μοντέρνο» αντιλαμβάνεσαι πως σε περιεργάζονται με απορία· κι όμως, καθώς κυλά η μέρα νιώθεις πως πλέον περνάς απαρατήρητος μέσα στο πλήθος των θαμώνων. Μερικές φορές πρέπει να γίνεις απολύτως αντιληπτός προκειμένου να γίνεις κι εσύ ένας από τους παρατηρητές σου και να χαθείς ανάμεσά τους.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΔΙΑΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο εντοπίζει το χώρο διάβασης

Μεταιχμιακό Α: Αν-εστιότητα

Αναδυόμενοι από τους τοίχους νεκροί κορνιζοφορεμένοι άνδρες περιεργάζονται τους καθήμενους θαμώνες. Η παρουσία τους, μονίμως αντιληπτή, πώς να την παραβλέψεις; Ασπρόμαυρα πορτρέτα επικρέμανται άναρχα χωρίς καμία αφηγηματική συνοχή – τουλάχιστον γνωστή στους επισκέπτες.
Ξεπροβάλλοντας από ένα φόντο θολό, άσημοι και διάσημοι, κάποτε όλοι μαζί σαν σύννεφο και άλλοτε κατά μόνας σαν φωτοστέφανο, ακούν τους ζωντανούς που μιλούν για τη ζωή, τους παρακολουθούν να μαλώνουν για το ποδόσφαιρο, την πολιτική ή για παλιές αγάπες νομίζοντας πως ο θάνατος βρίσκεται μακριά τους. Η μπορντούρα των πορτρέτων έχει συνήθως μία απόχρωση σέπια, ώστε αν δεν υπήρχε το περίγραμμα της κορνίζας θα γίνονταν ένα με τον χώρο και μόνον αυτό το λεπτό περίγραμμα ―πιθανόν εκ προθέσεως― οριοθετεί τη ζώνη που διακρίνει τη ζωή απ’ το θάνατο. Κάπου υπάρχει ένας ή και περισσότεροι καθρέφτες ν’ αντανακλούν τα είδωλα των ζωντανών παρέα με τους νεκρούς των φωτογραφιών, απαλλάσσοντάς τους από τη σύγχυση που επικρατεί όταν ζωή και θάνατος συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο υπερβαίνει το όριο ζωής θανάτου

Μεταιχμιακό Α: Αμφι-σημία

Εστιάζοντας στη διακόσμηση έρχεσαι αντιμέτωπος με το εξής παράδοξο: μία σειρά προσωπικών αντικειμένων άνευ ιδιοκτησίας. Mάλιστα, η ιδιότητα αυτή της ιδιοκτησίας μοιάζει να ‘χει απωλέσει την κρίσιμη σημασία της, καθώς τα αντικείμενα στέκουν πλέον αποσπασμένα από τις αλλοτινές τους χρήσεις δηλώνοντας το τέλος της χρηστικής τους διάστασης και την αρχή της διακοσμητικής τους υπόστασης. Ένα κρεμασμένο κομπολόι δίπλα σ’ ένα βιολί και παραδίπλα ένας πίνακας «βελορηξίας»· μα ποιος τολμά να τα εκμεταλλευτεί χωρίς να αισθανθεί ότι σφετερίζεται την ιδιοκτησία κάποιου άλλου; Οι ώρες περνούν άλλοτε ψηφιακά και άλλοτε αναλογικά στα αμέτρητα ρολόγια, ενώ τα δευτερόλεπτα μοιάζουν σταματημένα μέσα σ’ ένα ακούρδιστο ξυπνητήρι που κάποτε είχε την ιδιότητα της αφύπνισης.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο επεμβαίνει στο Αντικείμενο

Μεταιχμιακό Α: Απο-προσανατολισμός

Η κατακόρυφη παράθεση αντικειμένων συνήθως περιλαμβάνει μουσικά όργανα, λάμπες υγραερίου, ξύλινα σκεύη μαγειρικής και ίσως κάποιο αποξηραμένο φυτό, με τα πρωτεία να ‘χει το σκόρδο, πιθανόν λόγω της ιδιότητάς του να απωθεί την επίδραση του «κακού ματιού», όπως βεβαιώνουν παλιές λαϊκές δοξασίες. Η διάταξη μοιάζει απλούστερη στον οριζόντιο άξονα όπου η οργάνωση προϋποθέτει ξύλινα ή μεταλλικά τραπεζάκια και γύρω καρέκλες με ψάθινα καθίσματα, ώστε το κάθε τραπέζι ορίζει τον πυρήνα της παρέας. Υποκατάστατο του κλασικού καθίσματος αποτελεί το επονομαζόμενο «μπιροκαφάσι», άβολο αρκετά ώστε να σε αναγκάζει να σηκώνεσαι συχνά πυκνά απ’ τη θέση σου. Ίσως αυτός να ‘ναι και ο σκοπός του, ώστε μια πηγαία αταξία να σ’ εξαναγκάζει σε μία συνεχή και σωτήρια κίνηση μικρής κλίμακας.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο μεταβαίνει από τον ένα τόπο στον άλλο

Μεταιχμιακό Α: Απ-ελευθέρωση

Θα ‘λεγες πως από τις πέτρες του μωσαϊκού πατώματος, που μοιάζει να χορεύουν, αναδύεται ο πρώτος χορευτής παρασέρνοντας και τις υπόλοιπες πετρούλες, και κάπως έτσι γεννιέται ένας χορός που κατακλύζει τον άλλοτε κενό χώρο. Άλλωστε κάποια σχέση θα ‘χουν ο χορός και ο χώρος, αν δεν παραβλέψουμε πως επιβάλλεται το ωμέγα στο όμικρον ή αντίστροφα, με τον τόνο να επιλέγει μονάχος την μετατόπισή του. Πιθανώς είναι υπαρξιακή η σχέση των δύο ― με τον χορό να μην μπορεί να υπάρχει εκτός χώρου και τον κενό χώρο να γίνεται χορός. Αυτή η τελετή μετάβασης από το ένα στο άλλο ορίζει κάποιους άγραφους, προαιρετικούς κανόνες αναλόγως τον χορό.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο παρεμβαίνει στο χώρο

Μεταιχμιακό Α: Αν-αταραχή

Όταν o χορός αφορά ένα πρόσωπο, ο άγραφος κανόνας κατά πάσα πιθανότητα υποδεικνύει πως πρόκειται για κάποιου είδους ζεϊμπέκικο. Τότε ο κενός χώρος διαμορφώνεται ως εξής: στη μέση όρθιος ο πρώτος θαρραλέος και είθισται τυπικά γύρω του καθισμένοι στα γόνατα οι υπόλοιποι, επίσης πρωταγωνιστές εκ περιτροπής, να χτυπάνε παλαμάκια και να τραγουδούν. Ορίζονται λοιπόν σχηματικά δύο ομόκεντροι κύκλοι, σχήμα που ο πρώτος θαρραλέος χαλά, εφόσον το επιθυμεί, σηκώνοντας άλλον στη θέση του· στην περίπτωση όμως, κατά την οποία σηκωθεί κάποιος προτού το επιτρέψει ο πρωτοχορευτής, επικρατεί μία σύντομη μεν αλλά έντονη σύγχυση και διατάραξη των κανόνων του χορού και του χώρου. Αντίθετα, στην περίπτωση του ζευγαρωτού ζεϊμπέκικου, γνωστού ως «απτάλικου», επικρατεί μία γενική αταξία στον χώρο, με τους χορευτές να οργανώνονται σε κυκλικές κινήσεις σχηματίζοντας ένα άναρχο σχήμα γύρω από τα τραπέζια και τους παρατηρητές. Όταν πάλι πρόκειται για ομαδικό παραδοσιακό χορό, τότε οι πρώτοι θαρραλέοι «σέρνουν», όπως λένε, τον χορό ορίζοντας σπειροειδή σχήματα στη μέση του χώρου, προσκαλώντας ή προκαλώντας όποιον παρακολουθεί να ενταχθεί και να γίνει κομμάτι της εμπειρίας των πολλών που γίνονται ένα.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ: Όπου τα Υποκείμενα δεσμεύονται σε μία συμφωνία

Μεταιχμιακό Α: Α-καθοριστία

Πουθενά δεν αναγράφονται οι οδηγίες του χορού εξού και αν δεν γνωρίζεις παρατηρείς τα πόδια, αναζητάς τον ρυθμό και μιμείσαι τον διπλανό ή τον απέναντι. Απαρατήρητα όμως περνούν τα χέρια, που σπανίως τα παρατηρείς ν’ αποβάλλουν ευκολότερα τον φόβο, και ελεύθερα να σχηματίζουν σχήματα στον αέρα· οπότε γεννιέται η απορία: πώς ξεκινάς να χορεύεις, λικνίζοντας άραγε τα πόδια ή τα χέρια; Όταν χέρια και πόδια απαλλαγούν από κάθε δισταγμό και πάψει η διάκριση των άκρων, τότε ο αλλοτινός χώρος αναψυχής, ο οποίος προοριζόταν για γλυκό ή για καφέ, συνήθως δε για τους άντρες, αποκτά μία νέα ταυτότητα που δεν την ορίζουν τα λεξικά αλλά φανερώνει νέα χαρακτηριστικά που αφορούν την ολοκληρωτικά πια ενσώματη εμπειρία της μετάβασης από το παλιό στο νέο· από το μέσα στο έξω· από το παρελθόν στο παρόν· από την τάξη στην αταξία· από το θάνατο στη ζωή· από τον έναν στους πολλούς· από τα άκρα στον κορμό και vice versa, ώστε όλα να γίνουν ένα.

ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΗΣ ΕΚΒΑΣΗΣ: Όπου το Υποκείμενο ταυτίζει την αρχή και το πέρας

❦

Κατακλείδα μα όχι τέλος

Πιθανώς σήμερα ο ορισμός να ‘χει αλλάξει. Μπορεί πλέον το κουβεντολόι να μην αφορά θέματα που αλλοτινά διακρίνονταν ως «ανδρικά», όπως το ποδόσφαιρο ή τα πολιτικά, αλλά αυτή η μετάβαση από έναν ανδροκρατούμενο χώρο σε έναν ομογενοποιημένο δεν σημαίνει εξαΰλωση ή αφανισμό, μήτε ίσως εκσυγχρονισμό, όσο έναν μετασχηματισμό. Τα παραδοσιακά καφενεία συνεχίζουν να είναι χώροι πνευματικής ζύμωσης υπό άλλους όρους. Παρά την αιφνίδια μείωσή τους ακόμη τα βρίσκεις στην εσχατιά κάθε πόλης και επαρχίας. Διατηρούνται οι ιεροτελεστίες του σερβιρίσματος μεζέδων και αφεψημάτων, υμνούνται οι κορνιζαρισμένοι νεκροί των τοίχων σχηματίζοντας γενεαλογικά δέντρα εκατό και παραπάνω χρόνων, αυτοσχέδια καθίσματα στήνονται για τους νέους επισκέπτες και εν δυνάμει θαμώνες που θα συμμετάσχουν σε μελλοντικούς χορούς. Πιθανώς ο ορισμός του καφενέ να αλλάξει ξανά ― το κομπολόι στον τοίχο να αντικατασταθεί από ένα σύγχρονο μπρασελέ και στο μενού να προστεθούν άλλα είδη καφέ ή αλκοολούχων ποτών, ωστόσο οι διαδικασίες μύησης θα φέρουν κάτι από το παρελθόν που μοιάζει αόριστο στο μέλλον και αφορά έναν χώρο-εκκρεμές.

Το κείμενο είναι αφιερωμένο στον παππού μου, που τόσο λάτρεψε αυτόν τον χώρο-εκρεμμές.