Περιπλανώμενος στον κάμπο της Θεσσαλίας αναζητούσα εκδοχές χωρικής έκφρασης στην ύπαιθρο, οι οποίες συστεγάζονται αντιπαραθετικά και δυναμικά, από τη μια τοπία ανθρωπογενή και από την άλλη αυτοφυή· αναζητούσα, ίσως, τον εναγκαλισμό της cyborg φύσης μου με τ’απομεινάρια ενός ανέγγιχτου φυσικού περιβάλλοντος.
Νωθρός και εξαντλημένος αλλά αχόρταγος προχωρούσα με διάθεση παράδοξη. Δύο βουνά πάνω από το κεφάλι μου, κλίση απότομη μπρος και πίσω μου ορίζοντας! Λίγα μόλις περάσματα αρκούσαν για να εντοπίσουν τα μάτια, το μνημείο. Μείναμε αντικριστά να περιεργαζόμαστε ο ένας το άλλο. Γιατί το πρόσεξα και με πρόσεξε; Τι ερωτήματα δημιουργεί η παρουσία του στον τόπο και τι απαντήσεις διεκδικεί; Ενδεχομένως κανένα αντικείμενο, τόπος ή σώμα να μην είναι ιερά από μόνα τους, αλλά όλα μπορούν να συνδεθούν, εφόσον βρεθεί ο κατάλληλος κώδικας για να παράγει σήματα σε μία γλώσσα κοινή. Εξάλλου η επικοινωνία είναι το ζητούμενο, ο δέκτης και ο πομπός σε νέα μορφή, ή καλύτερα σε νέο περιβάλλον, αρκεί να εντοπίσουμε τους νέους τρόπους παραγωγής που έρχονται.
❦
Απότομο ισιάδι μόνο και μόνο για να φτάσεις σ’ ένα «περίπου». Τι κοιτώ;
αναλογίστηκα φευγαλέα, όμως αντιστάθηκα στον ζήλο της εννοιοδότησης, τουλάχιστον προσωρινά ― όντας διχασμένος. Το μόνο που κατάφερνα ήταν να παρατηρώ το κέλυφος από διαφορετικές σκοπιές προσπαθώντας να το συναισθανθώ: εδώ είχαν στεγαστεί παροδικά οι φαντασίες των πρώτων παρατηρητών του, καθώς ο χώρος έμελλε να μεταμορφωθεί σε τόπο από τους ιδιοκτήτες και τους χτίστες με τη συνοδεία των εφήμερων περαστικών και των ζώων τους. Κοιτάζοντας το έρημο κέλυφος, λες: «Δεν μπορεί! Εδώ θα σταμάτησε η ροή από κάποιο φοβερό νεκρικό συμβάν!» Τι ωραία παράσταση θα γινόταν, τόσο ανεπίχριστο σκυρόδεμα κι ένας λόφος, οι προϋποθέσεις ν’ αναβιωθεί η πίκρα του απολεσθέντος και η ανυπομονησία του αβίωτου… Έτοιμη η πασαρέλα για κάθε λογής υπονομευτές, να περισώσουν την αξία μιας ιδέας.
Ο Jeanneret (aka Le Corbusier) μάς σημάδεψε άπαξ, μιλώντας για την αρχετυπική δομή του μοντέρνου, το Dom-ino (από το λατινικό domus, σπίτι και συντομογραφία του innovation δηλαδή καινοτομία). Η ελάχιστη δομή ώστε ν’ ανδρωθεί το νέο πνεύμα της εποχής! Ένα modus operandi που δεν διακρίνει τη Γαία από το Χάος ή τον Έρωτα, παρά αναγνωρίζει μόνον γεωπροσόδους και υπεραξίες. Βέβαια βοήθησε τον μικρό να αισθανθεί μεγάλος, τον καταπιεζόμενο να συγχωρέσει τον καταπιεστή του και έτσι να προικωθούν τα σόγια.
❦
Ποιο όνειρο θεριώθηκε εδώ μέχρι να μαντρωθεί πάλι στα περίχωρα του κλεινού άστεως; Μικροϊδιοκτησία, σκαλώματα της παραγωγής και μια μηλιά να στέκει ήταν αρκετά για να πέσουν οι πρώτες υπογραφές.
Κοιτούσα ένα διώροφο γιαπί ― semi-domino, διότι δεν φέρει τα ακριβή τυπολογικά χαρακτηριστικά του domino, δηλαδή ενιαία πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος στο μεσοπάτωμα κ.α.― με σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα· και υποστυλώματα κατακόρυφα, οριζόντια καθώς και κεκλιμένα που έστεκαν άρτια. Το γιαπί έμοιαζε να ‘ναι σχετικά πρόσφατα κατασκευασμένο. Στο διώροφο τμήμα θα κατασκευαζόταν δικλινής στέγη, όπως μαρτυρούσαν οι κεκλιμένες δοκοί, πράγμα που δημιουργούσε μια απόκοσμη όψη λόγω των επιφανών κλίσεων και της δυναμικής που φέρουν στον υπόλοιπο περιβάλλοντα χώρο. Η επικάλυψη του ισογείου ήταν πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα που θα αποτελούσε και την μοναδική βεράντα του ορόφου, η οποία πρόβαλε ως βάθρο ενισχύοντας την ήδη εποπτική θέση του οικοπέδου προς το τοπίο.
Μπροστά σ’ ένα τοπίο στεκόμαστε ως εντελείς άνθρωποι, λες και όλα βρίσκονται στη θέση τους, και το ενέργημα που μας δημιουργεί αυτό το τοπίο είναι άμεσα εποπτικό και συναισθηματικό και μόνο στην εκ των υστέρων θεώρηση εμφανίζεται ως διχασμένο.
❦
Γιατί προσέγγισα το συγκεκριμένο γιαπί και όχι οποιοδήποτε τοπίο ή άλλη κατασκευή; Επειδή αναδείκνυε κατάλληλα αυτόν τον διχασμό, ικανοποιούσε δηλαδή την ικανή και αναγκαία συνθήκη της διαλεκτικής μεταξύ αυτοφυούς και ανθρωπογενούς τοπίου· έτσι όπως απ’ τη μια παρέμενε εγκαταλελειμμένο σε σημείο που και η φύση ακόμη ηθελημένα να μην τείνει να το αγκαλιάσει παρά την τόσο παρεκκλίνουσα φυσική του υπόσταση και από την άλλη πάσχιζε να εγκαθιδρύσει ένα νέο είδος ενότητας, υπενθυμίζοντάς μας τα εδάφη που πατάμε διατηρώντας ενώπιόν μας τα κουφάρια της νεωτερικότητας και του αιτήματος: τι να τα κάνουμε;
❦
Αυτό που ονομάζουμε: τοπίο,
αρχικά προέκυψε ως αναπαράσταση από τους ζωγράφους της Αναγέννησης, οριοθετήθηκε σε ένα κάδρο αποσπασμένο από το υπόλοιπο της φύσης ― ώστε εμείς να το προσέξουμε. Όπως είπε κάποιος, το να βλέπει κανείς ως τοπίο ένα κομμάτι εδάφους, μαζί με ό,τι υπάρχει πάνω σε αυτό το κομμάτι, σημαίνει να παρατηρεί για μια φορά από τη δική του πλευρά ένα απόσπασμα της φύσης ως ενότητα· διαδικασία εντελώς ξένη προς την έννοια της φύσης, για παράδειγμα η διατύπωση «ένα κομμάτι φύσης» αναδεικνύει την εν λόγω αντίφαση, διότι η φύση από μόνη της αποτελεί ολότητα κατεξοχήν και εξολοκλήρου. Λέμε: προκύπτει ένα τοπίο, εφόσον κάποια φυσικά φαινόμενα, που είναι διαδοχικώς σπαρμένα στο έδαφος, συνοψίζονται σ’ ένα ιδιαίτερο είδος προσωρινής ενότητας, η οποία ορίζεται από το οπτικό πεδίο και είναι μοναδική αναλόγως της εκάστοτε σχέσης του παρατηρητή με τα φαινόμενα. Ο σπουδαιότερος φορέας της ενότητας αυτής είναι μάλλον ό,τι αποκαλούμε «ψυχικό τόνο» (Stimmung) ενός τοπίου. Ο ψυχικός τόνος ζει μόνο χάρη στην ενοποιητική δύναμη της ψυχής, ως διαπλοκή του υπαρκτού με τη δημιουργικότητά μας, την οποία δεν μπορεί να εκφράσει καμιά μηχανική παρομοίωση.
Ο ουρανός είναι από τη φύση του ενοποιητικός. Η πανθεσία του μας προκαλεί ένα αίσθημα ασφάλειας. Σε όποιο χώμα και να πατήσουμε, τουλάχιστον κοιτάμε τον ίδιο ουρανό, λες κι είμαστε όλοι ερωτευμένοι αναμένοντας την πανσέληνο, ο ουρανός αποτελεί την κοινή και κενή μας σκεπή. Όσο και αν σφάλλουν οι επαγωγικές μας αιτιάσεις για τον κόσμο, γνωρίζουμε κάπως ασφαλώς πως ο ουρανός καλά θα στέκει! Εξάλλου θεωρούμε πως όσο πιο αφαιρετικά απεικονίζεται κάτι, τόσο πιο διαχρονικό μπορεί να γίνει· σαν τα σύννεφα. Γνώριμα τοπία τα σύννεφα, συγκοινωνούν με τις άμορφες ή τις προς διαμόρφωση θυμικές μας διαθέσεις…
❦
Εδώ το έδαφος κατορθώνει ν’ αναιρεθεί, ώστε πλέον απουσιάζει από το διάβα σου. Ανεδαφικότητα δεν σημαίνει: Κίνδυνος!, παρά μόνον συνεχής και αεί αιώρηση. «Πού θα πάει, θα συγκρουστεί», κάθε τι θα συγκρουστεί, ακόμα και αν είμαστε καταδικασμένοι να κατασκευάζουμε ένα πλοίο που βρίσκεται εν πλω, πάλι αντιλαμβανόμαστε ότι κάποτε η άνωση μάς νικά, βρισκόμαστε μες στα εναπομείναντα κουφάρια της νεωτερικότητας αναζητώντας νέες σχεδίες για μεταβαλλόμενα και επιταχυνόμενα τοπία.
Όπως είπε ένας καθηγητής των καθηγητών μου, η γεωμετρία συνδυάζοντας με απόλυτη ακρίβεια την αισθητή προφάνεια, καθίσταται η πρώτη μορφή συνειδητής και θεωρητικής κυριαρχίας πάνω στην πραγματικότητα· ορίστε η πρώτη αφηρημένη αρχή της αληθινής γνώσης! Oι εφαρμογές της γεωμετρίας ξεκινούν με τις πρώτες οργανωμένες επεμβάσεις του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον: την συστηματική καλλιέργεια του εδάφους και την δόμηση επί του εδάφους μονίμων κατασκευών κι είναι αυτές οι εφαρμογές της γεωμετρίας που έκτοτε επανατροφοδοτούν τον αντιληπτικό χώρο με σχήματα, τα οποία ενισχύουν και σταθεροποιούν την ενδιάθετη αλλά λανθάνουσα γεωμετρικότητά του. Η φύση που δεν έχει ακόμη μεταμορφωθεί από τον άνθρωπο εμφανίζει ελάχιστη γεωμετρική κανονικότητα, τουλάχιστον στην κλίμακα που είναι προσιτή στις ανθρώπινες αισθήσεις ―αλλά και η όποια τέτοια κανονικότητα παρουσιάζεται συνήθως με εφήμερες μορφές και περιγράφεται μόνον κατά προσέγγιση. Παραφράζοντας τον πατέρα του Διαφωτισμού που ‘χε εκείνη τη μανία να κουρδίζει τα ρολόγια του τα χαράματα, η νεωτερικότητα είναι υπεύθυνη για τις ταξινομήσεις και τις σχηματοποιήσεις που η ίδια επέβαλε.
❦
Σε μιαν άκρη είχα ακουμπήσει την κάμερα κι αυτή έγραφε ό,τι έβλεπε μπροστά της. Όσο βαθύτερα μπορούσε να δει και όσο περισσότερα μπορούσε να καταγράψει, τόσο καλύτερα· ώστε να δημιουργεί την αίσθηση πως όλα εδώ θα μείνουν για πάντα ενάντια στην επίγνωση του προδιαγεγραμμένου γεγονότος.
Η καταγραφή μάς δίνει την επίπλαστη εντύπωση μιας εκ του ασφαλούς και κατ’ επιλογήν ενθύμησης. Η καθημερινότητα δεν εγκυμονεί σημεία ανακούφισης παρά μόνον αν το ζητήσεις πολύ επίμονα. Οι καταγραφές είναι τα βάρη και οι δεσμεύσεις μιας μακρόπνοης και πεπλεγμένης ιστορίας που κατά κόρον τείνουμε να εξηγούμε γραμμικά. Έλα όμως που η μνήμη ταλανίζει τους αναποφάσιστους και τυλίγει με τις πιο διαφορετικές αποχρώσεις τα μισανοιγμένα συρτάρια! Η γραφή, όπως κι η καταγραφή, αποτυπώνει θραύσματα των θραυσμάτων όσων ειπώθηκαν και συνέβησαν, λέει ένας φιλόσοφος· αδυνατεί ν’ αναβιώσει τα συμβάντα, μόνον μπορεί να τα εγγράψει για λόγους ας πούμε νομικούς, ως τεκμήρια δηλαδή για το δικαστήριο. Η αλήθεια αποτυπώνεται σε υλικές ανταποκρίσεις, και αλίμονό μας εάν νομίσουμε ή ελπίσουμε κάτι άλλο, τότε έχουμε πρόβλημα, γενικό!
❦
Να πλησιάζω με το σώμα ― μου ’χες προτείνει πριν αποχαιρετιστούμε. Διανθίζω το σώμα με κάθε αίσθηση λοιπόν και αφορμώμαι απ’ το τυχαίο. Τρέπομαι σε φυγή από κάθε παρακίνηση των αιτιών της κίνησης. Υφίσταμαι ως ό,τι γίνομαι και ό,τι απομένει ― όντας ξένος στο ίδιο μου το σώμα. Πώς θα παρεκκλίνω πάντα για λίγες αναγκαίες μοίρες από τη βαθύτερη υπόσταση που με τροφοδοτεί, ώστε ν’ αποφύγω την κρυστάλλωσή της, την απολίθωση; Κάθε κατάσταση γύρω μου αδυνατεί να καδραριστεί γιατί το σώμα δεν γνωρίζει από τετελεσμένα γεγονότα και κίνητρα· αυτό δεν εννοούσες, όταν είπες να προσεγγίζω τον κόσμο με το σώμα; Βέβαια αυτοποιητικός μηχανισμός δεν είναι το σώμα για να στέκει και να παρασύρεται μπροστά από ανοιγμένα παράθυρα...
Στο κατέβασμα του λόφου, λίγο μετά τον επαρχιακό δρόμο, κάπου μέσα στα χαλίκια και τα χορτάρια, σε εδάφη ασαφή και μη οριοθετημένα βρήκα ένα κομμάτι χαρτί κομμένο σε παράξενες διαστάσεις. Πάνω πάνω έγραφε: «Το σενάριο ενός μεταβατικού»,* κι αυτό σηματοδότησε την εν σώματι παρουσία μου στο εδώ και το τώρα.
Ακόμη μια μέρα που είχα τη δυνατότητα να αγναντέψω τα υπό εξέλιξη χαμένα τοπία, να επιχειρήσω δοκιμές εν μέσω καλοκαιρίας.
Άλλη μια μέρα παράλλαξης ώστε να θεωρώ.
______________
*Το σενάριο ενός μεταβατικού – προς ελεύθερη σύνταξη στο διαδίκτυο
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κονταράτος Σάββας , Η εμπειρία του Αρχιτεκτονημένου Χώρου και το Σωματικό Σχήμα, εκδ. Καστανιώτης 1983
Worringer Wilhelm, Abstraction and Empathy(1997), αγγλική μτφρ. Michael Bullock, Elephant Paperback 1997
Haraway Donna, Το μανιφέστο των Σαιμποργκ, μτφρ. Γ. Πεδιώτης, εκδ. Τοποβόρος 2014,
Kittler Friedrich, Γραμμόφωνο, Κινηματογράφος, Γραφομηχανή, μτφρ. Τούλα Σιετή, επιστημ. επιμ, Διονύσης Καββαθάς, εκδ. Νήσος 2005,
Simmel Georg, Το τοπίο, μτφρ. Γ. Σαγκριώτης, εκδ. Ποταμός 2004
Steyerl Hito, Της οθόνης οι κολασμένες (2018), μτφρ. Κ. Κυρίτση, Τοποβόρος 2018
Σ. Ροζάνης, Ρομαντισμός / Ουτοπία(2018), https://www.youtube.com/watch?v=xghIK8Af6rc&t=10s&ab_channel=ΟΕλευθεριακός, τελ προσβ, 22/6/2023
Woditsch Richard, Δραγώνας Πάνος, Θεοχαροπούλου Ιωάννα, Μαλούτας Θωμάς, Η πολυκατοικία της ατνιπαροχής, Αθήνα 2015, https://www.blod.gr/lectures/i-polykatoikia-tis-antiparohis/, τελ. προσβ, 25/6/2023
99 Dom-Ino, Space Cavier, https://vimeo.com/122004415, τελ. προσβ. 5/3/2024
