Γιαπωνέζικος κήπος: συνέντευξη με τον Αντώνη Παπαθεοδούλου

Ο γιαπωνέζικος κήπος είναι ίσως ένα από τα πιο δομημένα είδη κήπων. Πρέπει απαραιτήτως να περιέχει επτά στοιχεία: νερό, πέτρες και άμμο, γέφυρες, πέτρινα φανάρια και γούρνες, φράκτες και πύλες, άνθη και δέντρα, και ψάρια. Οι παρούσες συνεντεύξεις θα αποτελούνται πάντα από επτά ερωτήσεις. Κάποιες από αυτές θα επαναλαμβάνονται και κάποιες θα είναι νέες, ώστε να ανταποκρίνονται στο έργο που έχουμε μπροστά μας. Σαν τον γιαπωνέζικο κήπο, οι συνεντεύξεις θα διατηρούν τη δομή τους, προσπαθώντας ταυτόχρονα να αποδώσουν, ακριβώς σαν αυτόν, τη ζωντάνια μιας μακρινής γης, που σε αυτήν την περίπτωση είναι, βέβαια, η διαδικασία της συγγραφής.

Ο Αντώνης Παπαθεοδούλου γεννήθηκε το 1977 στον Πειραιά. Σπούδασε κινούμενο σχέδιο και εργάζεται στη διαφήμιση. Από το 1999 γράφει και μεταφράζει ιστορίες, τραγούδια και σενάρια για παιδιά. Το βιβλίο του Οι καλοί κι οι κακοί πειρατές (εικ. Ίρις Σαμαρτζή) τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου 2012 και με το βραβείο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Το βιβλίο του Η πόλη που έδιωξε τον πόλεμο (εικ. Μυρτώ Δεληβοριά) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου 2011 και το Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου του Περιοδικού Διαβάζω. Το 1o βιβλίο της σειράς «Καράβια» που δημιούργησε με την Μαρία Αγγελίδου απέσπασε το Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (IBBY). To βιβλίο του Οχ χταπόδι, λάθος πόδι (εικ. Πέτρος Μπουλούμπασης) απέσπασε το Ειδικό Βραβείο Βιβλιοπωλών Public 2016 και το Ένα τελευταίο γράμμα που δημιούργησε με την Ίριδα Σαμαρτζή, απέσπασε το Διεθνές Βραβείο Compostela 2016. Βιβλία του έχουν συμπεριληφθεί στις λίστες των White Ravens της Διεθνούς Παιδικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου, έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες κι έχουν μεταφερθεί στο θέατρο και το κουκλοθέατρο. Περισσότερα: www.antonispapatheodoulou.com

1. Ζει το παιδί σε έναν μαγικό κόσμο –όχι από την άποψη των πολύ πραγματικών, και φορές σκληρών συνθηκών, τις οποίες βιώνει – αλλά από την άποψη του τρόπου που μπορεί να προσλαμβάνει τον κόσμο και των πραγμάτων τα οποία προσέχει; Εσείς πώς αντιλαμβάνεστε τον τρόπο που αντιλαμβάνεται το παιδί στο οποίο απευθύνεστε;

Τα παιδιά ζουν όχι στον κόσμο των μεγάλων, αλλά σίγουρα σε έναν μεγάλο κόσμο. Μεγάλο γιατί όλα στον δικό τους κόσμο φαίνονται τεράστια. Από αυτή την άποψη είναι μαγικός. Έχει τη δυνατότητα να «μεγαλώνει» τα πάντα. «Δυό κουτιά σπίρτα γίνηκαν, ο σταθμός και τα τρένα, που μπορούνε να φτάσουνε, ως την άκρη της γης» τραγουδά η Αρλέτα. Έτσι «μεγαλώνουν» τα πράγματα στον κόσμο των παιδιών. Αλλά και τα λόγια μας μεγαλώνουν μέσα στο κεφάλι τους, όσα τους λέμε, όσα τους δείχνουμε με το παράδειγμά μας, οι εικόνες, τα συναισθήματα. Τα παιδιά τα βιώνουν όλα υπερβολικά. Αυτό θελήσαμε να δείξουμε με την Ίριδα στα Κύματα της Έλλης γράφοντας στο οπισθόφυλλο «μα τι μεγάλα πράγματα συμβαίνουν στα μικρά κεφάλια». Κι αυτό είναι που γιγαντώνει και τη μαγεία του να γράφεις για παιδιά αλλά και –το κυριότερο– την ευθύνη.

2. Στα βιβλία σας μιλούν οι λέξεις αλλά και οι εικόνες. Σε σας πώς μιλούν οι λέξεις και οι εικόνες; Στο βιβλίο σας, Στα κύματα της Έλλης, υπάρχει σε κάποιο σημείο μια εικόνα που σας περιλαμβάνει, αν δεν κάνω λάθος, όπου ένας μπαμπάς-συγγραφέας γράφει και η Έλλη δίπλα του βαριέται. Δίπλα από τον υπολογιστή υπάρχει ένα σχέδιο για το βιβλίο που διαβάζουμε. Εσείς πώς φαντάζεστε στοιχεία της εικονογράφησης και πώς επιλέγετε τι θα ειπωθεί με λέξεις και τι με εικόνες; Πώς είναι η συνεργατική διαδικασία με τον/την εικονογράφο; Είναι φορές που η αρχική ιδέα ενός βιβλίου μπορεί να είναι και εικόνα ή και ακόμη το ύφος ή η ατμόσφαιρα που θέλετε να δημιουργήσετε;

Το να καταφέρεις να συνεργάζονται εικόνες και λέξεις είναι το πιο ωραίο και το πιο δύσκολο στοίχημα. Δεν είναι τυχαίο ότι τα ωραιότερα picturebooks τα φτιάχνουν εικονογράφοι μόνοι τους. Αυτό προσπαθώ με καλούς φίλους εικονογράφους. Η συνεργασία μας, τα μπρος-πίσω, τα γράψε-σβήσε, να λειτουργήσουν τόσο καλά ώστε το βιβλίο να φαίνεται σαν έργο ενός και μόνο ανθρώπου. Μου αρέσει να γράφω έχοντας στο μυαλό εικόνες. Έτσι καταλαβαίνω τι χρειάζεται να ειπωθεί με λόγια και τι όχι. Ακόμη κι έτσι όμως, όταν μπαίνει η ματιά του εικονογράφου δημιουργούνται καινούργιες ανάγκες για αλλαγές στο κείμενο ή καινούργιες εκπλήξεις που ούτε που είχα φανταστεί όταν έγραφα την ιστορία. Ναι, πολλές φορές η αρχική ιδέα δεν είναι παρά μια εικόνα. Και σε ένα πολύ παράξενο βιβλίο που φτιάχνουμε αυτό τον καιρό με την Ντανιέλα Σταματιάδη η ιδέα είναι να μεταφέρουμε απλώς μια ατμόσφαιρα. Δεν ξέρω αν θα πετύχει. Αλλά αξίζει να πειραματίζεσαι με τα πιο δύσκολα και τα πιο άγνωστα.

3. Στο βιβλίο, ‘Οχ, χταπόδι, λάθος πόδι, αλλά και το βιβλίο, Στα κύματα της Έλλης, υπάρχουν κάποιες σημαντικές ανατροπές, όχι μόνο στην αφήγηση ως δόμηση της ιστορίας, αλλά και στον τρόπο που μάθαμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο. Το χταπόδι μπορεί να είναι και ένα και οχτώ, η σκέψη της Έλλης ή η συνείδησή της ή η συναισθηματική της κατάσταση μπορεί να είναι και ένας καπετάνιος μαλλιών. Αυτές οι ανατροπές έρχονται αυτούσιες σαν ιδέες ή υπάρχει πρώτα η επιθυμία για συγγραφή μιας ιστορίας, που ίσως να έρχεται από εντελώς άλλη πηγή, και γενικότερα πειραματισμός;

«Στα σγουρά μαλλιά σου σκιάζονται τα πιο καλοτάξιδα καράβια». Ήταν ένα χαϊκού που είχα γράψει μικρός (Μετεικάσματα, εκδ. Τρίεδρος 2004). Κι από τότε αυτός ο κόσμος, τα μαλλιά ενός κοριτσιού ως θάλασσα για ταξίδια και περιπέτειες, είχε αρχίσει να δημιουργείται στο μυαλό μου. Το ότι όσα συμβαίνουν στον κόσμο αυτό ορίζεται από τα συναισθήματα και την καθημερινότητα της μικρής Έλλης προέκυψε μετά. Με το χταπόδι συνέβη το αντίθετο, υπήρχε πρώτα η επιθυμία να μιλήσω για τα λάθη, και μάλιστα για τα λάθη που συχνά κάνουν όσοι κάνουν πολλά πράγματα μαζί. Έμπνευση ήταν οι γονείς της γενιάς μου, που τρέχουν με οχτώ πόδια να προλάβουν όλους τους «ρόλους» τους και η έγνοια τους είναι μήπως δεν τα έκαναν όλα σωστά. Το χταπόδι προέκυψε ως ιδανικός ήρωας για να φτιάξεις τα αστεία μπερδέματα των ρόλων.

4. Πώς γίνεται η διασκευή ενός μυθιστορήματος σε εικονογραφημένο βιβλίο μικρής φόρμας όπως στην περίπτωση βιβλίων σας, π.χ. Ροβήρος ο κατακτητής, Η Σχολή των Ροβινσώνων, κ.ά.; Πώς παρουσιάζεται σε σας αυτή η άλλη ιστορία που είναι διαφορετική αλλά παραμένει και πιστή στην αρχική; Πώς το παιδί/αναγνώστης/αναγνώστρια σας επηρεάζει στον τρόπο που γράφετε τη διασκευή; Παράλληλα, πώς διαφοροποιείται η συγγραφική σας διαδικασία σε βιβλία γνώσεων, όπως Το μυστικό βιβλίο του μπλε κύκλου; Πώς γίνεται η έρευνα και η σύνθεση στοιχείων; Πώς διαμορφώνεται η αφήγηση;

Τα βιβλία του Βερν, όπως και τα καινούργια κλασικά που φτιάχνουμε τώρα, προσπαθώ να τα διασκευάζω τηρώντας δύο βασικές αρχές. Πρώτα απ’ όλα προσπαθώ να θυμηθώ τι εντύπωση μου έκαναν όταν ήμουν μικρός, τι πράγματα θυμάμαι ακόμη μέχρι σήμερα. Κι έπειτα προσπαθώ να τα ξαναδιαβάσω όσο μπορώ ως παιδί-αναγνώστης, κρατώντας μόνο τα στοιχεία που θα ενθουσίαζαν ένα παιδί και ανασυνθέτοντας την ιστορία γύρω από αυτά. Δεύτερον διαλέγω πάντα κάτι που εγώ θέλω να πω με αυτή την ιστορία, στα παιδιά του σήμερα. Ο Ροβήρος μιλά για τα σύνορα, το Από τη Γη στη Σελήνη για την ειρήνη και την επιστήμη, ο Τομ Σόγερ για το παιχνίδι στην ύπαιθρο και η Σχολή των Ροβινσώνων για το τι σημαίνει να τα έχεις όλα και τι έχει τελικά πραγματικά αξία. Πρέπει πάντα να επιλέγεις τι θέλεις εσύ να πεις, γιατί το να μεταφέρεις το σύνολο όσων έχουν να πουν αυτά τα σπουδαία έργα είναι αδύνατον και το να φτιάξεις απλώς μια περίληψη της πλοκής ή των χαρακτήρων τους δεν τιμά ούτε εκείνα ούτε τον σημερινό αναγνώστη τους. Στα βιβλία γνώσεων τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Ο Μπλε Κύκλος γράφτηκε μαζί με τους επιστήμονες του Νηρέα ώστε ακόμη και η πιο εκλαϊκευμένη ή αστεία δοσμένη λεπτομέρεια να είναι επιστημονικά σωστή.

5. Στο βιβλίο σας Ένα τελευταίο γράμμα υπάρχει λιτότητα στον λόγο. Είναι μια ιστορία που αφηγείται μια ολόκληρη ζωή, αλλά και ένα κομβικό σημείο σε αυτή. Κι όλα αυτά δίνονται απλά, ουσιαστικά, με τρυφερότητα. Πώς ήταν η πορεία συγγραφής αυτού του βιβλίου, όπου φαίνεται η κάθε λέξη να τοποθετείται με ακρίβεια ψηφιδωτού; Πώς προέκυψε ο πρωταγωνιστής; Γιατί ο πεζός λόγος και όχι ο έμμετρος που χρησιμοποιείτε σε άλλα βιβλία;

Η ιστορία δημιουργήθηκε σιγά σιγά, ιδέα ιδέα, σελίδα σελίδα, στην Ισπανία. Σε ένα εργαστήριο που παρακολουθούσαμε μαζί με την Ίριδα Σαμαρτζή, είχαμε μια ολόκληρη εβδομάδα να δουλεύουμε πρωί βράδυ πάνω σε μια και μόνο ιστορία μας, απομονωμένοι στην Αταπουέρκα, ένα μικρό χωριό πάνω στο Καμίνο δε Σαντιάγο. Έτσι οι λέξεις και οι εικόνες πέρασαν από πολλά πειράματα κι είχαν όλο τον χρόνο να μπουν στη σωστή τους θέση στην αφήγηση. Το βιβλίο το στείλαμε την επόμενη χρονιά σε έναν διεθνή διαγωνισμό και όταν απέσπασε το βραβείο Compostela, με τις συμβουλές πια του εκδότη μας, του Kalandraka, ξεκίνησε ένας δεύτερος γύρος επιμέλειας και επανεξέτασης των λεπτομερειών. Τον πεζό λόγο τον επέβαλε η λιτότητα που πολύ σωστά παρατηρείτε και στον πρωταγωνιστή έδωσα το όνομα ενός πραγματικού ταχυδρόμου που γνώρισα όταν ήμουν μικρός και ήταν η έμπνευση για αυτό το βιβλίο.

6. Σε βιβλία σας όπως Ανέβα επίπεδο, Οι καλοί και οι κακοί πειρατές, Οι καλές και οι κακές μάγισσες, Οι καλοί και οι κακοί ιππότες, βλέπουμε ήρωες που υπερισχύουν γιατί είτε έχουν από την αρχή είτε αποκτούν στη συνέχεια καλές προθέσεις, αντιλαμβανόμενοι τον κόσμο όχι ως ανταγωνισμό και σύγκρουση, αλλά ως συνύπαρξη και χαρά. Είναι αυτό κάτι που σας απασχολεί γενικότερα ως στάση ζωής; Είναι κάτι που απελευθερώνεται στη γραφή; Επιδρά στη γραφή σας; Πώς;

Ναι, με απασχολεί τρομερά το πώς μπορούμε να αντιτάξουμε στη βία κάτι που να μην είναι βία, πώς μπορούμε να νικήσουμε τον πόλεμο χωρίς πόλεμο. Και το πώς το καλό παρουσιάζεται ως δύναμη και όχι ως αδυναμία. Και κυρίως ως επιλογή. «Μόνο όταν είμαι τόσο δυνατός ώστε να μπορώ να σε νικήσω στον πόλεμο, μόνο τότε μπορώ να κάνω στ’ αλήθεια ειρήνη», έλεγαν οι Σαμουράι. Ειρήνη γιατί δεν θέλω να συγκρουστώ, όχι γιατί δεν μπορώ. Ειρήνη από επιλογή, όχι από φόβο ή αδυναμία. Με ενδιαφέρει πολύ αυτό. Γι’ αυτό αγαπώ και τις ιστορίες με πειρατές (η Ίριδα έχει βαρεθεί να της ζητώ ιστορίες με πειρατές, από τις εκδόσεις Langue au Chat στο Βέλγιο κυκλοφορεί το Φθινόπωρο το καινούργιο μας πειρατικό). Γιατί οι πραγματικοί πειρατές ήταν αντιήρωες, άγριοι, βίαιοι, κακοί. Αν τους βλέπεις καλούς στις ιστορίες, τότε αυτό είναι μια μεταστροφή, μια αλλαγή πορείας, μια καλοσύνη από επιλογή. Κι αυτό με συγκινεί.

7. Πού γράφετε, πώς και πότε;

Γράφω κατά κύριο λόγο μέσα στο μυαλό μου. Την ώρα που περπατάω, που κάνω ποδήλατο, που ταξιδεύω, που μαστορεύω, που κάνω κάτι εντελώς άσχετο με το γράψιμο. Εκεί γεννιούνται οι ιδέες: ιδέες ήρωες ή ιδέες ιστορίες ή κόσμοι ή καταστάσεις. Μέσα στο μυαλό μου όμως συνυπάρχουν και οι ανησυχίες μου, τα πράγματα για τα οποία θέλω να μιλήσω. Εκεί στριφογυρνούν όλα μαζί για ώρες και μέρες και μήνες και συχνά για χρόνια. Και μπερδεύονται. Και κάποιες φορές γίνονται ζευγάρια. Μια ιδέα ταιριάζει με κάτι που θέλω πάρα πολύ να πω κι έτσι γεννιέται το «γιατί» μιας νέας ιστορίας. Τότε πια γράφω με τον υπολογιστή μου αγκαλιά σε πολλά και διάφορα μέρη, με τελευταίο το γραφείο μου. Κι όταν γράψω και σβήσω όσο χρειάζεται μετά αρχίζει το γράψε-σβήσε παρέα με έναν εικονογράφο, με συναντήσεις και καφέδες και τηλέφωνα.