Με την Ίριδα δεν είχαμε γνωριστεί ως φοιτητές του Αρχαιολογικού της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Ήταν και κάπως μεγαλύτερη από μένα. Δεν μπορώ να θυμηθώ πού και πώς την είχα γνωρίσει, θυμόμουν όμως γενικώς και αορίστως ότι είχε δουλέψει στην Εκδοτική Αθηνών, στο μεταφραστικό τμήμα της Ε.Ε. για χρόνια, ότι ανήκε στην ομάδα των ερευνητών του Ακρωτηρίου της Σαντορίνης, ότι έγινε καθηγήτρια της προϊστορικής (αιγαιακής) αρχαιολογίας στην Κρήτη. Μάλιστα είχα διαβάσει και ένα εξαιρετικό της βιβλίο για την υφαντική στο Αιγαίο. Κάποτε, στη δεκαετία του ΄80, δεν θυμάμαι πότε ακριβώς, ούτε το γιατί ήμουν απολύτως σίγουρος ότι θα δεχόταν, της τηλεφώνησα να συνεργαστούμε για την δημοσίευση του λεγόμενου θησαυρού των χάλκινων εργαλείων της πρώιμης εποχής του χαλκού από τα Πετράλωνα της Χαλκιδικής. Όπως είναι γνωστό ο μισός αυτός θησαυρός με τα δεκάδες εργαλεία, κατέληξε στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ενώ, ο άλλος μισός, εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Τέτοιοι θησαυροί βρίσκονται σε όλη τη Βαλκανική ―και όχι μόνο― σε μυστικά μέρη, αφημένοι από τους δυστυχείς ιδιοκτήτες/βιοτέχνες ―προφανώς μαραγκούς― ή από κατασκευαστές που θα τους είχαν για πούλημα και που ποτέ δεν γύρισαν να τους ξαναπάρουν. Ό,τι περίπου έγινε με τα γραμματόσημα της μαμάς της… Η Ίρις όχι μόνο δέχτηκε αλλά και διεκπεραίωσε συντομότατα ένα δύσκολο ―και γραφειοκρατικά― έργο και κατορθώσαμε ο θησαυρός να δημοσιευθεί τάχιστα και ενοποιημένος στην Αρχαιολογική Εφημερίδα. Μετά χαθήκαμε. Αυτή στην Κρήτη εγώ στην Αρχαιολογική Υπηρεσία του ΥΠΠΟ. Μου τηλεφώνησε μετά από πολλά χρόνια για αυτή την παρουσίαση. Στο μεταξύ είχε πάρει το μάτι μου κάποια μικρή παρουσίαση του βιβλίου, δεν θυμάμαι σε ποιον ιστότοπο.
Θα ευχόμουν να γνώριζα, ως ειδικός, τα της αφηγηματολογίας, ένα τομέα που σχεδόν έχει αποσχισθεί από την θεωρία της λογοτεχνίας. Τελείως διαισθητικά και εμπειρικά, θα έλεγα ότι στο πολυσέλιδο και, με την καλή έννοια, φιλόδοξο βιβλίο της Τζαχίλη, ανιχνεύονται οι εξής, θα τους έλεγα, αφηγηματικοί πυρήνες οι οποίοι αλληλοϋπεισέρχονται διατηρώντας την αυτονομία τους χωρίς, ηθελημένα μάλλον, να επιδιώκουν μια ενοποίηση, ώστε να αποτελέσουν ένα ενιαίο μυθιστορηματικό σύνολο. Οι πυρήνες αυτοί, με χρονικό ορίζοντα από την μικρασιατική καταστροφή μέχρι τις μέρες μας σχεδόν, είναι: Η ιστορία της οικογένειάς της ―της ίδιας περιλαμβανομένης― με κέντρο βάρους τη μητέρα της και πιο ειδικά τις σπουδές της. Η εξιστόρηση της επίμονης και βασανιστικής αναζήτησης και του εντοπισμού του Γερμανού αξιωματικού, συλλέκτη των γραμματοσήμων. Η εμπλοκή αυτής της αναζήτησης με σελίδες από τη μεσοπολεμική γερμανική και ελληνική, στρατιωτική κυρίως, ιστορία ―σελίδες που καταρχάς θα πρέπει να διαβάσουν οι νεότερες γενιές―. Με αφορμή τις σπουδές της μητέρας της, η προσπάθεια για την ανασύνθεση της τραυματικής σε κάθε περίπτωση ιστορίας της εκπαίδευσης ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη και της τεράστιας προσφοράς του έργου του Κουντουρά. Του Μίλτου Κουντουρά. Η προσπάθεια για την ανασύνθεση της ανθρωπογεωγραφίας της Ανάληψης ―με έμφαση στην ιστορία συγκεκριμένων εβραϊκών οικογενειών―, γειτονιάς της ανατολικής Θεσσαλονίκης που τότε είχε καλόγουστες μονοκατοικίες με λουλούδια και οπωροφόρα.
Μακρινός πρόγονος αυτής της προσπάθειας ―και ας μη θεωρηθεί υπερβολή― είναι βέβαια ο Προυστ, και σίγουρα το βιβλίο εντάσσεται στο πνεύμα εκείνης της περίφημης σχολής των Αnnales αλλά και νεότερων ιστοριογραφικών τάσεων, ας πούμε της ιστορίας των συμπεριφορών, στη Γαλλία κατά κύριο λόγο. Η συγγραφέας όμως, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, έχει πιστεύω απόλυτη επίγνωση της καταλυτικής σχέσης του ανθρώπου κάθε εποχής και κάθε τόπου με τον υλικό πολιτισμό. Στην περίπτωσή της ένα παραπεταμένο άλμπουμ με γραμματόσημα που σερνόταν από μετακόμιση σε μετακόμιση. Για το θέμα αυτό πρόσφατη (2016) είναι μονογραφία του «ιερού τέρατος» της θεωρητικής αρχαιολογίας Ian Hodder.[1] Ο εντοπισμός αυτών των σχέσεων και η επικαιροποίησή τους μέσω του γραπτού λόγου, ή και εικόνων, αν θα ήταν δυνατόν ―στην περίπτωσή της είναι―, είναι αυτός που κατά κύριο λόγο δικαιώνει την αρχαιολογία ως επιστήμη και μεταβάλλει το υλικό αντικείμενο σε έκθεμα μουσειακό με ενσωματωμένη τεράστια δυναμική. Η μεθοδολογία της, που την γνωρίζει άριστα η Τζαχίλη, μαζί με τον αφηγηματικό της οίστρο, πείθει όσο τίποτε άλλο για αυτό.
Αν θεωρήσουμε ότι, όπως προσωπικά πιστεύω και εφάρμοσα, το τρίπτυχο αντικείμενο / έκθεμα, κείμενο, εικόνα είναι ο σημαντικότερος τρόπος για την έκθεση ενός αντικειμένου, τότε, στην περίπτωσή μας, το άλμπουμ με τα γραμματόσημα είναι το αντικείμενο/έκθεμα, κείμενο είναι ολόκληρο το βιβλίο ή, όπως συνήθως, ένα λήμμα δύο τριών σειρών,[2] και εικόνα/εποπτικό υλικό οι εικόνες του βιβλίου. Το σύνολο θα μπορούσε να συνοδεύεται με μουσική, ας πούμε αποσπάσματα από την 7η Συμφωνία για την πολιορκία του Λένινγκραντ του Σοστακόβιτς, ή αποσπάσματα από έργα του Πεντερέντσκι, ή κάτι από το Μαουτχάουζεν του Θεοδωράκη. Πρόκειται δηλαδή εν τέλει για ένα βιβλίο που αφορά άμεσα και τις μουσειολογικές σπουδές.
[Φεβρουάριος 2023]
[1] Ian Hodder, Studies in Human-Thing Entanglement, Stanford University, 2016.
[2] Π.χ. « Άλμπουμ γραμματοσήμων που επιδόθηκε για φύλαξη στην κ. Δήμητρα Αγγελίδου από Γερμανό αξιωματικό κατά την διάρκεια της κατοχής στη Θεσσαλονίκη, λίγο πριν αναχωρήσει για το Ανατολικό Μέτωπο, με την υπόσχεση ότι θα επιστρέψει να το πάρει με τη λήξη του πολέμου».
