Μεταξύ μας. Για τους άλλους – 8

Η επιτυχημένη μετάφραση ενός «μη μεταφράσιμου» μοντέρνου, αν και όχι σύγχρονου, ποιητικού έργου από τα ελληνικά στα ισπανικά ― η προσπάθεια δημιουργίας, από τον μεταφραστή, κατάλληλων συνθηκών για την πρόσληψή του από το ισπανόφωνο κοινό

_________________

Στα πλαίσια των συζητήσεων της σειράς Μεταξύ μας. Για τους άλλους, η οποία — το υπενθυμίζουμε σε όσους την γνωρίζουν και το επισημαίνουμε σε όσους έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή μαζί της — στόχο της έχει να αναδείξει, και να «επιδείξει» στους «εκτός των τειχών» του μεταφραστικού σιναφιού, τις στρατηγικές, τις τακτικές και τις τεχνικές κάποιων καλών μεταφράσεων σε δύσκολα, για πολύ διαφορετικούς λόγους κάθε φορά, έργα, πεζά ή ποιητικά, μέσα από ερωτήσεις προς το μεταφραστή τους, το αντικείμενό μας είναι η μετάφραση στα ισπανικά του εκτενούς ποιήματος Αμοργός, του Νίκου Γκάτσου. Επί τη ευκαιρία, σημειώνουμε πως στο εν λόγω βιβλίο περιέχονται και τρία ακόμη ποιήματα του Ν. Γκάτσου: Τραγούδι του παλιού καιρού, Ωδή στο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Μαύρος ταύρος μπήκε στο χορό. Ο μεταφραστής θα μας εξηγήσει τη σκοπιμότητα αυτής της «προσθήκης». Επισημαίνουμε στον Έλληνα αναγνώστη πως έγκριτος ο εκδοτικός οίκος Cátedra, γνωστός για τις επιμελώς σχολιασμένες για τον σπουδαστή, μελετητή και… μεταφραστή εκδόσεις παλαιών, νεώτερων και σύγχρονων (!) κλασικών έργων της ισπανόφωνης γραμματείας, στη σειρά Letras Universales, φιλοξενεί σημαντικότατα έργα της παγκόσμιας γραμματείας.

Στη συζήτηση αυτή έχουμε χουμε τρεις πρωτιές:

Για πρώτη φορά στη σειρά αυτή το αντικείμενο της συζήτησης είναι ένα ποιητικό έργο, για πρώτη φορά πρόκειται για μετάφραση από τα ελληνικά προς ξένη γλώσσα και — ίσως μάλιστα, σε τελική ανάλυση, αυτό να είναι και το πιο σημαντικό — για πρώτη φορά ο μεταφραστής (και εισηγητής της έκδοσης του έργου στον εκδοτικό οίκο καθότι, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν πρόκειται για ανάθεση με πρωτοβουλία του εκδότη) αποπειράται να προσφέρει στον ισπανόφωνο αναγνώστη σε τέτοια έκταση και τόσο βάθος, ό,τι/όσα μπορεί, προκειμένου να διευκολύνει την από μέρους του σφαιρική πρόσληψη του εν πολλοίς, αινιγματικού ακόμα, και για τον Έλληνα αναγνώστη σήμερα, αυτού έργου. Και εξηγούμαι: Ο Vicente Fernández González, νεοελληνιστής καθηγητής στο Παν/μιο της Μάλαγα, πέρα από την μετάφραση της Αμοργού, προίκισε το μικρό κομψό αυτό βιβλίο των εκδόσεων Cátedra με 70 σελίδες περικειμένου, οι οποίες ξεκινούν με ένα εξαιρετικό «μυητικό» επτασέλιδο κείμενο του Κολομβιανού ποιητή, δοκιμιογράφου, μεταφραστή και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι Armando Romero με τον τίτλο Las figuras oscuras de Nikos Gatsos (Οι σκοτεινές μορφές του Νίκου Γκάτσου), το οποίο δίνει μια πρόγευση στον αναγνώστη σχετικά με τη δυσκολία και τη γοητεία του opus magnum του Ν. Γκάτσου, καθώς ο A. Romero αναθυμάται μια συνάντηση μαζί του το μακρινό 1987 στο εστιατόριο του ξενοδοχείου «Μ. Βρετανία» και, παράλληλα, βλέπει το έργο υπό το φως άλλων μεγάλων και πρωτότυπων λογοτεχνών-διανοητών του 20^ού αιώνα και, με λίγες αδρές πινελιές, προσπαθεί να πει τι είναι και τι δεν είναι το εκτενές αυτό ποίημα. Ακολουθεί, η Εισαγωγή, ένα κείμενο σχετικά με την έκδοση, η βιβλιογραφία και, τέλος, η Αμοργός και τα άλλα τρία ποιήματα που προαναφέραμε.
Η Εισαγωγή, η οποία καταλαμβάνει 50 σελίδες από τις 70 (!) συνολικά του περικειμένου, πέρα από τα πλούσια (εργο)βιογραφικά του ποιητή είναι και μια αρκετά πλήρης και πολυπρισματική ερμηνευτική προσέγγιση στο ποίημα, βασιζόμενη σε ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, καθώς και μια μακρά και εις βάθος «ξενάγηση» του ισπανόφωνου αναγνώστη στον ελληνικό Υπερρεαλισμό –εντάσσοντάς τον στον μεταπολεμικό ελληνικό Μοντερνισμό εν γένει – καθώς και στο πνευματικό και καλλιτεχνικό κλίμα της εποχής στη χώρα μας. Συμπληρώνεται από άφθονες σημειώσεις στα ποιήματα, που και αυτές στοχεύουν να απαντήσουν σε εύλογες απορίες του ισπανόφωνου αναγνώστη είτε να στηρίξουν κάποιες μεταφραστικές επιλογές.
Η Εισαγωγή περιλαμβάνει τα εξής κεφάλαια: Εισαγωγικό σημείωμα σχετικά με την μεταγραφή των κυρίων ονομάτων, Νίκος Γκάτσος, Ένα αίνιγμα, Αμοργός (Η υπερρεαλιστική μέθοδος και η παράδοση – Η Αμοργός δεν είναι νησί — Το μοντέρνο μεγάλο ποίημα — Το όνειρο των ναυαγών — Θάνατος — Το λάλον ύδωρ της ζωής — «Ο ιππότης και ο θάνατος», «Ελεγεία»), Τραγούδι του παλιού καιρού, Ωδή στον Φεδερίκο Γαρθία Λόρκα, Μαύρος ταύρος μπήκε στο χορό (Μια χαμπανέρα για τον F.G. Lorca), Προγενέστερες μεταφράσεις.
Την Εισαγωγή ακολουθεί ένα κείμενο με τον τίτλο «Αυτή η έκδοση», Βιβλιογραφία, το ποίημα Αμοργός και τα άλλα τρία ποιήματα: Τραγούδι του παλιού καιρού, Ωδή στον Φεδερίκο Γαρθία Λόρκα, Μαύρος ταύρος μπήκε στο χορό (Μια χαμπανέρα για τον F.G. Lorca), στα ελληνικά και τα ισπανικά.

Ας περάσουμε τώρα στις ερωτήσεις προς τον μεταφραστή Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ:

Προφανώς, πέρα από τις εγγενείς δυσκολίες του «αινιγματικού», ως είθισται να λέγεται, αυτού ποιήματος, ανέλαβες, ως όφειλες (νομίζω), να προετοιμάσεις τον ισπανόφωνο αναγνώστη να «υποδεχθεί» το ποίημα. Προφανώς, έλαβες υπόψιν και την έντονη «ελληνικότητα» του ποιήματος (ρητή και υπόρρητη), αλλά και το γεγονός ότι ο Μοντερνισμός εν γένει, και ο Υπερρεαλισμός ειδικότερα, παρά την εξάπλωσή τους σε όλες τις ευρωπαϊκές και αμερικανικές λογοτεχνίες, και παρά τον διακηρυγμένο και διαπρύσιο «διεθνισμό» του Υπερρεαλισμού, ήταν ρεύματα που εγκλιματίστηκαν υπερβολικά, και υπερβολικά γρήγορα, στις εγχώριες γλώσσες και λογοτεχνικές παραδόσεις. Ποια ήταν τα κύρια στοιχεία του ελληνικού Υπερρεαλισμού, και Μοντερνισμού εν γένει, καθώς και του λογοτεχνικού και πνευματικού κλίματος στην Ελλάδα που θέλησες να γνωρίσεις στον ισπανόφωνο αναγνώστη πάση θυσία, προκειμένου αυτός να «προσλάβει» το έργο; Και κάτι ακόμη, της παρούσης ερωτήσεως, αν δε λαθεύω: γιατί «πρόσθεσες» και τα συγκεκριμένα τρία αυτά ποιήματα στο τομίδιο με τη μετάφραση της Αμοργού;

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
Πράγματι η έκδοση δεν ήταν πρωτοβουλία του εκδότη. Δεν μου ανέθεσε, δηλαδή, ο εκδότης τη μετάφραση, εγώ την πρότεινα στον εκδοτικό οίκο, και αυτό έγινε έπειτα από σχετική παρότρυνση του Armando Romero και της Αγαθής Δημητρούκα. Με την Αγαθή Δημητρούκα συμφωνήσαμε η καθιερωμένη Αμοργός με τα τρία γνωστά ποιήματα ―«Αμοργός», «Ο ιππότης και ο θάνατος» και «Ελεγείο»― να συμπληρωθεί στην ισπανική έκδοση με το «Τραγούδι του παλιού καιρού», το μοναδικό ποίημα που ο Γκάτσος εξέδωσε μετά από την Αμοργό, και με δύο «λορκιανά» κείμενα, το ατελές ποίημα «Οδή στο Φεδερίκο Γαρθία Λόρκα» και το τραγούδι «Μαύρος ταύρος μπήκε στο χορό. Μια χαμπανέρα για τον F. G. Lorca» από το δίσκο γραμμοφώνου Οι μύθοι μίας γυναίκας. Όλα αυτά διευκρινίζονται στην εισαγωγή του βιβλίου.
Τα στοιχεία του ελληνικού Υπερρεαλισμού, και του λογοτεχνικού και πνευματικού κλίματος στην Ελλάδα που θέλησα να γνωρίσω στο ισπανόφωνο αναγνωστικό κοινό, προκειμένου αυτό να «προσλάβει» το έργο, ήτανε ακριβώς αυτά που χρειάστηκα και εγώ ο ίδιος για να «προσλάβω» το έργο ώστε να μπορέσω να το μεταφράσω, να το γράψω στα ισπανικά..
Με ενδιαφέρει, όσον αφορά το περικείμενο και τη μετάφραση, η ποικιλία του ελληνικού Υπερρεαλισμού· υπάρχει μια συζήτηση ―μια ελληνική συζήτηση― ακόμη και για τα μέλη του κινήματος, για το περίγραμμα του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Υπάρχουν διαφορετικές αντιλήψεις για την ελληνικότητα και για το ελληνικό τοπίο, οι οποίες δεν είναι ίδιες στον Ελύτη, για παράδειγμα, και στον Γκάτσο. Με ενδιαφέρει η αποσύνδεση του τίτλου, της λέξης «Αμοργός», από την κοινή εμπειρία του νησιού που λέγεται Αμοργός.

Προσπάθησες να δώσεις τα «κλειδιά» του ποιήματος μόνο με βάση τις ελληνικές και τις ξένες μελέτες που παραθέτεις στην Εισαγωγή; Έχοντας διαβάσει την μετάφραση, είμαι σχεδόν βέβαιος πως όχι, και ότι, ως καλός (Ισπανός) γνώστης της Ελλάδας και του νεοελληνικού πολιτισμού, αλλά και καλός αναγνώστης-ερμηνευτής, όπως οφείλει να είναι ο μεταφραστής, σε κάποια σημεία, αποφάσισες, ορθότατα κατ’ εμέ, να εκτεθείς εκθέτοντας τη δική σου ερμηνεία. Θα ήθελα όμως και κάποια σχόλιά σου επ’ αυτού του ζητήματος.

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
H δική μου ερμηνεία βρίσκεται στην μετάφρασή μου. Υπογράμμισα όμως στην εισαγωγή τους παραλληλισμούς που μπορούν να γίνουν με διάφορους τρόπους μεταξύ της Αμοργού του Γκάτσου και της Γκερνίκα (ή Γκουέρνικα, όπως ήταν γνωστός ο πίνακας όταν γράφτηκε το έργο…) του Πικάσο. Η Αμοργός είναι μια ποιητική σύνθεση που περιέχει όλη την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, του Υπερρεαλισμού συμπεριλαμβανομένου, της οποίας, όπως υπαινίσσεται ο Κούρτοβικ ―και όχι μόνο ο Κούρτοβικ―, αποτελεί ένα είδος επιτομής. Η περίφημη τοιχογραφία του Πικάσο είναι επίσης μία επιτομή: στη Γκερνίκα ―και στα προπαρασκευαστικά της σκίτσα και στο λεγόμενο post scriptum― βρίσκεται η ουσία της ισπανικής πλαστικής παράδοσης, της μεσαιωνικής τοιχογραφίας, της θρησκευτικής εικονογραφίας, του Ελ Γκρέκο, του Βελάσκεθ, του Γκόγια. Και τα δύο έργα ασχολούνται με την δική τους γλώσσα και τους δικούς τους μύθους. Και τα δύο αντιστέκονται στη βαρβαρότητα. Πάντως, οι πιο προσωπικές μου προτάσεις προς όσους θα διαβάσουν το βιβλίο, περισσότερο από ερμηνείες, είναι, υπαινιγμοί αντηχήσεων, παράλληλων αναγνώσεων, ανυποψίαστων ενίοτε, με τον Hölderlin, τον Benjamin, τον Eliot, τον Borges, τον García Lorca, αλλά και με τον Ruben Darío, τον Juan Eduardo Cirlot ή την Ruth Miguel Franco...

Με ποια κριτήρια επιμέρισες την πληροφορία σχετικά με όλα τα ανωτέρω ανάμεσα στην Εισαγωγή και τις υποσελίδιες σημειώσεις στη μετάφραση;

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
Η Εισαγωγή είναι μια μικρή μελέτη, μια προσέγγιση στο έργο του Γκάτσου, με τα στοιχεία που μνημόνευσες προηγουμένως. Στις σημειώσεις προτείνω παράλληλες αναγνώσεις όπως αυτές που μόλις ανέφερα, προτείνω διακειμενικές σχέσεις που αξίζει να ληφθούν υπόψη (Ηράκλειτο, Χέλντερλιν, Λόρκα...), στοιχεία που προέρχονται από την ελληνική λαϊκή παράδοση, από τη μυθολογία...

Τι σε δυσκόλεψε πιο πολύ σε καθαρά μεταφραστικό επίπεδο;

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
H Αμοργός ήταν για μένα μάθημα μεταφραστικής σεμνότητας. Όλα είναι δύσκολα: οι εικόνες, η υφολογική ποικιλία, ο σύνθετος χαρακτήρας. Η αντίληψη της λανθάνουσας διακειμενικότητας. Ο ρυθμός, ο ρυθμός πάνω απ' όλα.

Μεταφράζοντας είχες κατά νου κυρίως τον Ισπανό ή τον ισπανόφωνο εν γένει — δηλ. και τον ισπανοαμερικανό —αναγνώστη; Βέβαια, η γλώσσα του ίδιου του Ν. Γκάτσου, χωρίς αξιοσημείωτες παραχωρήσεις σε διαλεκτολογικές παραλλαγές των ελληνικών, μάλλον σε κάποια mainstream international ισπανικά (sic) (καθ)οδηγεί τον μεταφραστή. (Υπάρχει, όμως, πάντα ένα «αλλά», σε περίπτωση διαφορετικών επιλογών… σεβαστών ενίοτε).

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
Μεταφράζω βασισμένος στην δική μου εμπειρία της γλώσσας, στο προσωπικό μου βίωμα της γλώσσας και της ανάγνωσης ― μόνο έτσι μπορεί η γραφή μου να έχει ως γραφή κάποια αλήθεια. Αυτή η εμπειρία προϋποθέτει την επίγνωση των γεωγραφικών ―και όχι μόνο― ποικιλιών της ισπανικής και την αλληλεπίδραση μέσω της ανάγνωσης, του κινηματογράφου, των σχέσεων... με ποικιλίες της γλώσσας διαφορετικές από την δική μου. Από εκεί και πέρα, μεταφράζω ελεύθερα, χωρίς φόβο για επιλογές που δεν προέρχονται απαραίτητα από τη δική μου ποικιλία και την δική μου ιδιόλεκτο. Μερικές φορές αυτή η διαδρομή οδηγεί σε μια εύλογη λύση.

Μπήκες στον πειρασμό, έστω και προς στιγμή, να «ισπανοποιήσεις» κάπου τον Ν. Γκάτσο, όπως αυτός «ελληνοποίησε» τον Φ. Γκ. Λόρκα για να τον αγαπήσει ο Έλληνας!;

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
Όχι. Προσπάθησα να μην ενδώσω σε αυτόν τον πειρασμό. Πρέπει να πω όμως ότι η ανάγνωση των μεταφράσεων του Λόρκα που οφείλουμε στον Γκάτσο ήταν πολύ χρήσιμη για μένα ώστε να εμβαθύνω στη γραφή του. Να πω επίσης ότι δεν σταμάτησα να διαβάζω το έργο του Λόρκα όσο μετέφραζα τον Γκάτσο, και αυτό με βοήθησε πολύ. Δεν γύρεψα όμως τρόπους για να γίνει, στα ισπανικά, ο Γκάτσος Λόρκα. Ούτε και το αντίθετο πάντως: δεν κατέβαλα προσπάθειες ώστε να μη θυμίζει Λόρκα ο Γκάτσος

Έχεις κάποια πληροφόρηση για το πώς αντιμετωπίστηκε το έργο και η μετάφραση σου στον ισπανόφωνο κόσμο; Αναφέρομαι σε κριτικές, γνώμες και απόψεις φίλων και ειδημόνων κλπ

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
Ποιητές και αναγνώστες σαγηνεύτηκαν από την Αμοργό του Γκάτσου στην Ισπανία και την Αργεντινή. Πρέπει να επισημάνω την εκτενή και ενδιαφέρουσα κριτική του ποιητή και κριτικού Álvaro Valverde στο El Cuaderno και τη επιλογή του βιβλίου μεταξύ των δέκα καλύτερων ποιητικών βιβλίων του 2021 στο ένθετο El Cultural από τον κριτικό και καθηγητή Συγκριτικής Λογοτεχνίας Túa Blesa και από τον ίδιο τον Álvaro Valverde. Από κει και πέρα πιστεύω ότι η Αμοργός έχει πολύ δρόμο μπροστά της. Ευτυχώς έχει εκδοθεί σε μια σπουδαία σειρά έργων παγκόσμιας κλασσικής λογοτεχνίας. Και αύριο και μεθαύριο ο Γκάτσος και η Αμοργός θα συνεχίσουν να βρίσκονται στον κατάλογο των εκδόσεων Cátedra...

Πού οφείλεται — κατ’ εσέ... — η επιθυμία σου να μεταφράσεις την Αμοργό;

_{ΑΠΑΝΤΗΣΗ}
Έχω ήδη εξηγήσει ότι εγώ πρότεινα την Αμοργό στον εκδότη αφού η Αγαθή Δημητρούκα και ο Armando Romero μου μίλησαν για τη δυνατότητα να μεταφράσω το έργο. Μπορώ, λοιπόν, να πω ότι αρχικά η επιθυμία να μεταφράσω την Αμοργό δεν ήταν άλλη από την επιθυμία να ανταποκριθώ σε ένα φιλικό κάλεσμα. Aργότερα, η δυσκολία που συνάντησα με έκανε να αρχίσω να αντιλαμβάνομαι την μετάφραση της Αμοργού ως ένα αβάσταχτο βάρος. Aντιλαμβανόμενος δε την αντίσταση του κειμένου να μεταφραστεί, η αντίσταση αυτή γέννησε, τελικά, μέσα μου μια επιθυμία που δεν πήγαζε πλέον από τη φιλία, ήταν πια μια επιθυμία από εκείνες που πηγάζουν από την ίδια την υποψία για τη μη μεταφρασημότητα του έργου. Η υποψία αυτή λοιπόν αποτέλεσε κίνητρο, υπόσχεση, μια υπόσχεση που δεν έπαψε να τροφοδοτεί την επιθυμία.

^{______________
Σημ. Την εικονογράφηση και τη μουσική επέλεξε ο Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ.}