Oι σύγχρονες ερμηνείες παράγουν έναν κεντρομόλο και έναν κεντρόφυγο Σεφέρη.
1. Ο θεσμικός & μνημειώδης Σεφέρης, που συζητείται με αναφορά στο έθνος.
Καθιερώθηκε από τους τρεις θεσμούς του Tύπου (Συγκρότημα Λαμπράκη), του παν/μίου (Φιλοσοφικές Σχολές) και του αρχείου (Μουσείο Μπενάκη) που χρησιμοποίησαν πολλαπλούς μηχανισμούς κυκλοφορίας και προβολής του. Κατασκευάστηκε στη δεκαετία του 1950, καθιερώθηκε με αλλεπάλληλα βραβεία στη δεκαετία του ’60 κι από τότε δεν έχει αλλάξει χαρακτηριστικά. Πρόκειται για ένα πεδίο όπου συγκλίνουν τρεις μείζονες ιδεολογίες —η αισθητική, η εθνική και η φιλελεύθερη— και όπου καλλιεργείται η ταύτιση του αναγνώστη με τον κόσμο του ποιητή. Πρώτοι και κύριοι διαχειριστές του μνημείου οι φιλόλογοι Γ. Π. Σαββίδης (1929) και Δ. Ν. Μαρωνίτης (1929) και η γενιά τους. Τη δεκαετία του 1980 άρχισε η αποδόμηση του μνημείου, όταν αναλύθηκαν τα υλικά και οι τεχνικές με τις οποίες κατασκευάστηκε ο ρόλος του Εθνικού Ποιητή ο οποίος συμφιλιώνει όλες τις ιστορικές συγκρούσεις και πολιτιστικές αντιθέσεις.
2. Ο μιγαδικός & απεδαφικοποιημένος Σεφέρης, που συζητείται με αναφορά στην αποικία.
Κινείται στην ελληνική διασπορά του Παγκόσμιου Νότου, συγκεκριμένα στα όρια 3 ηπείρων (Ασία, Αφρική, Ευρώπη), 3 αυτοκρατοριών (Βυζαντινή, Οθωμανική, Βρετανική) και 3 περιόδων (αυτοκρατορία, έθνος/κράτος, μεταποικία). Ειδικά η έννοια της μεταποικίας προσδιορίζεται με διάφορους τρόπους (ύστερη/νέα αποικία, κρυπτο-αποικισμός, αυτό-αποικισμός) οι οποίοι έχουν διαφορετικές ερμηνευτικές συνέπειες. Η προσέγγιση αυτή άρχισε στη δεκαετία του 1980, παράλληλα με την αποδόμηση του λογοτεχνικού μνημείου, και αντλεί από τους Deleuze/Guattari, Derrida και την μεταποικιακή θεωρία. Eπισημαίνει στον Σεφέρη τη «διπλή συνείδηση» του αποικιοκρατούμενου οποίος βρίσκεται διαρκώς σε μια αμφίσημη θέση και κρατά μια αμφίθυμη στάση διότι «βλέπει τον εαυτό του με τα μάτια» (Du Bois) της Δύσης στην οποία ξέρει πως ποτέ δεν θα γίνει πλήρως αποδεκτός.
Για παράδειγμα, αυτές οι δύο προσεγγίσεις στον Σεφέρη θα διάβαζαν τελείως διαφορετικά την ομιλία του στη Στοκχόλμη, τονίζοντας η πρώτη το ότι η παράδοση του ποιητή «δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα» και η δεύτερη ότι, αντίθετα, παρουσιάζει τεράστιο χάσμα, και γι αυτό η ομιλία αρχίζει λέγοντας αμέσως πως ο ίδιος είναι «μια αντίφαση» ανάμεσα στην «τεράστια παράδοση» και στην «περιορισμένη χρήση».
Ο θεσμικός, μνημειώδης και εθνοσωτήριος Σεφέρης εξακολουθεί να επικρατεί στον ελλαδικό δημόσιο λόγο επειδή έχει θεσμική και ιδεολογική ισχύ, και σε περιόδους εθνικής ανασφάλειας κολακεύει και παρηγορεί τους αναγνώστες του. (Το «εκπαιδευτικό πρόγραμμα» της έκθεσης Μπενάκη τιτλοφορείται «Όταν η τέχνη ξεπερνά τα όρια του τόπου και του χρόνου».) Έχει χάσει όμως το διεθνές πολιτισμικό και επιστημονικό κύρος του καθώς το ενδιαφέρον για το μύθο και τη συνέχεια έχει μειωθεί και έχει αλλάξει ριζικά. Από την άλλη μεριά, ο αποικιακός και έκκεντρος Σεφέρης βρίσκει πολλούς συνομιλητές σε παγκόσμια συμπόσια, συνέδρια και δημοσιεύματα. Δεν είναι τυχαίο που οι περισσότεροι μελετητές του (όπως οι Άκης Γαβριηλίδης, Στάθης Γουργουρής, Δημήτρης Δημηρούλης, Αντώνης Δρακόπουλος, Βαγγέλης Καλότυχος, Μάριος Κωνσταντίνου, Βασίλης Λαμπρόπουλος, Άρτεμις Λεοντή και Δημήτρης Τζιόβας) έζησαν μεγάλο διάστημα ή εξακολουθούν να ζουν εκτός του ελλαδικού χώρου.
Ο Άγγελος Δεληβοριάς, ως Διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, παρέλαβε το 1973 τη μιγαδική, αποεδαφοποιημένη, πολύ-πολιτισμική συλλογή του Αλεξανδρινού ιδρυτή της και σε τριάντα περίπου χρόνια απομόνωσε τα μη ελληνικά στοιχεία της, πρόσθεσε ομοιογένεια και διάρκεια, και την μετέτρεψε σε εθνικό πάρκο. Όμως όσο κι αν προβάλλεται ο κανονιστικός Σεφέρης, οι διασπορικές και νομαδικές ανασφάλειες που πάντα στοίχειωναν αυτό το παιδί της αποικιοκρατίας εξακολουθούν να αμφισβητούν κάθε ουσιοκρατία που τον διεκδικεί.
____________
Σημειώσεις που ετοίμασα για τη συζήτησή μου με τον καθηγητή Νίκο Μπακουνάκη εξ αφορμής της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη για την επέτειο του Σεφερικού Νόμπελ η οποία εγκαινιάστηκε στις 24 Οκτωβρίου 2023. Τον ευχαριστώ που με κάλεσε στο podcast που αναρτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2023.
