ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ
Ι
Τέλη του 2018, εγκατέλειψα ένα μυθιστόρημα που είχα αρχίσει να γράφω, με θέμα τη ζωή και το έργο του μεγάλου Νίκου Καζαντζάκη.
Στην ημιτελή αυτή μυθιστορηματική βιογραφία, με τον τίτλο εργασίας Ο ποιητής, που έμελλε να ολοκληρώσω αργότερα, ο δημιουργός του Ζορμπά είχε μετονομαστεί σε Αλέξανδρο Μαντζαράκη (το ίδιο το επιτυχημένο μυθιστόρημά του λεγόταν Ο Έλληνας, τίτλος εμπνευσμένος από τη μετάφραση του πρωτότυπου τίτλου στ’ αγγλικά ως Zorba the Greek).
Το μυθιστόρημά μου είχε στο επίκεντρό του την ερωτική ζωή ενός παγκοσμίου φήμης Νεοέλληνα συγγραφέα, του μόνου ίσως τόσο γνωστού.
Ο ερωτικός ασκητισμός του Καζαντζάκη με τρόμαζε από την εποχή της εφηβείας μου, και σκεφτόμουν ότι ίσως είχε έρθει η ώρα να τον αντιμετωπίσω, τώρα που άρχιζα σιγά σιγά να μπαίνω στην τρίτη ηλικία.
Πρωτίστως, όμως, στόχος μου ήταν η ιχνηλασία ενός θέματος όπως η διεθνής επιτυχία ενός συμπατριώτη μας, που αφενός θα μπορούσε να δώσει φτερά σε έναν πληθυσμό γονατισμένο από την πρόσφατη οικονομική κρίση, και αφετέρου βρισκόταν στον αντίποδα της δικής μου ανάλογης... αποτυχίας.
Επιπλέον, επειδή επρόκειτο για τον πεζογράφο που με είχε ωθήσει να γίνω και ο ίδιος πεζογράφος, είχα πλήρη συναίσθηση και σαφή συνείδηση ότι το πεδίο έρευνάς μου ήταν στην έδρα του. Και έδρα του Καζαντζάκη είναι, φυσικά, όπως και σε κάθε λογοτέχνη, το έργο του.
Έχοντας την αλλόκοτη αίσθηση ότι υπακούω στην απόφαση κάποιου άλλου, άρχισα να χρησιμοποιώ αυτούσια αποσπάσματα από τα γραπτά του Καζαντζάκη (ένας τρόπος προσέγγισης που μου άνοιξε τον δρόμο για ό,τι έμελλε να κάνω αργότερα με τις αλληγορίες του), συνήθως εκτός του πραγματικού πλαισίου τους.
Με άλλα λόγια, θα ήταν ένα μυθιστόρημα, σε μεγάλο βαθμό, του ίδιου τού Καζαντζάκη για τον Καζαντζάκη.
Νομίζω ότι εγκατέλειψα την προσπάθεια όταν συνειδητοποίησα ότι δεν ήθελα τελικά να μιλήσω για ολόκληρη τη ζωή και το έργο του σπουδαίου μας λογοτέχνη, αλλά κυρίως για τον πρώτο του έρωτα, τον πιο ιδιόμορφο, με τη Γαλάτεια.
Σ’ αυτόν τον έρωτα εκδηλώθηκαν με ένταση τα φαινόμενα της υποτιθέμενης ερωτικής ανικανότητας του στοχαστή της Ασκητικής, ή ίσως της συνειδητής αποχής του από το σεξ, του ασκητισμού του.
Και τελικά, μέσα από τα μάτια της ερωτευμένης Γαλάτειας έμελλε να αντικρύσω την όλη ιστορία όταν θα έπιανα ξανά το γραπτό εκείνο στα χέρια μου για να το ολοκληρώσω (το μυθιστόρημα εκδόθηκε τελικά υπό τον τίτλο Ανέγγιχτη, και με τον πρωταγωνιστή του μετονομασμένο σε Αλέξανδρο Καστρινάκη, την άνοιξη του 2022).
Ωστόσο, πριν ξαναπιάσω το αρχικό γραπτό στα χέρια μου, την εποχή που νόμιζα ακόμη ότι το είχα εγκαταλείψει οριστικά και αμετάκλητα, πρόλαβα να κάνω μια μικρή ανακάλυψη.
Παρουσιάστηκαν, ξαφνικά, σαν από θαύμα, σαν μέσα σε όνειρο, μπροστά στα έκπληκτα μάτια μου, οι σύντομες αλληγορίες, από τις οποίες κυριολεκτικά βρίθει το έργο του Καζαντζάκη, από τα μυθιστορήματα ως τα ταξιδιωτικά του.
Από την ανακάλυψή μου αυτή, γεννήθηκε το Ο Θεός φταίει που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο.
ΙΙ
Ερήμην τους, μοιραία θα λέγαμε, όσοι ασχολούνται με τον Καζαντζάκη, αποδεικνύονται κατώτεροί του.
Για να αποφύγω αυτόν τον σιδερένιο κανόνα, αυτόν τον ανελέητο σκόπελο, αποφάσισα να επιτεθώ στο φαινόμενο Καζαντζάκης με τα ίδια του τα όπλα.
Όχι μόνο αφηγήθηκα ιστορίες και σκηνές και ιδέες γραμμένες από τον μεγάλο συγγραφέα μας, αλλά και με δικά του λόγια. Σχεδόν.
Το αχανές έργο του δημιουργού του Ζορμπά βρίθει από σύντομες αλληγορίες, συμβολικά διηγηματάκια, μικροϊστορίες μισής σελίδας.
Μυστικιστικές παραβολές, πες. Εννοώντας έναν μεσογειακό, παγανιστικό μυστικισμό, που συχνά αυτοαναιρείται. Κάτι που ελπίζω ότι υπαινίσσεται ο τίτλος.
Εξάλλου, γι’ αυτό ο Κρητικός δεν κατάφερε να γίνει μύστης ή φιλόσοφος, όσο κι αν το ήθελε. Όπως όλοι όσοι βλέπουν τον άνθρωπο ως αντίφαση, βρήκε καταφύγιο στη λογοτεχνία.
Μέσα στα μεγάλα κομμάτια από περίφημο πεντελικό μάρμαρο που είναι το έργο του Καζαντζάκη, όποτε έβλεπα ένα φυλακισμένο μικρό άγαλμα, πάλευα, όπως οι γλύπτες, να το απελευθερώσω.
Παραδόξως, επειδή η μορφή συνήθως έπεται, το νόημα των ιστοριών που ανθολόγησα, λες και με ενδιέφερε λιγότερο από τη μορφή τους. Όμως, κι αυτή, θυμίζει απλή αντιγραφή.
Εδώ, ως επί το πλείστον, μετέφρασα την ιδιότυπη, καζαντζακική δημοτική, στη δική μας καθομιλουμένη, σαν υπνωτισμένος. Και, σπανίως, προσθαφαίρεσα λίγα λόγια.
Έστω και μόνο αντιγράφοντας, βρήκα αφορμή να σπουδάσω ξανά στο εργαστήρι του πρώτου δασκάλου μου στο γράψιμο. Τι άλλο ήθελα!
Από τις σελίδες που ακολουθούν, πήρα μεγάλες χαρές, κι όσο τις δούλευα, το γιόρτασα με την ψυχή μου. Εύχομαι να τις απολαύσετε κι εσείς, στο πολλαπλάσιο.
ΙΙΙ
Το σύντομο κείμενο με πλάγια γράμματα που προηγήθηκε, θα είναι ο πρόλογος του Ο Θεός φταίει που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο.
Αρχικά, προβληματίστηκα ιδιαίτερα πάνω στη δομή του βιβλίου. Σύμφωνοι, θα ήταν μία ανθολογία με τις διάσπαρτες στο έργο του Καζαντζάκη, σύντομες αλληγορίες (εξ ου και ο υπότιτλος «Αλληγορίες από τον Καζαντζάκη»). Με ποια σειρά θα τις παρέθετα, όμως;
Χρονολογικά, άραγε, πιάνοντας με τη σειρά τα έργα του; Μήπως χωρισμένες κατά είδος, ανάλογα με τον πολιτισμό από τον οποίο προέρχονται; Φέρ’ ειπείν, Μοναχοί του Αγίου Όρους, Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Ο λαός της Κρήτης, Αγγλία, Εβραϊκή παράδοση, Μυστικοί της Άπω Ανατολής και ούτω καθεξής.
Προτίμησα να αφήσω τα κομμάτια του παζλ ριγμένα στην τύχη, σαν να ήταν, όπως έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, «λίθοι και πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένα».
Θα μπορούσα να επικαλεστώ διάφορες αιτίες που με οδήγησαν στην απόφασή μου αυτή. Όμως, ακολούθησα μια παρόρμηση ανάλογη με εκείνες στις οποίες υπακούω όταν συνθέτω τα πρωτότυπα έργα μου, άρα μια δημιουργική παρόρμηση, που προτιμώ να μην την εκλογικεύσω.
Αν, πάλι, έπρεπε υποχρεωτικά να αναφέρω την επικρατέστερη αιτία, θα έλεγα ότι η δόμηση του βιβλίου ανά θεματική κατηγορία θα ευνοούσε νοηματικά τις κατηγορίες, ενώ η άναρχη δομή που επέλεξα τελικά, στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στις ίδιες τις αλληγορίες.
Να σημειώσω ακόμη ότι η συντριπτική πλειοψηφία των συνολικά 260 αλληγοριών που θα περιλαμβάνει το Ο Θεός φταίει, είναι αποσπασμένες από τα βιβλία του Καζαντζάκη, συνήθως χωρίς άλλες δικές μου παρεμβάσεις, πέραν της μετάφρασής τους στη σημερινή καθομιλουμένη (μία διαδικασία καθόλου μηχανιστική ή διεκπεραιωτική, αλλά τρικυμιώδης και συναρπαστική).
Μόνο καμιά εικοσαριά από αυτές τις αλληγορίες, και πολλές λέω, αποτελούν δικές μου συνθέσεις, στις οποίες έχω ενσωματώσει λίγες καζαντζακικές φράσεις, κι έχω συγγράψει ο ίδιος το υπόλοιπο κείμενο. Αν και δεν δηλώνω ρητά πότε ισχύει κάτι τέτοιο, είναι απολύτως προφανές.
Έχω, επίσης, μετατρέψει σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, τις αλληγορίες που στο πρωτότυπο ήταν σε πρώτο πρόσωπο, βιωμένες, θα έλεγε κανείς. Σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, οι αλληγορίες αποδίδονται στον Καζαντζάκη, παραθέτοντας το αρχικό του.
Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετώπισα, σχετίζεται με τα σινοϊαπωνικά κύρια ονόματα, αλλά και με τις λέξεις και εκφράσεις από τα κινέζικα ή τα γιαπωνέζικα, που συναντάμε στις ταξιδιωτικές σελίδες του Κρητικού ή στον Βραχόκηπο.
Φαίνεται ότι ο συγγραφέας τα είχε αντλήσει από γαλλικές κυρίως πηγές, και σε κάθε περίπτωση τόποι, πρόσωπα και γλωσσικά θραύσματα δεν προφέρονται πια έτσι.
Κατέφυγα σε έναν από τους καλύτερους μεταφραστές από τις γλώσσες αυτές, που διαθέτει σήμερα η χώρα μας, τον αγαπητό μου φίλο Παναγιώτη Ευαγγελίδη, τον οποίο σκότισα με τις ερωτήσεις μου.
Ακολούθησα, φυσικά, τις συμβουλές και τις προτάσεις του, αλλά αν κρίνει κανείς τις λύσεις μου λανθασμένες, ας μου χρεώσει την ευθύνη, επειδή προφανώς έφταιγε ο τρόπος που έθετα κάθε φορά στον Ευαγγελίδη τα ερωτήματά μου.
Υπό μία ευρεία έννοια, το βιβλίο αυτό είναι ένα σχεδόν πειραματικό, μεταμοντέρνο μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή τον Κ., ή ίσως το ψηφιδωτό της πνευματικής προσωπογραφίας του, μέσα από αλληγορικές μικροϊστορίες. Όμως, μία τέτοια οπτική μού φαίνεται ελαφρώς εξεζητημένη. Εξάλλου, και ως απλή ανθολογία, το εγχείρημά μου στέκει μια χαρά.
Αρχές Απριλίου του 2019, κατέθεσα μία από τις πρώτες μορφές του ο Θεός φταίει στον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας, κατοχυρώνοντάς το. Δεν απομένει παρά να ελευθερωθούν τα πνευματικά δικαιώματα του Καζαντζάκη, την 1η Ιανουαρίου του 2028, για να μπορέσω επιτέλους να εκδώσω την ανθολογία μου.
Θα ήθελα να τελειώσω το σύντομο αυτό χρονικό της συγγραφής του Ο Θεός φταίει, επαναλαμβάνοντας ότι ανακάλυψα τις σύντομες καζαντζακικές αλληγορίες σχεδόν τυχαία, νιώθοντας σαν άλλος χρυσωρύχος που έπεσε ανέλπιστα πάνω σε άγνωστη φλέβα χρυσού.
Αυτό το «σχεδόν τυχαία», το «κατά τύχην όλως», όπως θα έλεγε ο Καβάφης, μέσα από μια περίπλοκη διανοητική αλχημεία (μέσα από την «ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών», θα έλεγε ξανά ο ίδιος), το ερμηνεύω σαν ευοίωνο σημάδι για το μέλλον τού Ο Θεός φταίει που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο.
