Δεν υπάρχει ευτυχία που να κόβεται στα τρία
Μια φορά κι έναν καιρό, στην αρχαία Αίγυπτο, ζούσαν δυο αδέρφια. Ο μεγαλύτερος, ο Άνπου, ήταν παντρεμένος και είχε το δικό του σπιτικό, ενώ ο νεότερος, ο Μπάτα, έμενε μαζί με το αντρόγυνο. Όταν κάποτε η γυναίκα του Άνπου, εντυπωσιασμένη από τον ανδρισμό του Μπάτα, του πρότεινε να πλαγιάσουν μαζί, εκείνος αντέδρασε οργισμένα στη σχεδόν αιμομικτική πρόταση, αλλά υποσχέθηκε στη γυναίκα να μην αποκαλύψει τίποτα. Ωστόσο, εκείνη τον κατηγόρησε στον σύζυγό της για απόπειρα βιασμού, και ο Άνπου θέλησε να εκδικηθεί τον αδελφό του. Όταν όμως ο νεαρός τού αποκάλυψε την αλήθεια, ο Άνπου τιμώρησε με θάνατο την άπιστη γυναίκα του.
Η ιστορία αυτή, που έφτασε ώς εμάς γραμμένη σ’ έναν αιγυπτιακό πάπυρο, αποτελεί το αρχαιότερο (περίπου 1200 π.Χ.) δείγμα του παραμυθικού μοτίβου που μας είναι πιο γνωστό από τη βιβλική διήγηση της Γυναίκας του Πετεφρή. Στη Γένεση (κεφ. 39), ο νεαρός Ιωσήφ αποκρούει τις επανειλημμένες ερωτικές προτάσεις της γυναίκας του Αιγύπτιου αξιωματούχου Πετεφρή, οπότε εκείνη, για να τον εκδικηθεί, τον κατηγορεί για απόπειρα βιασμού στον σύζυγό της, ο οποίος φυλακίζει τον Ιωσήφ.
Το παραμυθικό αυτό μοτίβο, εξαιρετικά διαδεδομένο από την Αφρική έως την Ινδία, καρποφόρησε ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπου γέννησε περίπου είκοσι διαφορετικές μυθικές παραλλαγές. Η πιο γνωστή από αυτές είναι ασφαλώς ο μύθος της Φαίδρας και του Ιππόλυτου: ο περιηγητής Παυσανίας λέει ότι ακόμη κι ένας ξένος που έμαθε ελληνικά γνωρίζει «τον έρωτα της Φαίδρας». Στον μύθο αυτόν, όπως και στους ομολόγους του, η ερωτική σχέση μπορεί να περιγραφεί με οικονομικούς όρους ως ένα ελλειμματικό ισοζύγιο (όχι εμπορικών αλλά) ερωτικών συναλλαγών, στο οποίο και οι δύο πλευρές βγαίνουν χαμένες, αφού ο έρωτας πληρώνεται με θάνατο.
Αγάπη που ’γινες δίκοπο μαχαίρι
Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, που παραστάθηκε για πρώτη φορά το 428 π.Χ., η Φαίδρα, η Κρητικιά γυναίκα του Αθηναίου βασιλιά Θησέα, λιώνει κυριολεκτικά από (οιονεί αιμομικτικό) πόθο για τον Ιππόλυτο, νόθο γιο του Θησέα και ορκισμένο εχθρό του σαρκικού έρωτα. Ο ανομολόγητος έρωτας της Φαίδρας, που εκδηλώνεται με συμπτώματα σωματικής και ψυχικής νόσου, έχει υπερφυσική προέλευση: τον έχει προκαλέσει η ίδια η θεά του έρωτα, η Αφροδίτη, θέλοντας έτσι να τιμωρήσει τον Ιππόλυτο για την περιφρόνησή του προς τις σαρκικές απολαύσεις — αυτές που οι αρχαίοι ονόμαζαν «έργα της Αφροδίτης». Υποχωρώντας απρόθυμα στα παρακάλια της παραμάνας της, που επιμένει να μάθει ποια κρυφή αρρώστια κατατρώγει την κυρά της, η Φαίδρα τής εξομολογείται το πάθος της για τον Ιππόλυτο. Η παραμάνα, χωρίς την άδεια της Φαίδρας, παίρνει την πρωτοβουλία να αποκαλύψει την αλήθεια στον Ιππόλυτο, και ο αναφρόδιτος νεαρός, όπως είναι αναμενόμενο, αντιδρά με φρίκη και οργή, αλλά δεσμεύεται με βαρύ όρκο να μην αποκαλύψει τίποτε. Από την πλευρά της, η Φαίδρα, όταν πληροφορείται το γεγονός, αποφασίζει να αυτοκτονήσει, για να σώσει την τιμή της, αφού φοβάται ότι ο νεαρός θα την καταγγείλει στον πατέρα του· πριν όμως απαγχονιστεί, αφήνει ένα σημείωμα στο οποίο κατηγορεί τον Ιππόλυτο για βιασμό. Ο Θησέας, πιστεύοντας τις καταγγελίες της Φαίδρας, κατηγορεί σκαιά τον Ιππόλυτο (που δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του γιατί έχει δώσει όρκο σιωπής), τον διώχνει έξαλλος από το σπίτι και επιπλέον ζητάει από τον δικό του πατέρα, τον Ποσειδώνα, να τιμωρήσει τον νεαρό. Πράγματι, καθώς ο ντροπιασμένος Ιππόλυτος οδηγεί το άρμα του μακριά από την Τροιζήνα, εμφανίζεται από τη θάλασσα, σταλμένος από τον Ποσειδώνα, ένας τερατώδης ταύρος, ο οποίος προκαλεί πανικό στα άλογα του Ιππόλυτου, με αποτέλεσμα το άρμα του να τσακιστεί στα βράχια και ο ίδιος να τραυματιστεί θανάσιμα.
Ποιος θεός σαν τιμωρός
Όσο κι αν είναι απλουστευτική, η παραπάνω σύνοψη του Ιππόλυτου δείχνει πόσο καίριος είναι ο ρόλος των θεών στο δράμα των θνητών προσώπων του έργου. Ο θάνατος του Ιππόλυτου προξενείται από την παρέμβαση ενός θεού, του Ποσειδώνα, ο οποίος εκπληρώνει μία από τις τρεις ευχές που είχε υποσχεθεί στον Θησέα να πραγματοποιήσει. Ο έρωτας της Φαίδρας δεν είναι απλώς μέρος του εκδικητικού σχεδίου της θεάς Αφροδίτης, αλλά και γεννιέται σε περιβάλλον θρησκευτικό: η Φαίδρα ερωτεύεται τον Ιππόλυτο όταν τον βλέπει στην Ελευσίνα, όπου βρισκόταν εκείνος για να μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια. Εδώ υποκρύπτεται πικρή ειρωνεία, που ίσως δεν είναι ευδιάκριτη σε μας αλλά θα ήταν ασφαλώς φανερή στο αθηναϊκό ακροατήριο του Ευριπίδη: η μύηση στα Ελευσίνια εξασφάλιζε ευδαίμονα ύπαρξη στον Άλλο Κόσμο, εδώ όμως γίνεται εμμέσως αιτία να βρει ο Ιππόλυτος φρικτό θάνατο. Αλλά και η θεάρεστη ευσέβεια του Ιππόλυτου, ο οποίος εννοεί να τηρήσει απαρασάλευτα τον όρκο του, δεν μπορεί, όπως αποδεικνύεται, να τον προστατέψει από τον όλεθρο. Το παράδοξο μάλιστα είναι ότι μόνο αν ο νεαρός πατούσε τον όρκο του —κάτι που για τους αρχαίους ήταν βαρύ έγκλημα— θα μπορούσε να αποκαλύψει την αλήθεια στον Θησέα και να σώσει έτσι την τιμή και τη ζωή του.
Αν είναι η αγάπη αμαρτία
Είναι λοιπόν οι άνθρωποι στην τραγωδία αυτή απλώς υποχείρια των θεών, άβουλα νευρόσπαστα που εκτελούν τα καταστροφικά σχέδια υπερφυσικών δυνάμεων χωρίς δική τους ευθύνη; Κάθε άλλο. Με δική του απόφαση και ευθύνη, ο Ιππόλυτος δημιουργεί τις προϋποθέσεις της τιμωρίας του, αφού απορρίπτει τον σαρκικό έρωτα, δηλαδή ό,τι αντιπροσωπεύει η θεά Αφροδίτη. Η Φαίδρα εξάλλου βρίσκει τη δύναμη, με αντίτιμο τη σωματική και ψυχική υγεία της, να αντισταθεί αρχικά στον έρωτα που της προκαλεί η Αφροδίτη για τον Ιππόλυτο — αν και η αντίστασή της αυτή συνιστά αυτόχρημα ὕβριν
προς τη θεά, κάτι που της επισημαίνει επανειλημμένα η παραμάνα της. Τέλος, με δική του επιλογή ο Θησέας αποφασίζει να ζητήσει την υπερφυσική συνδρομή του Ποσειδώνα για να προκαλέσει τον θάνατο του Ιππόλυτου· άλλωστε, παραδέχεται και ο ίδιος επανειλημμένα την ευθύνη για τον χαμό του γιου του, όταν πλέον αντιλαμβάνεται, πολύ αργά, το λάθος του.
Είναι λοιπόν άτοπο το ερώτημα αν στον Ιππόλυτο φέρουν οι άνθρωποι ακέραιη την ευθύνη για τα έργα και τα πάθη τους, ή αν αποτελούν απλώς ενεργούμενα των θεών. Στην πραγματικότητα, θεϊκή και ανθρώπινη ευθύνη συνυφαίνονται: οι βουλές των θεών υλοποιούνται μέσω των ανθρώπων, αλλά και η ατομικότητα ενός ανθρώπου είναι το υπέδαφος που προσφέρεται, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, για να καρποφορήσουν τα θεϊκά σχέδια. Αυτή την αξεδιάλυτη συμπλοκή του θείου και του ανθρώπινου στοιχείου την αποτυπώνει, με χαρακτηριστική πυκνότητα, ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημά του «Ευριπίδης, Αθηναίος»:
Είδε τις φλέβες των ανθρώπων
σαν ένα δίχτυ των θεών, όπου μας πιάνουν σαν τ’ αγρίμια·
προσπάθησε να το τρυπήσει.
Το κυριολεκτικό δίκτυο που σχηματίζουν οι «φλέβες των ανθρώπων», όπου το αίμα κυλά ως φορέας του πάθους, λειτουργεί ταυτόχρονα και σαν (μεταφορικό) κυνηγετικό δίχτυ, όπου οι θεοί αιχμαλωτίζουν τους ανθρώπους. Οι θεοί, σαν αόρατη αλλά διαρκώς παρούσα δύναμη, περιπλέκουν τα ανθρώπινα πάθη και τις ανθρώπινες σχέσεις, οδηγώντας τους ήρωες στην αναπόδραστη καταστροφή.
Η τιμή της αγάπης
Τα δύο βασικά πρόσωπα της τραγωδίας, η Φαίδρα και ο Ιππόλυτος, εκπροσωπούν αντίρροπες δυνάμεις που εκδηλώνονται μέσα από ακραίες συμπεριφορές. Ακραία είναι ασφαλώς η απόλυτη αναφροδισία του Ιππόλυτου, ο οποίος δηλώνει πως δεν γνωρίζει τον έρωτα των σωμάτων παρά μόνον από διηγήσεις άλλων ή από καλλιτεχνικές απεικονίσεις. Ακραία όμως είναι και η ροπή της Φαίδρας προς τον αφύσικο έρωτα — ροπή που, καθώς η ίδια ομολογεί, είναι προϊόν βεβαρημένης κληρονομικότητας: η μητέρα της, η Πασιφάη, κινημένη από πάθος που της εμφύσησε η Αφροδίτη, ζευγάρωσε με έναν ταύρο· και η αδελφή της, η Αριάδνη, οδηγήθηκε σε αδελφοκτονία από έρωτα, όταν βοήθησε τον αγαπημένο της Θησέα να σκοτώσει τον ετεροθαλή αδελφό της, τον Μινώταυρο.
Οι αντίρροπες δυνάμεις που εκπροσωπούν η Φαίδρα και ο Ιππόλυτος ακυρώνονται αμοιβαία στην τελική καταστροφή του έργου. Ο θάνατος, ο μέγας εξισωτής, ισοσκελίζει το ισοζύγιο ερωτικών πληρωμών, ισοσταθμίζοντας τον ελλειμματικό ερωτισμό του Ιππόλυτου με την πλεονασματική λαγνεία της Φαίδρας. Στο σύμπαν, η συνισταμένη των αντίθετων δυνάμεων ισούται με μηδέν — και στην προκειμένη περίπτωση ισούται με το μηδέν της ανυπαρξίας.
Πριν όμως από αυτόν τον τελεσίδικο, θανάσιμο ισοσκελισμό, ο Ιππόλυτος, σε μιαν έξαρση υστερικού μισογυνισμού, φαντασιώνεται ένα πρωτοφανές σύστημα εμπράγματων συναλλαγών μεταξύ ανθρώπων και θεών. Οι γυναίκες, ισχυρίζεται ο ανέραστος νεαρός, είναι κίβδηλον κακόν, δηλαδή κάλπικος παράς: η πραγματική τους αξία είναι υποδεέστερη της φαινομενικής. Γι’ αυτό, συνεχίζει ο Ιππόλυτος, θα έπρεπε να είχαν οι άντρες τη δυνατότητα να αποκτούν απογόνους χωρίς τη μεσολάβηση των γυναικών: θα προσέφεραν απλώς αφιερώματα από πολύτιμο μέταλλο στους ναούς των θεών, και οι θεοί θα τους χάριζαν, σε αντάλλαγμα, απογόνους. Με άλλα λόγια, ο Ιππόλυτος θα ήθελε να εξοβελίσει από την κυκλοφορία, σαν κάλπικο νόμισμα, τις γυναίκες και να τις αντικαταστήσει με ένα είδος ανταλλακτικής οικονομίας μεταξύ ανδρών και θεών. Και η Φαίδρα όμως εφαρμόζει ένα παρόμοιο, και εξίσου διάστροφο, είδος ανταλλακτικής οικονομίας, όταν θυσιάζει τη ζωή της για να κερδίσει, ως μεταθανάτιο αντάλλαγμα, τον θάνατο του Ιππόλυτου και να προλάβει τη σπίλωση του ονόματός της. Ακόμη και ο Θησέας, όταν ενεργοποιεί τη μία από τις τρεις κατάρες που είχε δεσμευτεί ο Ποσειδώνας να εκπληρώσει, ρευστοποιεί στην ουσία ένα ολέθριο καταπίστευμα, το οποίο καρπώνεται, με τρόπο παράδοξο όσο και φρικτό, ο νόθος γιος του, που κανονικά δεν θα είχε δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά.
Συνοψίζοντας, το ερωτικό τρίγωνο της Φαίδρας, του Ιππόλυτου και του Θησέα συνιστά ταυτόχρονα και ένα δίκτυο οιονεί οικονομικών συναλλαγών, στο οποίο όμως οι ανταλλακτικές μονάδες είναι ανθρώπινα σώματα — σώματα που εμπλέκονται σε μια διαδικασία διάστροφου μετασχηματισμού, όπως το χρήμα μετασχηματίζεται στα αγαθά που αγοράζονται με αυτό. Στη φαντασίωση του Ιππόλυτου, τα πολύτιμα αναθήματα προς τους θεούς μετασχηματίζονται σε σώματα βρεφών· στην περίπτωση της Φαίδρας, το ερωτοχτυπημένο σώμα της μετασχηματίζεται, δηλαδή αλλοιώνεται, αρχικά από την αρρώστια και εντέλει από τον θάνατο· τέλος, και του ίδιου του Ιππόλυτου το σφριγηλό σώμα μετασχηματίζεται σε μια μάζα από κρεουργημένες σάρκες. Στο ισοζύγιο ερωτικών συναλλαγών του δράματος, πλεονάζει ο ευτελισμός, η φθορά και ο θάνατος των σωμάτων αλλά και των ψυχών.
_______________
Το κείμενο γράφτηκε ειδικά για το πρόγραμμα της παράστασης του Ιππόλυτου
από το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία της Κατερίνας Ευαγγελάτου (Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2023)
