Γιαπωνέζικος κήπος: Συνέντευξη με τον Πέτρο Πανάου

¤¦Ο γιαπωνέζικος κήπος είναι ίσως ένα από τα πιο δομημένα είδη κήπων. Πρέπει απαραιτήτως να περιέχει επτά στοιχεία: νερό, πέτρες και άμμο, γέφυρες, πέτρινα φανάρια και γούρνες, φράκτες και πύλες, άνθη και δέντρα, και ψάρια. Οι παρούσες συνεντεύξεις θα αποτελούνται πάντα από επτά ερωτήσεις. Κάποιες από αυτές θα επαναλαμβάνονται και κάποιες θα είναι νέες, ώστε να ανταποκρίνονται στο έργο που έχουμε μπροστά μας. Σαν τον γιαπωνέζικο κήπο, οι συνεντεύξεις θα διατηρούν τη δομή τους, προσπαθώντας ταυτόχρονα να αποδώσουν, ακριβώς σαν αυτόν, τη ζωντάνια μιας μακρινής γης, που σε αυτήν την περίπτωση είναι, βέβαια, η διαδικασία της συγγραφής.

Ο Πέτρος Πανάου είναι Καθηγητής Παιδικής Λογοτεχνίας στο University of Georgia, όπου και προεδρεύει του ετήσιου συνεδρίου παιδικής λογοτεχνίας. Έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, στο Illinois State University, Central Michigan University και Boise State University. Τον τελευταίο καιρό το έργο του επικεντρώνεται στην καλλιέργεια της κοινωνικής φαντασίας μέσα από τη λογοτεχνία. Έχει συντονίσει Ευρωπαϊκά προγράμματα που επικεντρώνονται στην παιδική λογοτεχνία. Είναι μέλος του συμβουλίου του Κυπριακού ΙΒΒΥ, ενώ υπήρξε μέλος του εκτελεστικού συμβουλίου του Αμερικανικού Τμήματος της ΙΒΒΥ. Έχει συμμετάσχει σε διάφορες επιτροπές λογοτεχνικών βραβείων, συμπεριλαμβανομένων των βραβείων Newbery, και διατέλεσε διευθυντής του περιοδικού Bookbird (2019-2022). Το 2022 κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα για νέους με τίτλο Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ – Το Μυστήριο του Κινητού από τις εκδ. Τελεία. Το δεύτερο του μυθιστόρημα, Επιχείρηση ΑΝΤΙ-ΛΟΓΟΣ, θα κυκλοφορήσει προσεχώς, ενώ το πρώτο του εικονοβιβλίο (Πανδώρα σταμάτα! Ξέρεις τι έκανε η περιέργεια στη γάτα;) αναμένεται να εκδοθεί το 2024. https://www.petrospanaou.com/

Τι είναι η παιδική λογοτεχνία; Γιατί σας ελκύει ως αντικείμενο μελέτης, δεδομένου ότι είστε Καθηγητής Παιδικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Georgia στις ΗΠΑ, διδάσκετε και γράφετε πάνω στο θέμα;

Παιδική και εφηβική λογοτεχνία είναι η λογοτεχνία που απευθύνεται σε παιδιά και νέους. Αυτός ο ορισμός δεν είναι τόσο απλός όσο ακούγεται. Γιατί, ας πούμε, να είναι αυτές οι δύο κατηγορίες λογοτεχνίας οι μοναδικές που ορίζονται με βάση το αναγνωστικό κοινό και όχι τα κύρια χαρακτηριστικά τους; Το αστυνομικό μυθιστόρημα, άλλωστε, δεν είναι λογοτεχνία που απευθύνεται σε αστυνομικούς. Κι αφού είναι λογοτεχνία για παιδιά, γιατί διαβάζεται από αναγνώστες που ανήκουν σε διάφορες ηλικιακές ομάδες; Και πώς μπορεί να υπάρξει αυθεντική παιδική ή εφηβική λογοτεχνία, όταν αυτή γράφεται, εκδίδεται, κρίνεται, αγοράζεται, και διαδίδεται κυρίως από ενήλικες; Τέλος, υπάρχει και το εξής πρόβλημα: Έχω διαβάσει πρόσφατα μια «ποιητική συλλογή για εφήβους» που, αν και η δεδηλωμένη πρόθεση του συγγραφέα ήταν να γράψει για εφήβους, με βάση το περιεχόμενο, την αισθητική, τις εμπειρίες και την κοσμοθεωρία μάλλον ποιητική συλλογή για γιαγιάδες και παππούδες είναι… Οπόταν, μια διορθωμένη εκδοχή του αρχικού ορισμού θα μπορούσε να περιγράφει την παιδική/εφηβική λογοτεχνία ως «Λογοτεχνία της οποίας ο εννοούμενος αναγνώστης (ο αναγνώστης δηλαδή που το ίδιο το κείμενο δείχνει να φαντάζεται) είναι παιδί ή έφηβος». Βέβαια, πολλές φορές το κείμενο φαντάζεται διττό ακροατήριο, αφού κάποιες πτυχές του απευθύνονται ξεκάθαρα σε ενήλικες. Άλλωστε ενήλικες θα το αγοράσουν και ενήλικες θα διαμεσολαβήσουν για να φτάσει στα παιδιά το βιβλίο, άρα πρέπει να αρέσει και σ’ αυτούς… Δεν απαντώ ξεκάθαρα στην ερώτηση, αλλά ένα συμπέρασμα που είναι σημαντικό εδώ είναι πως, εξ ορισμού, η παιδική/εφηβική λογοτεχνία δεν είναι τόσο απλή όσο κάποιοι νομίζουν ότι είναι.
Τώρα, τι με ελκύει στην παιδική/εφηβική λογοτεχνία; Τόσο ως μελετητής όσο και ως συγγραφέας, γοητεύομαι από το παιχνίδι, την περιπέτεια και την άκρατη δημιουργικότητα της παιδικής/εφηβικής λογοτεχνίας. Ένα βιβλίο που φαντάζεται νεαρούς αναγνώστες, φαντάζεται αναγνώστες που ακόμη δεν έχουν εγκλωβιστεί σε παγιωμένες απόψεις και προσδοκίες όσον αφορά στο τι μπορεί να είναι και τι μπορεί να κάνει ένα λογοτεχνικό βιβλίο. Άρα, το παιδικό/εφηβικό λογοτέχνημα έχει ανοιχτούς ορίζοντες. Μπορεί να παίξει με γλώσσα, ιδέες, δομές, χαρακτήρες, σκηνικά, πλοκές που δεν έχουν υπάρξει και ούτε θα μπορούσαν ποτέ να υπάρξουν στη λογοτεχνία για ενήλικες. Ναι, υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί όσον αφορά στο περιεχόμενο. Δεν μπορεί, για παράδειγμα, ο συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας να περιγράψει με λεπτομέρεια μια σκηνή βίας στην αφήγησή του. Έχει όμως απεριόριστη δημιουργική ελευθερία. Μπορεί να αφήσει την φαντασία του να καλπάσει προς ανεξερεύνητες περιοχές. Μπορεί να ακροβατεί με τις λέξεις χωρίς δίχτυ ασφαλείας, όπως κάνει ο Τριβιζάς. Μπορεί να αφηγείται μια ιστορία χωρίς λόγια, όπως κάνει ο Σον Ταν. Ή να φαντάζεται τον κόσμο μέσα από τα μάτια μιας κόκκινης αλεπούς, όπως κάνει η Πενιπάκερ. Το να διαβάζεις και να γράφεις λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους είναι ένα ατέλειωτο παιχνίδι, μια περιπέτεια χωρίς όρια.

Πότε μαγεύεστε από ένα βιβλίο;

Γενικά, με μαγεύει ένα βιβλίο όταν με κάνει να μη θέλω να τελειώσει ποτέ η αναγνωστική περιπέτεια που μου προσφέρει, και όταν καταφέρνει να μου ξυπνά έντονα, ακόμα και αντίθετα μεταξύ τους, συναισθήματα. Όταν διαβάζω τέτοια βιβλία, μοιάζω με ερωτευμένο που δεν θέλει να περνά ούτε στιγμή μακριά από την αγάπη του, αλλά θέλει και να φωνάξει σε όλο τον κόσμο πόσο όμορφος είναι αυτός ο έρωτας. Κι όταν, αναπόφευκτα, κάποια στιγμή τελειώνει η αναγνωστική εμπειρία, απομένω με το μαγικό βιβλίο κλειστό πια στα χέρια μου, νιώθοντας μια γλυκιά μελαγχολία. Μελαγχολία, γιατί έχει τελειώσει κάτι τόσο συναρπαστικό, αλλά και γλύκα γιατί είχα την τύχη να γνωρίσω και να ζήσω κάτι τόσο ακτινοβόλο και θαυμαστό. Τελευταία, βέβαια, έχει προστεθεί άλλο ένα αίσθημα στα πολλά που μου γεννά ένα καλό βιβλίο. Ως συγγραφέας-αναγνώστης, πιάνω τον εαυτό μου να ζηλεύει τον συγγραφέα του μαγικού βιβλίου. Τον ζηλεύω που μπορεί και γράφει τόσο όμορφα και τόσο αληθινά. Θαυμάζω την τέχνη του, μαθητεύω σε αυτήν, και θέλω όσο τίποτε άλλο να αξιωθώ κάποτε να δημιουργήσω κι εγώ κάτι τόσο αισθητικά άρτιο.

‘Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ – Το Μυστήριο του Κινητού’, εκδ. Τελεία, το πρώτο σας βιβλίο. Είναι το είδος της επιστημονικής φαντασίας ψυχολογική, νοητική, κοινωνική ή άλλη ανάγκη; Τι μπορούμε να φανταστούμε ότι κάνει αυτό το είδος φαντασίας; Είναι το είδος αυτό η αλάνα της φαντασίας γενικότερα; Και πόσα είδη φαντασίας μπορούμε να έχουμε;

Ο Isaac Asimov έχει πει πως η επιστημονική φαντασία είναι το μοναδικό λογοτεχνικό είδος που συστηματικά διερευνά τη φύση των αλλαγών που επέρχονται, ενώ ο Spielberg την εξυμνεί ως το είδος που απελευθερώνει τη φαντασία. Αν συνυπολογίσουμε αυτά που έχω αναφέρει σε προηγούμενη απάντηση για την παιδική/εφηβική λογοτεχνία και τη φαντασία, φανταστείτε πόσο φανταστικό είναι να γράφεις επιστημονική φαντασία για παιδιά και νέους. Είναι το κατεξοχήν «What if» είδος. Ως τέτοιο, μας δίνει απεριόριστες αφηγηματικές δυνατότητες. Παρόμοια με τη διαδικασία του πειράματος στις διάφορες επιστήμες, συχνά κάποιος που γράφει επιστημονική φαντασία ξεκινά το συγγραφικό πείραμα με ένα ερώτημα που θέλει να διερευνήσει: «Τι θα γινόταν αν…» Στη δική μου περίπτωση, άρχισα να γράφω το Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ θέλοντας να διερευνήσω τι θα γινόταν αν έπεφτε στα χέρια ενός κοινωνικά αμήχανου και «άφωνου» δεκαπεντάχρονου μια συσκευή που να του επιτρέπει να ελέγξει τον λόγο των άλλων. Τι θα έκανε με αυτή την τεράστια δύναμη; Και τι θα έκαναν με αυτή τη δύναμη οι ενήλικες που επιδιώκουν την εξουσία με οποιοδήποτε κόστος; Όπως καταλαβαίνετε, το ερώτημα που διερευνώ αφηγηματικά είναι αρκετά ευρύτερο: «Πόση δύναμη έχει η γλώσσα τελικά, και πώς μπορούμε να την χρησιμοποιήσουμε για να αλλάξουμε τον εαυτό μας, τους άλλους, και τον κόσμο μας;»

Πώς δημιουργείτε μια εφηβική φωνή; Είναι η εφηβεία ένα κάτι που δεν μας αφήνει; Την αναγνωρίζετε ποτέ στον εαυτό σας; Και τι γίνεται με αυτούς τους χαρακτήρες εφήβων που δημιουργείτε; Πώς συμβιώνετε μαζί τους;

Η εφηβεία χαρακτηρίζεται έντονα από μια διαπραγμάτευση/διερεύνηση της δύναμης, της θέσης, της φωνής που έχουμε (ή δεν έχουμε) στον κόσμο. Οπότε, ο δεκαπεντάχρονος Ρένος ταιριάζει απόλυτα στα αφηγηματικά ερωτήματα του «ΛΟΓΟΣ». Για μένα, αυτή η διαπραγμάτευση της θέσης μου στον κόσμο, και της επιρροής που έχω ή δεν έχω πάνω σε αυτόν, είναι συνεχής. Η ερώτησή σου με βοηθά να αντιληφθώ πως αυτό είναι ένα κεντρικό στοιχείο της εφηβείας που όντως ακόμα αναγνωρίζω στον εαυτό μου. Ταυτόχρονα, στον Ρένο αναγνωρίζω στοιχεία του εαυτού μου από τότε που ήμουν εγώ γύρω στα δεκαπέντε. Όσο φανταστικές κι αν είναι οι ιστορίες μας, αναπόφευκτα μέσα σε αυτές και στους πρωταγωνιστές τους αποθέτουμε κομμάτια του εαυτού μας. Η κόρη μου, που είναι δεκαπέντε χρονών τώρα, ακούει και τραγουδά συνέχεια αυτόν τον καιρό ένα υπέροχο τραγούδι με τίτλο «Little Me» (Little Mix). Οι στίχοι του είναι όλα όσα η τραγουδίστρια θα ήθελε να πει στον νεαρότερο εαυτό της:

I'd tell her to speak up, tell her to shout out
Talk a bit louder, be a bit prouder
Tell her she's beautiful, wonderful, everything she doesn't see
You gotta speak up, you gotta shout out
And know that right here, right now
You can be beautiful, wonderful, anything you wanna be

Ίσως το «Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ» αλλά και η συνέχειά του, το «Επιχείρηση ΑΝΤΙ-ΛΟΓΟΣ», να είναι η δική μου προσπάθεια να πω κάποια πράγματα στον δικό μου έφηβο εαυτό, στον δικό μου «little me».

Ξέρω ότι γράφετε το δεύτερο μέρος της σειράς. Ποιες είναι οι διαφορές στη συγγραφική διαδικασία από το πρώτο βιβλίο στο δεύτερο; Και τι σημαίνει ‘γράφω σειρά’;

Υπάρχουν σειρές—σειρές βιβλίων αλλά και σειρές τηλεοπτικές—που τις έχω λατρέψει. Ένας λόγος που με τράβηξαν τόσο αυτές οι σειρές, είναι το πόσο βαθιά μου επέτρεπαν να εισχωρήσω στον κόσμο και την ψυχολογία των ηρώων τους. Αυτό οφείλεται στην ίδια τη φόρμα που ονομάζεται «σειρά», αφού αυτή σου δίνει τον χώρο και τον χρόνο για να προχωρήσεις σε τέτοια βάθη. Επιπρόσθετα—κι αυτό το αντιλήφθηκα με το που άρχισα να γράφω το δεύτερο βιβλίο της δικής μου σειράς—ο συγγραφέας που γράφει τη συνέχεια ενός προηγούμενου βιβλίου έχει το εξής μεγάλο πλεονέκτημα: Έχει ήδη δημιουργήσει τους κύριους χαρακτήρες και τον κόσμο τους στο πρώτο βιβλίο, οπότε στο δεύτερο μπορεί να περάσει κατευθείαν στο ψητό και στη δράση, χωρίς πολλές-πολλές περιγραφές—με κάποιες αναφορές, επεξηγήσεις και περιλήψεις από το πρώτο βιβλίο, βέβαια, που τεχνηέντως εντάσσει στην αφήγηση του δεύτερου.
Επιπρόσθετα, επειδή το «Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ» ήταν το πρώτο μου βιβλίο, η αλληλεπίδραση με αναγνώστες (σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και σε πραγματικό χρόνο, την ώρα δηλαδή που διάβαζαν το βιβλίο) τροφοδότησαν την αυτοπεποίθηση και ώθηση που είχα όταν έγραφα το δεύτερο. Ταυτόχρονα, βέβαια, τροφοδότησαν και την αγωνία μου αν θα καταφέρω να γράψω μια εξίσου ενδιαφέρουσα ιστορία στο δεύτερο βιβλίο, αλλά και μια ιστορία που να είναι πραγματική συνέχεια όσον αφορά στο αφηγηματικό ύφος και στο προφίλ των ηρώων. Επειδή γράφω τη σειρά σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση—αφηγείται δηλαδή την ιστορία ο Ρένος—αυτό το τελευταίο είναι το πιο δύσκολο, αφού καθώς η ιστορία εξελίσσεται μαζί εξελίσσονται και οι χαρακτήρες της. Τώρα που το έχω ολοκληρώσει, με ικανοποιούν οι ενθουσιώδεις αντιδράσεις όσων διαβάζουν το χειρόγραφο του «Επιχείρηση ΑΝΤΙ-ΛΟΓΟΣ». Σίγουρα, δεν θα ‘θελα να ακούσω σχόλια του τύπου «Μου άρεσε, αλλά το πρώτο ήταν πιο καλό…» Για την ακρίβεια, εισπράττω ακριβώς το αντίστροφο, και αυτό μου δίνει τεράστια χαρά.

Τα τεχνολογικά αντικείμενα στήνουν το σκηνικό, οδηγούν την αφήγηση μπροστά, γίνονται πολλές φορές ο λόγος της εξέλιξης. Πόσο λόγο έχουν τελικά αυτά τα αντικείμενα για τα βιβλία σας; Και τι γίνεται όταν τέτοια αντικείμενα ή προγράμματα έρχονται στην πραγματική ζωή, π.χ. η τεχνητή νοημοσύνη;

Στα βιβλία μου, όπως και στην πραγματική ζωή, τα τεχνολογικά αντικείμενα έχουν κεντρικό ρόλο. Σε ένα μεγάλο βαθμό, η τεχνολογία και η επιστήμη—ή μάλλον, οι τρόποι με τους οποίους αναπτύσσουμε και χρησιμοποιούμε την τεχνολογία και την επιστήμη—διαμορφώνουν τον άνθρωπο, διαμορφώνουν τις ανθρώπινες κοινωνίες, διαμορφώνουν τις κοινωνικές σχέσεις, συγκρούσεις και ανισότητες. Η επιστημονική φαντασία μάς ενθαρρύνει να στοχαστούμε και να συζητήσουμε αυτά τα θέματα, πληροφορώντας τους τρόπους με τους οποίους φανταζόμαστε και διαμορφώνουμε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μας.

Πού γράφετε, πώς και πότε; (Μπορείτε να μας στείλετε μια φωτογραφία με σας σε αυτό τον χώρο;)

Είμαι συγγραφέας του καναπέ… και του πολύ πρωινού καφέ…

Αναφορές

Little Mix. "Little Me." Salute, Syco Music, 2013.
Πανάου, Πέτρος. Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ – Το Μυστήριο του Κινητού. Εκδόσεις Τελεία 2022.
___. Επιχείρηση ΑΝΤΙ-ΛΟΓΟΣ – Το Μυστήριο του Κινητού 2. Εκδόσεις Τελεία 2023.
___. Πανδώρα σταμάτα! Ξέρεις τι έκανε η περιέργεια στη γάτα; Εκδόσεις Τελεία 2024.