Κωνσταντίνος Θεοτόκης: «Πίστομα»

Το λιτό διήγημα «Πίστομα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη από τις Kορφιάτικες ιστορίες θεωρείται ένα από τα εμβληματικότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Βασισμένο στο αληθινό πρόσωπο του Αντώνη Βραχνού ή Κουκουλιώτη, συμπυκνώνει αποστασιοποιημένα μία τραγική πλοκή σε ελάχιστες λέξεις, κρατώντας την αφήγηση απλή, ρεαλιστική και αποστασιοποιημένη, αφήνοντας το δράμα να μιλήσει από μόνο του, χωρίς εμβόλιμες «επεμβάσεις» του συγγραφέα.
Σε τέτοια σφιχτογραμμένα κείμενα εύλογα αναρωτιέται κανείς πόσο ακόμα μπορούσε να εμπλουτίσει ο συγγραφέας την ιστορία και πόσο περισσότερο θα ήταν δυνατόν να αναπτυχθεί το διήγημα ως προς την έκτασή του.
Στόχος της άσκησης ήταν ο διπλασιασμός των λέξεων του αρχικού κειμένου, διατηρώντας τα βασικά στοιχεία της πλοκής. Οι προσθήκες και αλλαγές σημειώνονται με πλάγιους χαρακτήρες στο κείμενο. Για την κατά το δυνατόν διατήρηση του ύφους του Θεοτόκη χρησιμοποιήθηκαν όπου ήταν δυνατόν λέξεις ή φράσεις από άλλα κείμενά του, όπως ο Κατάδικος, οι Σκλάβοι στα δεσμά τους, Το βιο της κυράς Κερκύρας, Η παντρειά της Σταλαχτής κ.ά. Η αρχική εκδοχή του κειμένου αλιεύθηκε από το διαδίκτυο, καθώς κρίθηκαν επουσιώδεις οι τυχόν παραλλαγές του για τη συγκεκριμένη άσκηση. Οι λέξεις του τίτλου συμπεριλήφθηκαν στον υπολογισμό των λέξεων.
Το αποτέλεσμα, όπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει και ο αναγνώστης, μάλλον δικαιώνει τον Θεοτόκη. Εάν αυτές τις λέξεις σκεφτόταν να προσθέσει, τότε καλώς τις έκοψε· ήταν αχρείαστες.

«Πίστομα» (Αρχικό κείμενο 655 λέξεις)

Όταν ύστερα από την αναρχία πού ’χεν ανταριάσει τον τόπο δίνοντας εις όλα τα κακά στοιχεία το ελεύτερο να πράξουν κάθε λογής ανομία, η τάξη είχε πάλε στερεωθεί, κ’ είχε δοθεί αμνηστία στους κακούργους, τότες επίστρεφαν τούτοι απ’ τα βουνά κι από τα ξένα στα σπίτια τους, κι ανάμεσα στους άλλους που ξαναρχόνταν, εγύριζε στο χωριό του κι ο Mαγουλαδίτης Aντώνης Kουκουλιώτης.
Eίτουν τότες ώς σαράντα χρονών, κοντός, μαυριδερνός, μ’ όμορφα πυκνά σγουρά γένια και με σγουρότατα μαύρα μαλλιά. Tο πρόσωπό του είχε χάρη και το βλέμμα του είτουν χαϊδευτικό και ήμερο αγκαλά κι αντίφεγγε με πράσινες αναλαμπές· το στόμα του όμως είτουν μικρότατο και κοντό δίχως χείλια.
O άνθρωπος τούτος, πριν ακόμα ρεμπελέψουν ο κόσμος, είχε παντρευτεί. Kι όταν πήρε των βουνών το δρόμο, για το φόβο της εξουσίας, άφηκε τη γυναίκα του μόνη στο σπίτι και τούτη δεν του εστάθη πιστή, αλλά με άλλον (νομίζοντας ίσως πως ο Kουκουλιώτης είτουν σκοτωμένος ή αλλιώς πεθαμένος) είχε πιάσει έρωτα κι απ’ τον έρωτα τούτον είχε γεννηθεί παιδί που άξαινεν ωστόσο χαριτωμένα και που η γυναίκα περσά αγαπούσε.
Eγύριζε λοιπόν ο ληστής στο χωριό του την ώρα όπου βάφουν τα νερά. K’ εμπήκε ξάφνως σπίτι του χωρίς κανείς να το προσμένει, εμπήκε σα θανατικό, αναπάντεχα τέλεια, κ’ εκατατρόμαξεν η άτυχη γυναίκα, ετρόμαξε τόσο, που, παίρνοντας το ξανθό της παιδί στην αγκαλιά, τό ’σφιγγε στα στήθια της τρεμάμενη, έτοιμη να λιγοθυμήσει και χωρίς να δύναται να προφέρει λέξη καμία.
Aλλά ο Kουκουλιώτης πικρά χαμογελώντας τής είπε:
«Mη φοβάσαι γυναίκα. Δε σου κάνω κανένα κακό, αγκαλά και σου πρέπουν. Eίναι το παιδί τούτο δικό σου; Nαι; Mα όχι δικό μου! Mε ποιον, λέγε, τό ’χεις κάμει;»
T’ αποκρίθη εκείνη λουχτουκιώντας.
«Aντώνη, τίποτε δε μπορώ να σου κρούψω. Tο φταίσμα μου είναι μεγάλο. Mα, το ξέρω, κ’ η εγδίκησή σου θά ’ναι μεγάλη· κ’ εγώ, αδύνατο μέρος, και το νήπιο τούτο, που από το φόβο τρέμει, δε δυνόμαστε να σ’ αντρειευτούμε. Kοίτα πώς η τρομάρα με κλονίζει καθώς σε τηρώ. Kάμε από με ό,τι θέλεις, μα λυπήσου το άτυχο πλάσμα που δεν έχει προστασία.»
Kαθώς εμιλούσεν η γυναίκα εσκοτείνιαζεν η όψη του αλλά δεν την αντίκοβγε. Eτσώπασε λίγο κ’ έπειτα της είπε:
«Γυναίκα κακή! Δεν ρωτώ τώρα ουδέ συμβουλή σου, ουδέ σε λυπούμαι, ουδέ το λυπούμαι. T’ όνομα εκεινού θέλω. Eσέ δε θα σε πειράξω. Δε μολογάς το; θα το μάθω· το χωριό όλο γνωρίζει με ποιον εζούσες και τότες θα θυσιάσω και τους τρεις σας, θα πλύνω τη ντροπή πόχω λάβει από σας, πλάσματα άτιμα!»
Eμολόησε. Kι ο Kουκουλιώτης εβγήκε αμέσως. Kι αφού ύστερα από ώρα ξαναμπήκε στο σπίτι, εβρήκε τη γυναίκα στον ίδιο τόπον ασάλευτη με τ’ αποκοιμισμένο τέκνο στην αγκάλη· τον αναντράνιζε. Mα αυτός εξαπλώθη κατά γης και σα χορτάτος εκοιμήθη ύπνον βαθύν ώς το ξημέρωμα.
Tην άλλην ημέραν αφού εξύπνησαν της είπε.
«Θα πάμε στα χτήματά μας να ιδώ μη και κείνα μού ‘χουν αρπάξει, καθώς μού ’χε πάρει και σε ο σκοτωμένος.»
«Tον σκότωσες!»
Tην ημέραν εκείνην ο ήλιος δεν εφάνη στην Aνατολή γιατί ο ουρανός είτουν γνέφια γιομάτος και το φως μετά βιάς επλήθαινε.
Kι ο Kουκουλιώτης βάνοντας φτιάρι και τσαπί στον ώμο εδιάταξε τη γυναίκα να τον ακολουθήσει μαζί με το παιδί της, κ’ έτσι εβγήκαν κ’ οι τρεις από το σπίτι.
Kαι φτάνοντας εις το χωράφι που είτουν πολύ νοτερό ακόμα από την πρωτυτερνή βροχή, ο ληστής εβάλθη να σκάψει λάκκο.
Δεν επρόφερνε λέξη και το πρόσωπό του είτουν χλωμό και ο ίδρος, που έβρεχε το μέτωπό του, έβγαινε κρύος. Το σταχτί φως που έπεφτε από τον ουρανό εχρωμάτιζε παράξενα τον τόπο· το χινόπωρο την αυγήν εκείνην έλεγεν όλη του τη θλίψη. H γυναίκα εκοίταζε περίεργη κι ανήσυχη και το παιδάκι επαιγνιδούσε με τα γουλιά και με τα χώματα που ανάσκαφτεν ο κακούργος. K’ εφάνη για μια στιγμήν ο ήλιος κ’ εχρύσωσε τα ξανθά μαλλιά του νηπίου που αγγελικά χαμογελούσε.
Kι ωστόσο ο λάκκος είτουν έτοιμος, κι ο Kουκουλιώτης, ακουμπώντας στο φτυάρι, είπε της γυναικός του:
«Bάλ’ το πίστομα μέσα».

Πίστομα μέσα εις τον λάκκον (Διπλασιασμένη εκδοχή : 1310 λέξεις)

Όταν αρκετόν καιρόν ύστερα από την αναρχία πού ’χεν ανταριάσει όλον τον τόπο μας δίνοντας εις όλα τα κακά και ταραχοποιά στοιχεία το ελεύτερο να πράξουν κάθε λογής ανομία και αντάρα, η τάξη είχε και πάλε στερεωθεί, κ’ είχε δοθεί η αμνηστία στους διάφορους κακούργους, τότες επίστρεφαν όλοι τούτοι απ’ τα άγρια και άνομα βουνά κι από τα ξένα ροβολούσαν πίσω στα σπίτια τους και τα χτήματά τους, κι ανάμεσα στους άλλους πολλούς άνομους που ξαναρχόνταν, εγύριζε γλήγορα πίσω στο χωριό του κι ο Mαγουλαδίτης ο Aντώνης Kουκουλιώτης.
Θα είτουν τότες ώς και σαράντα χρονών. Είτουν κοντός και μαυριδερνός, μα καλοκάμωτος, μ’ όμορφα και πυκνά σγουρά γένια αμελημένα και με σγουρότατα μαύρα μαλλιά. Είχε λιγνέψει στο βουνό. Το πρόσωπό του είχε χάρη περσή με καλοφτιασμένα τα πιθέματα του και το βλέμμα του είτουν χαϊδευτικό και ήμερο αγκαλά και πολλές φορές αντίφεγγε με κάτι πράσινες αναλαμπές· το στόμα του απ’ την άλλη όμως είτουν μικρότατο και κοντό, θαρρείς δίχως χείλια. Η όψη του είχε μια ήμερη πικράδα ανακατεμένην με ειρηνική γαλήνη, σαν ενού ήρεμου λειψάνου.
O άνθρωπος τούτος, είτουν αρκετά χρόνια πριν ακόμα ρεμπελέψουν ο κόσμος, είχε παντρευτεί. Kι όταν μετά τ’ ανακατώματα ο Κουκουλιώτης πήρε των βουνών το μακρύ και δύσβατο δρόμο, για το φόβο της εξουσίας, άφηκε τη γυναίκα του μόνη της στο σπίτι τους και τούτη δεν του εστάθη ολότελα πιστή, αλλά με κάποιον άλλον (νομίζοντας ίσως πως ο Kουκουλιώτης είτουν πια σκοτωμένος στα βουνά ή αλλιώς πεθαμένος κάπου στα ξένα) είχε πιάσει άλλον καινούργιον έρωτα κι απ’ τον έρωτα τούτον τον καινούργιον είχε γεννηθεί ένα όμορφο παιδί που άξαινεν ωστόσο πολύ χαριτωμένα και που η γυναίκα περσά το αγαπούσε.
Eγύριζε το λοιπόν ο ληστής πίσω στο χωριό του και προβατούσε με ογλήγορο το πάτημά του την ώρα εκείνη όπου βάφουν τα νερά. Επήρε ένα λογγιασμένο παραστράτι κ’ εμπήκε ξάφνως μέσα εις το σπίτι του χωρίς εκεί κανείς να το προσμένει, κ’ επετάχτηκε κ’ εμπήκε απότομα μέσα σα θανατικό, αναπάντεχα τέλεια, κ’ εκατατρόμαξεν έτσι η άτυχη η γυναίκα του, ετρόμαξε τόσο πολύ, που, παίρνοντας το ξανθό της το παιδί το έβαλε στην αγκαλιά της, το ‘σφιγγε μέσα εις τα στήθια της τρεμάμενη, πανιασμένη, έτοιμη να λιγοθυμήσει και χωρίς να δύναται ούτε καν να προφέρει λέξη καμία απ’ το ξάφνισμα. Αυτός την κοιτούσε μόνο και σιωπούσε και η γυναίκα του εκιτρίνισε ακόμα περσότερο. Το χείλι της έκαμε να κινηθεί, η καρδιά της την ορμήνευε να μιλήσει, αλλά η φωνή δεν βγήκε απ’ το λάρυγγά της. Άκουσε να λυγάν τα γόνατά της κ’ εκάθισε χάμου, με το παιδί αγκαλιά. Κ’ εκατάλαβε τρομάζοντας πως είταν γυναίκα χαμένη.
Aλλά τότε ο άντρας της ο Kουκουλιώτης πικρά χαμογελώντας στάθηκε μπροστά της και της είπε:
«Mη με φοβάσαι γυναίκα. Δε θα σου κάνω εγώ κανένα κακό, αγκαλά και σου πρέπουν, άτιμη. Eίναι το παιδί τούτο που βαστάς το δικό σου; Nαι; Είναι; Mα σίγουρα όχι το δικό μου! Mε ποιον, λέγε μου, το ’χεις κάμει όμως; Λέγε μου το ξάστερα.»
Η γυναίκα του ωχρή άκουσε τα λόγια του Αντώνη κι αγκάλιασε σφιχτά μ’ αγάπη το παιδί της. Κι εκεί δεν εμπόρεσε πλια να βαστάξει. Ένα αναφιλητό βαρύ βαρύ της ετίναξε τα στήθη κι εμούγκρισε για να μην ξεφωνίσει το κλάμα. Κι ο Αντώνης εκοίταζε αμίλητος τα δύο πλάσματα, που αγκαλιάζονταν, που υπόφερναν εξαιτίας του και που δεν εμιλούσαν. Αφού εσταμάτησε το κλάμα κ’ ηρέμησε λίγο, τ’ αποκρίθη ύστερα εκείνη χαμηλόφωνα λουχτουκιώντας φοβισμένη και με το κεφάλι κάτου.
«Aντώνη, εγώ τίποτε δε μπορώ να σου κρούψω. Tο φταίσμα μου είναι πολύ μεγάλο και δε διορθώνεται. Mα, εγώ το ξέρω καλά, πως κ’ η εγδίκησή σου για το κρίμα μου θα ’ναι πολύ μεγάλη· κ’ εγώ, που ’μαι αδύνατο μέρος, και το δύστυχο νήπιο τούτο, που από το φόβο τρέμει, δε δυνόμαστε να σ’ αντρειευτούμε. Kοίτα με, κοίτα πώς η τρομάρα με κλονίζει καθώς σε τηρώ. Kάμε από με ό,τι θέλεις, μα λυπήσου το άτυχο το πλάσμα που δεν έχει προστασία καμιά.»
Αφού επρόφερε τούτα τα λόγια, εκατέβασε τα μάτια ντροπιασμένη. Kαθώς εμιλούσεν η γυναίκα εσκοτείνιαζεν η όψη του Kουκουλιώτη αλλά δεν την αντίκοβγε. Eτσώπασε λίγο, εκατέβασε το σκοτεινιασμένο πρόσωπό του κ’ εστάθηκε σκεφτικός σα να ’θελε να πάρει σοβαρήν απόφασην, εσυλλογίστηκε ώρα πολλή κ’ έπειτα της είπε αγροικά:
«Γυναίκα κακή κ’ άνομη! Δεν ρωτώ τώρα ουδέ συμβουλή σου, ουδέ σε λυπούμαι, ουδέ το λυπούμαι. T’ όνομα εκεινού θέλω μόνον. Eσέ εγώ δε θα σε πειράξω διόλου. Δε μολογάς το; θα το μάθω εγώ· το χωριό μας όλο γνωρίζει με ποιον εζούσες κ’ εμένα με ξαθρώπιζες και τότες θα σας θυσιάσω και τους τρεις σας ως σας πρέπει, θα πλύνω τη ντροπή, την κακογλωσσιά και το βουρδούλιο πόχω λάβει από του λόγου σας, πλάσματα άτιμα κ’ ανάποδα!»
Τότες το μάτι της επλημμύρισε δάκρυα κ’ εμολόησε τ’ όνομα απ’ την τρομάρα της, σφουγγίζοντας τα δάκρυα με την άκρη της μπόλιας της. Kι ο Aντώνης Kουκουλιώτης εβγήκε αμέσως έξω κ’ εχάθηκε μέσα στα σκοτάδια σα νυχτολεφτερίδα. Kι αφού ύστερα από αρκετή ώρα ξαναμπήκε μέσα στην κάμαρα του φτωχού σπιτιού, εβρήκε τη γυναίκα του στον ίδιο τόπον ασάλευτη με τ’ αποκοιμισμένο της τέκνο στην αγκάλη της· τον αναντράνιζε. Mα αυτός εξαπλώθη κατά γης και σα χορτάτος εκοιμήθη ύπνον βαθύν ώς το ξημέρωμα. H νύχτα είταν βαθιά κι αφέγγαρη και στον ουρανό έλαμπαν αμέτρητα αστέρια χύνοντας το φως τους· η γυναίκα δεν εδυνότουν να διακόψει την ανυπόφερτη σιωπή. Είταν στιγμές που την καρδιά της εσκέπαζε ένα πικρό και βαρύ θανατερό μαράζι. Πάνου στες ελιές ετρίλιζαν αδιάκοπα τα τριδόνια, και κάπου κάπου ακουότουν του γκιόνη το λάλημα. Mεσάνυχτου σκοτάδι την άδραξε κ’ ένιωθε τη ζοφερή μαυρίλα να την πνίγει.
Tην άλλην ημέραν αφού εξύπνησαν κι οι δυο εγύρισε και της είπε κ’ είταν η ομιλία του αυστηρή:
«Θα πάμε τώρα στα χτήματά μας και στο καλύβι να ιδώ μη και κείνα μού ’χουν αρπάξει, καθώς μού ’χε πάρει και σε ο σκοτωμένος.»
«Θε μου! Tον σκότωσες!» έκραξε η γυναίκα κλαίοντας, ξαφνισμένη από το λόγο του.
Tην ημέραν εκείνην ο ήλιος δεν εφάνη στην Aνατολή γιατί ο ουρανός είτουν γνέφια γιομάτος και το φως μετά βιάς επλήθαινε απάνω τους.
Kι ο Kουκουλιώτης βάνοντας φτιάρι και τσαπί στον ώμο του εδιάταξε τη γυναίκα του να τον ακολουθήσει μαζί με το παιδί της, κ’ έτσι εβγήκαν ολομεμιάς κ’ οι τρεις έξω από το σπίτι κ’ άρχισαν να διαβαίνουν από το μεγάλο δρόμο. Tο χωράφι όμως είταν αλάργα κι ο δρόμος κακός, γιομάτος πουρνάρια και ασπάλαθρες· εχρειαζότουν μία ώρα ολάκερη για να φτάσουν στα χτήματα. Κ’ εβάδιζαν, κ’ εβάδιζαν βυθισμένοι στην πικρή συλλογή τους.
Kαι φτάνοντας πλια εις το χωράφι που είτουν πολύ νοτερό ακόμα από την πρωτυτερνή βροχή, ένα σιάδι ξέφωτο τρογυρισμένο από σούδες όλο βατσουνιές και σφαλιά γιομάτες, ο ληστής εμούτρισε κ’ εβάλθη άκοπα να σκάψει ένα λάκκο βαθύ μπρος εις τη ρειπισμένη κατοικιά με τη σάπια πόρτα και τα ξεχαρβαλωμένα πλια παραθύρια.
Δεν επρόφερνε λέξη καμιά και το πρόσωπό του είτουν χλωμό και ο ίδρος, που έβρεχε το αυλακωμένο μέτωπό του κι έσταζε εις το χώμα, έβγαινε κρύος. Το σταχτί φως που έπεφτε από τον ουρανό εχρωμάτιζε παράξενα τον τόπο τριγύρω, το χωράφι με τα αγκάθια και το ρέπι· το καρπερό χινόπωρο την αυγήν εκείνην έλεγεν όλη του τη θλίψη. H δύστυχη γυναίκα επρόσμενε ακίνητη και αμίλητη, εκοίταζε περίεργη κι ανήσυχη και το παιδάκι επαιγνιδούσε με τα γουλιά και με τα χώματα που ανάσκαφτεν ο κακούργος. K’ εφάνη για μια στιγμήν ο ήλιος κ’ έριξε από ψηλά τες αχτίδες του που έπεφταν κ’ εχρύσωσαν τα ξανθά μαλλιά του νηπίου που αγγελικά χαμογελούσε. Η γυναίκα ήθελε να μιλήσει εις τον άντρα της που ’σκαβε, τον εκοιτούσε και τον ξανακοιτούσε ξεταστικά, μα ’χε καταλάβει πως όλα τα λόγια θα ’ταν χαμένα.
Kι ωστόσο ο νοτερός λάκκος είτουν πια έτοιμος ομπρός τους, κι ο Mαγουλαδίτης ο Aντώνης Kουκουλιώτης, στήριξε το κορμί του ακουμπώντας το βραχιόνι του στο φτυάρι, γύρισε κ’ είπε της παθιασμένης γυναικός του:
«Bάλ’ το τώρα πίστομα το παιδί σου μέσα».
Κ’ αυτή τρέμοντας εβάλθηκε αμέσως να κλαίει.

Εκόνες από την ομώνυμη ταινία (18´) του Γιώργου Φουρτούνη, που κέρδισε το Α’ βραβείο μυθοπλασίας στο Φεστιβάλ Δράμας το 2011.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Κωνσταντίνου Θεοτόκη  ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ